Костюшкону къозгъалыуу

Костюшкону къозгъалыуу
Къозгъалыуну картасы.
Баргъан кёзюую 1794—1795 Баргъан джери Речь Посполитая Эсеби Речь Посполитаны ючнчю юлешиу, Эресейни, Пруссияны эмда Австрияны хорламлары
Къаршчыла
Россия Австрия Пруссия	поляк революциячыла
Аскер башчыла
Александр Суворов	Тадеуш Костюшко Антоний Мадолинский Якуб Ясинский Томаш Вавжецкий

Тадеуш Костю́шкону къозгъалыуу (1794 джылда поляк къозгъалыу, Костюшкону Инсуррекциясы поляк. Powstanie kościuszkowskie, insurekcja kościuszkowska) — Речь Посполитаны джеринде къозгъалыуду (1794), ол заманда ол къралгъа бусагъатдагъы поляк, белорус, украин, литва джерле киргендиле.

1791 джылны 3-чю майында Варшавада баямланнган Конституция, Речь Посполитаны магнатлары бла шляхтасыны ичинде кёб къаршчыны чыгъарады. Тарговицада джыйылыб (Торговица бусагъатдагъы Украинадады) конституцияны къурутлгъанын эмда Станислав патчах бла кюрешни конфедерациясын къурайдыла. II Екатерина, тюрклюле бла къазауатны бошаб, конфедератланы кесини джагъына алады, эмда инарал М. В. Каховскийге Польша королевствогъа киририне буйрукъ береди, инарал М. Н. Кречетников а уа — Литвагъа джол алады. Аны бла джангы конституция джанлыланы конфедератла бла орус аскерлеге къаршчы ачы къазуатлары башланады; хорлам экинчиленики бола башлагъанында прусс патчах II Фридрих Вильгельм Россия джанлы болады, поляк король Станислав Понятовский конфедератланы излемлерин къабыл этер зорунда къалады.

Гроднода сейм чакъырылыб, алгъынгы конституцияны орнуна салыныуу баямланады; Варшава эмда башха уллу шахарлада орус гарнизонла орналадыла: поляк аскер орус мисал бла тюрленеди, бир къауум бёлекни уа чачар мурат аладыла.

Поляк патриотла, тышындан бойсунмакълыкъларын кёргюзтселе да, революция къызыуда баргъан Франциядан умут этиб, таша тиллешиб къозгъалыугъа хазырланнгандыла. Башчыгъа ала кесин джигит эмда акъыллы аскерчи кёргюзтген Костюшкону сайлайдыла. Генерал Мадалинский гродночу сеймни оноууна бойсунуб, кесини атлы бригадасын чачаргъа унамайды, Пулутуск шахарда сакъламай тургъан орус полкгъа чабыб, аланы хазналарын сыйырады, аны ызындан Шренскде прусс эскадронну чачыб, Краковха айланады. Аны билген Костюшко да ары ашыгъады; 1794 джылны 16-чы мартында Краковну халкъы аны республиканы диктатору этиб баямлайдыла. Краковда къозгъалыуну акты баямланады, Костюшко халкъны аллында ант этеди. Къозгъалыуну актына кёре Тадеуш Костюшко миллет сауутлу кючлени башчысы болады эмда къралда чакесиз полномочияла алады. Къралны тюрлю-тюрлю джерлеринде халкъ сауутлана башлайды. Варшавада орус посол эмда орус аскерлени башчысы генерал Игельстром Мадалиснкийге къаршчы Денисов бла Τορмасовну аскер бёлеклерин джибереди; ол заманда Польшагъа прусс аскерле киредиле.

4-чю апрелде Денисов бла Тормасовну Рацлавицилени къатында сермешиуде къаушатадыла: бу хапар Варшаваны да аякъландырады, ол аякъланыу орус гарнизонну чачады, бир джоппу аскерчи бла генера�� Игельстром къачыб къутулады. Аны ызы бла Вильнус да къозгъалады, андан да орус гарнизонну кёбюсю къурутулады, къалгъаны къачыб къутулады.

