Kenn an kerrek

Klass	holobiont
Synsys ynno/i	mycobiont, photobiont
Restrennow kelmys war Gemmyn Wikimedia

Organedh komplek gwrys a algi po cyanobakteria ow pewa yn mysk neusennow lies eghen a fong yn perthynyans kenweresek yw kenn an kerrek po fongalgi.

Kennow an kerrek a's teves gnasow dyffrans dhe'n organedhow a's kesranna. Kevys ynsi yn lies liw, myns ha furv. Treweythyow haval yw aga semlant dhe blansow, mes nyns yns i plansow vytholl. Re anedha a's teves skorennow munys heb del, re erel kesweythyow platt haval dhe dhel. Re anedha a dyv avel krestennen, ow klena yn tynn war enep kepar ha kota tew a baynt, hag erel a's teves semlant kepar ha ponn.

Meur y les yw an perthynyans kenweresek dhe'n fong awos i dhe gavos karbohydratow askorrys gans an algi po cyanobakteria dre lughwrians. An algi po cyanobakteria yn aga thro a dhegemmer skovva yn mysk neusennow an fong, hag a guntel leythder ha megyans dhyworth an kerghynnedh.

Gerlyvrow Kernewek yn Unys, Kemmyn, Unys Amendys, Diwedhes, FSS (Kres) ha Standard oll a wra devnydh a'n ger 'kewny' po 'kywni' po spellyans haval rag lichen. An kudyn yw dell wra an keth gerlyvrow usya 'kewny' h.e. rag eghennow a'n rannans Bryophyta, po 'mosses' yn Sowsnek.

An ger Sowsnek, lichen a dheu dhyworth an Latin līchēn (“darwesen”), dhyworth an Hen Rek λειχήν (leikhḗn). Mes Kembrek a'n jeves an ger cen po cen y cerrig. An ger a dheu dhyworth an Proto-Keltek *kenni- (“kroghen”) ha kyns henna an Proto-Eyndo-Europek *sken- (“folsa”).

Cen yn Kembrek a'n jeves niver a styryow: kroghen po kneus, skansen, plysken po dandruff. Kevys yw "cen pysk", skansennow puskes, ha "cen pen", dandruff. Styryow "kroghen" yw dedhyes a-dhia an 13ves kansvledhen. Mes an styr kottha, dhyworth an nawves kansvledhen, yw klerheys 'murice', po eghen a lichen usys dhe wul liw purpur rag emperours. An Vocabularium Cornicum a gomprehend an ger he, klerheys 'cutis' po kroghen yn Latin. Ytho an styr a-varra Kernewek yw haval dhe styryow usys yn kemmyn yn Kembrek, mes nyns yw an styr a-varra Kembrek usys yn Kernewek hwath. Profyes yw an hanow 'kenn' dhe styrya lichen omma.

Yn yethow keltek erel, Hen Iwerdhonek a'n jeves ceinn (“skansen”) ha Bretonek kenn, ow styrya "kresten" po dandruff.

Yma dhe gowrgennow an kerrek semlant haval dhe brysk po del. Pub kenn aral yw henwys korrgennow an kerrek. Omma, ny wra 'kowr' ha 'korr' kampolla myns, mes furv an tevyans. Nyns eus dhe gennow an kerrek gwreydh dhe sugna dowr ha megyans kepar ha plansow, mes yn haval dhe blansow, i a askor aga megyans aga honan dre lughwrians. Pan wrellons bewa war blansow, ny wrellons henna avel arviles, mes usya enep an plans avel arenep wrons.

Kennow an kerrek a hwer yn bewvaow dhyworth nivel an mor dhe ughelderyow Alpek, yn lies studh kerghynedhel, ha tevi war ogas dhe bub enep. Palster anedha a dyv war rusk, del, kewni, ha kregi dhyworth skorrennow yn koswigow glaw ha gwedhegi temprek avel epifytow. I a dyv war garrek, fosow, meyn bedh, tohow, gweres, glus gwedhyn hag eskern. Nebes kennow an kerrek re aswiwas dhe vewa y'n kerghynedhow pella war an Nor: tundra Arktek, difeythtiryow segh tomm, arvorow karnek ha bernow skollyon gwenonek. I a yll bewa a-ji dhe garrek soled hogen, ow tevi ynter an greunennow.

Prederys yw bos 6-8% a enep an Nor goherys gans kennow an kerrek. Aswonnys yw a-dro dhe 20,000 eghen y'n eur ma. Nebes kennow an kerrek re gollas an gallos dhe dhinythi yn reydhek. Gwelys yns i avel ekosyswosa hwarvedhyans kepar ha tem byghan leun ynno y honan, mayth usi dhe'n fong, algi po cyanobakteria an gallos dhe omgelmi gans korrorganedhow erel yn system a yll esplegya avel organedh moy gomplek vyth. Re a lever bos kennow an kerrek yn mysk an taklow byw kottha. I yw an kynsa taklow byw dhe devi war enep karrek fresk diskwedhys kepar ha tirslynk. Usys yw aga bewnans hir, ha kevradh tevi lent mes rewlys dhe dhedhya hwarvedhyansow. Gelwys yw hemma kennmetrek.

Klassys yw kennow an kerrek dhyworth an kesrann fong. Res yw an kethsam hanow godhoniethel dhe'n eghennow kenn an kerrek ha'n eghen fong y'n kenn. Ytho komprehendys yw kennow an kerrek yn kevreythyow klassa rag fong. An algi a's teves henwyn godhoniethel aga honan, gans perthynyans mann dhe'n kenn po fong. Ogas dhe 20% a bub eghen fong aswonnys yw kelmys dhe gennow an kerrek.

Pur voghes yw menhesennow kennow an kerrek. Nebes anedha re beu diskudhys dedhyes dhe'n Amser Dewnek nans yw 400 milvil bledhen, mes possybyl yw i dhe esplegya pell kyns henna y'n Amser Kyn-Kembrek.

Nebes eghennow a kenn yw sensytyf dhe dhifolyans ayr. Usys yns i ytho avel bew-worwolysi (biomonitors) dhe vusur kwalita an ayr. Yn lies gonisogeth, dybrys yw niver a eghennow kenn an kerrek. Usys yw kennow an kerrek rag dedhya chanj kerghynedhel (kennmetrek). Pannweyth a us niver a eghennow dhe wul liwyow naturel rag liwa dillas. Ensamplow a gomprehend purpur Tyrek (usys rag dillas emperours Rom), Harris tweed hag erel.

• 
  Gwedhen gorherys gans niver a eghennow a genn an kerrek yn Enys Skaw, Syllan
• 
  Letharia vulpina, ow tevi gans skorrennow munys
• 
  Flavoparmelia caperata, ow tevi yn shapys del
• 
  Caloplaca marina, kesweyth haval dhe gresten
• 
  Chrysothrix chlorina, kesweyth haval dhe bonn

• 
  Pur sensytyf yw Lobaria pulmonaria dhe dhifolyans ayr
• 
  Lymnans gans Hiroshige II, tus ow kuntel iwatake (Umbilicaria esculenta) yn Kishū, Nihon
• 
  Kenn an kerrek ow furvya shap 'Mickey Mouse'
• 
  13 bledhen awosa
• 
  Gwlan gwynn liwys gans kenn a'n teylu Roccellaceae