Терклениу

Терклениу (кёбюсюне ${\displaystyle {\vec {a}}}$ белгиленеди, теоретика механикада ${\displaystyle {\vec {w}}}$), заманнга кёре теркликни чыгъарыууду, неда теркликни заманнга кёре тюрлениу терклигиди — нохтаны терклигини вектору джюрюшюнде заман биримни ичинде къаллай бирге тюрленнгени кёргюзген вектор ёлчемди (ол демеклик, терклениу къуру теркликни ёлчемини тюрлениуу бла къалмай аны векторунда эсебге алады).

Сез ючюн Джерни къатында Джерге тюшген зат, хауаны къаршчыланыуун санамасакъ, кесини терклигин хар секунд сайын 9,8 м/с чакълы бирге ёсдюреди, ол демек аны терклениую 9,8 м/с² болады. Механиканы, ючёлчемли евклид аламда джюрюшню тинтген, аны джазгъан, тюрлю-тюрлю санауланы системасында теркликле бла терклениулени джазгъан бёлюмюне кинематика дейдиле.

Терклениуню бирмине секундну ичинде секундха метр (m/s², м/с²), дагъыда системаны тышында , графиметрияда хайырланнган Гал (Gal) барды ол мыннга тенгди :1 см/с².

Терклениуню заманнга кёре чыгъарыуу, неда терклениуню заманнга кёре къызыулугъуну белгилеген ёлчемге силкиниу дейдиле.

Материал нохтаны терклениуюню вектору, кесекчикни (частица) векторуну терклигини заманнга кёре дифференциация этилиу бла хар заманда табаргъа болады:

${\displaystyle {\vec {a}}={d{\vec {v}} \over dt}={d^{2}{\vec {r}} \over dt^{2}}}$.

${\displaystyle {\vec {a}}}$ вектор заман бла тюрленмесе , бу джюрюш тенгтерклениу атны джюрютеди. Тенгтерклениу джюрюшде бу формулала адилдиле:

${\displaystyle {\vec {v}}(t)={\vec {v}}_{0}+(t-t_{0}){\vec {a}}}$

${\displaystyle {\vec {r}}(t)={\vec {r}}_{0}+(t-t_{0}){\vec {v}}_{0}+{(t-t_{0})^{2} \over 2}{\vec {a}}}$.

Нохта тёгерекде модуль бла хамандагъы терклик бла джюрюу эсе, аны терклениуу 0 болмайды, нек десенг теркликни векторуну джансайлауу хаманда тюрлениб турады. Бу терклениуге, векторну хаманда тёгерекни арасына бурулуб тургъаны себебли, арагъатермилген терклениу дейдиле. Аны модулю уа былай болады:

${\displaystyle a=\omega ^{2}r={v^{2} \over r}}$

Тёгерекде джюрюшде теркликни модулю тюрлене эсе, мюйюш теркликге ушаш, тик терклениу деген магъананы къошаргъа тыйыншлыды, Мюйюш терклениу, мюйюш теркликни заман биримни ичинде къаллай бирге тюрленнгенин кёргюзеди, эмда сыз терклениуде кибик мыннга тенгди:

${\displaystyle {\vec {\varepsilon }}={d{\vec {\omega }} \over dt}}$

Векторну джюрюген джарысы былайда теркликни модулю ёсгенми этеди, азайгъанмы этеди аны кёргюзеди.

${\displaystyle {\vec {a}}}$ векторну терклениую джёнгерлеген базисге кере ${\displaystyle \left\{{\vec {\tau }},{\vec {n}},{\vec {b}}\right\}}$:

${\displaystyle {\vec {a}}={a}_{\tau }{\vec {\tau }}+{a}_{n}{\vec {n}}+{a}_{b}{\vec {b}}={\frac {dv}{dt}}{\vec {\tau }}+{\frac {v^{2}}{R}}{\vec {n}}+{a}_{b}{\vec {b}}}$,

где

• ${\displaystyle v}$ — теркликни ёлчеми,
• ${\displaystyle {\vec {\tau }}}$ — траекториягъа тийген бир вектор, теркликни узунлугъу таба барады.
• ${\displaystyle {\vec {n}}}$ — траекториягъа кёре нормалны орту,
• ${\displaystyle {\vec {b}}}$ — траекториягъа кёре бинормалны орту,
• ${\displaystyle R}$ — траекторияны къынгырлыгъыны радиусу.

${\displaystyle {a}_{b}{\vec {b}}}$ нулгъа тенг болгъаны белигилиди.

${\displaystyle {a}_{\tau }{\vec {\tau }}}$ бла ${\displaystyle {a}_{n}{\vec {n}}}$ векторла тийиучю(тангенциал), нормаль эмда бинормаль терклениу атланы джюрютедиле.

Эки нохтаны терклениуюню байламын, Эйлерни заманнга кёре теркликлеге формуласын дифференциация этиб чыгъарыргъа боллукъду:

${\displaystyle {\vec {w}}_{B}={\vec {w}}_{A}-\omega ^{2}{\vec {AB}}+\varepsilon \times {\vec {AB}}}$,

мында ${\displaystyle {\vec {\omega }}}$ — затны мюйюш терклигини вектору, эм ${\displaystyle {\vec {\varepsilon }}}$ — затны мюйюш терклениуюню вектору.

Экинчи къошулуучу арагъатермилген терклениу атны джюрютеди.

Абсолют терклениу: дайым, кёчюрюлген эмда корнолис терклениуню суммасыды:

${\displaystyle {\vec {a}}_{a}={\vec {a}}_{r}+{\vec {a}}_{e}+2\left[{\vec {\omega }}\times {\vec {v}}_{r}\right]}$.

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Терклениу.