Костюшко генералиссимус титулну алыб, къралда бютеухалкъ сауутланыуну баямлайды; аскерини саны 70 мингнге чыгъады, алай а ол аскерни ичинде къазуат эте билмеген, сенекле бла, балтала бла сауутланнган элчиле кёб эдиле. Полякла бла литвинлени баш корпусларына (23 минг) Костюшко кеси башчылыкъ этиб, Варшавагъа джолда сирелгенди, башха бёлекле Люблинни, Гроднону, Вильнюсну эмда Раваны къатында орналадыла, бирикген резерв (7 минг) — Краковда. Оруслула джанындан поляклагъа къаршчы Радомну, Ловични эмда Раваны къатында бёлеклени саладыла, башха юч бёлек Литвагъа киредиле; генерал Салтыков (30 минг) Речь Посполитадан аннексия этилген бёлгелени джакълагъанды; Тюркню чеклеринде Суворовну корпусу Польша таба атланнганды. Австрияны джанындан Галицияны чегинде 20 минглик корпус джыйылгъанды, прусс патчахны башчылыгъы бла 54 минг прусс аскерчи да Польшагъа киргенди, башха прусс бёлекле (11 минг) Пруссияны кесини чеклерин джакълагъандыла.

Радомну къатындагъы Денисовну бёлеги, аны ыхтыргъан Костюшкадан джанланб, прусслула бла бирлешиб, алгъа ургъанды, Щекоцинни къатында сермешиуде Костюшкону дженгиб, аны Варшавгъа ыхтырадыла. Ол заманда Краков прусс генерал Эльснерге бойсунады, Фридрих Вильгельм Варшаваны къуршаларгъа хазырланыуланы башлайды.

Ол заманда Рефельденни орус бёлеги, Припять суудан алгъа уруб, Зайончекни корпусун къаушатады, Люблинни кючлеб Пулавылагъа джетеди, Литвада аскерлеге башчы этилген бий Репнин Вильногъа джетеди. Варшаваны къуршалауну пруссакла таукел этмейдиле, Уллу Польшада къозгъалыу башланды хапарны эшитгенлеринде уа, прусс патчах Варшаваны къатындан кетеди. Пруссиягъа кёб болмай къошулгъан джерледе да халкъ аякъланыб талай шахарны кючлейди. Костюшка прусс аскерлени ызларындан ашыкъмай тебрейди, Тёбен Вислада уа Мадалинский бла Домбровскийни джибериб Бромбергни кючлетеди. Австрия Краковну, Сандомир бла Хелмни кючлеб, тохтайды. Литвада Репнин, Суворовну келирин сакълаб, ачыкъ уруш этмейди. 12 минглик поляк корпус Курляндиягъа кириб Либавагъа джетеди; Огинский партизан къазауатны джетишимли бардыргъанды; Грабовский бла Ясинский Вильно бла Гроднону кючлейдиле.

Литвадагъы поляк бачама Виельгорскийни таукелсизлиги былайда уллу джетишимле этдирмейди. Оруслула эки кере алгъа ургъандан сора Вильнону кючлейдиле, эмда Виельгорскийни орнуна салыннган Хлевинскийни бёлегин къаушатадыла. Гродного келген джангы аскер башчы, Мокроновский болумну тюзетелмейди, аны юсюне граф Браницкий Россия джанлы контрконфедерация къурайды. Октябрны арасына оруслула Поланген бла Либаваны аладыла. Сентябрны башында, къазуатны сахнасына 10-минглик бёлеги бла Суворов чыгъады. 4-чю сентябрда Кобринни алады, 8-чи сентябрда Брест-Литовскийни къатында Сераковскийни аскерлерин къаушатады.

28-чи сентябрда Мацеёвицилени къатында сермешиуболады, анда полякланы баш кючлерин инарал Ферзен къуашатыда, Костюшканы джесирлейди. Бу джесирлеу бла паника болса да, халкъ къазуатны андан ары барырын излегенди. Джангыдан баш аскер башчы Вавржецкий бютеу поляк бёлекглеге ара шахарны джакълар ючюн ашыгъырларын излген буйрукъ джибереди. Ол заманда Суворов, кесине Ферзен бла Дерфельденни бёлеклерин къошуб, 23-чю октябрда Варшаваны къатында Прага атлы шахарчыкъны къатында тохтайды, 24-де уа штурм бла алады. Энди полякланы мындан ары къаршчыланыуларыны магъанасыз болгъаны ангыланады:25-чи октябрда капитуляциягъа къол салынады, 26-да Суворов Варшавагъа киреди.