Целиноград ауданы

Целиноград ауданы
	Қазақстан ауданы
	Целиноград ауданы
Әкімшілігі
Облысы	Ақмола облысы
Аудан орталығы	Ақмол
Ауылдық округтер саны	21
Ауыл саны	48
Әкімі	Дарын Сабырғали
Аудан әкімдігінің мекенжайы	Ақмол ауылы, Наурыз көшесі, №34
Тарихы мен географиясы
Координаттары	51°23′35″ с. е. 72°03′55″ ш. б. / 51.39306° с. е. 72.06528° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 51°23′35″ с. е. 72°03′55″ ш. б. / 51.39306° с. е. 72.06528° ш. б. (G) (O) (Я)
Құрылған уақыты	1928
Жер аумағы	7,8 мың км²
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Тұрғындары
Тұрғыны	81 803 адам (2023)
Тығыздығы	10,5 адам/км²
Ұлттық құрамы	қазақтар (81,37%), орыстар (10,32%), немістер (1,68%), украиндар (1,61%), татарлар (1,2%), беларустар (0,84%), поляктар (0,41%), басқалары (2,57%)
Сандық идентификаторлары
Пошта индексі	010016-010029
Автомобиль коды	03
	Целиноград ауданының әкімдігі

Целиноград ауданы (1961 жылға дейін Ақмола ауданы) — Ақмола облысының оңтүстік-шығысындағы әкімшілік-аумақтық бірлік. Аудан орталығы — Ақмол ауылы.

Тарихы

Аудан 1928 жылы 17 қаңтарда Ақмола уезінің Ақмола және жартылай Ереймен, Есіл болыстарының жерінен Ақмола атауымен Ақмола округінің құрамында құрылған. Әкімшілік орталығы Ақмола қаласы болған. 1940 жылы 30 маусымда аудан орталығы бір-бірінен 2,5 шақырым қашықтықтағы Новоишимка және Семёновка ауылдарына, ал 1949 жылы Кирово ауылына (қазір Астананың Сарыарқа ауданындағы Көктал кенті) көшірілген. 1961 жылы аудан атауы Целиноград ауданы болып өзгертілді. Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 9 қаңтардағы N 243 Жарлығымен аудан орталығы кейін Ақмол болып өзгертілген Малиновка ауылына ауыстырылды.^[4]

Географиялық орны

Аудан солтүстігінде Шортанды ауданымен, шығысында Ерейментау, Аршалы, батысында Астрахан, Қорғалжын аудандарымен, оңтүстігінде Қарағанды облысының Нұра ауданымен шектеседі. Астана қаласы ауданды екі бөлікке бөледі.

Жер бедері

Жер бедері негізінен жазық. Батысы — борпылдақ жыныстан түзілген сәл белесті жазық, шығысы — ұсақ шоқылы белесті-төбелі жазық. Кен байлықтарынан силикаттық бұйымдар жасайтын құм, кірпіш шикізаты, отқа төзімді саз, минералдық бояу, құм, қиыршықтас, т.б. кездеседі.

Климаты

Климаты континенттік. Қысы суық, ызғарлы. Қаңтардың жылдық орташа температурасы –17 — 18°С, қардың орташа қалыңдығы 20 см. Жазы ыстық, құрғақ. Шілденің орташа температурасы 20°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 250 — 300 мм.

Топырағы, өсімдігі мен жануарлар дүниесі

Негізінен қара және қызғылт қоңыр топырақты. Аудан аумағының көп жері тың және тыңайған жерлерді игеруге байланысты жыртылған. Өсімдіктен бөрте жусан, ақ төскейшөп, бидайық, далалық сәлбен, шалғындық атқонақ пен түлкіқұйрық, селеу, бетеге, көде, өзен бойында қайың, көктерек, қарағай, терек, шегіршін, тал, шілік, т.б. бұталар өседі. Құстардан: дала бүркіті, ұзақ, сауысқан, дала бозторғайы, сары және ақ шақшақай, көкек, шалғын және дала құладыны, барылдауық үйрек, шүрегей, қамыс сұлыкеші, т.б. мекендейді, сүт қо-ректілерден: дала суыры, кіші сарышұнақ, қосаяқ, дала тоқалтісі, қасқыр, борсық, түлкі, қоян, ондатра, күзен кездеседі.

Халқы

1939	1959	1970	1979	1989^[5]	1999	2009^[6]	2021
33726	▲45855	▲54250	▼53322	▲54367	▼42068	▲58451	▲78806

Тұрғындар саны 76891 адам (2019). Халқы көп ұлтты: қазақтар (79,32%), орыстар (11,42%), немістер (1,93%), украиндар (1,80%), беларустар (1,00%), татарлар (1,31%), поляктар (0,48%), басқалары (2,75,00%)^[7]^[8] Халықтың орташа тығыздығы 1 км²-ге 5,0 адамнан келеді.

Әкімшілік бөлінісі

Аудан аумағындағы 48 елді мекен 5 ауылдық әкімдік пен 16 ауылдық округке біріктірілген:

Халқының саны (2009, 2021)^[9]
Ауылдық округтері	2009	2021	2021 2009-ға пайызбен	Ерлер 2009	Ерлер 2021	2021 2009-ға пайызбен	Әйелдер 2009	Әйелдер 2021	2021 2009-ға пайызбен
Ақжар ауылдық округі	1436	▼1172	81,6	711	▼583	82	725	▼589	81,2
Ақмол ауылдық округі	6143	▲13851	225,5	2960	▲6839	231	3183	▲7012	220,3
Арайлы ауылдық округі	4049	▼3909	96,5	2012	▼1996	99,2	2037	▼1913	93,9
Жаңаесіл ауылдық округі	3431	▼3145	91,7	1688	▼1568	92,9	1743	▼1577	90,5
Жарлыкөл ауылдық округі	2776	▼2626	94,6	1387	▼1316	94,9	1389	▼1310	94,3
Қабанбай батыр ауылдық округі	5937	▲8939	150,6	2973	▲4446	149,5	2964	▲4493	151,6
Қажымұқан ауылдық әкімдігі	683	▲960	140,6	339	▲485	143,1	344	▲475	138,1
Қаражар ауылдық әкімдігі	579	▲805	139	291	▲415	142,6	288	▲390	135,4
Қараөткел ауылдық округі	4655	▲10125	217,5	2369	▲5134	216,7	2286	▲4991	218,3
Қоянды ауылдық әкімдігі	2954	▲9545	323,1	1537	▲4762	309,8	1417	▲4783	337,5
Қызылсуат ауылдық округі	1598	▼1289	80,7	790	▼700	88,6	808	▼589	72,9
Мәншүк Мәметова ауылдық әкімдігі	817	▼709	86,8	404	▼356	88,1	413	▼353	85,5
Нұресіл ауылдық округі	2598	▼2458	94,6	1306	▼1230	94,2	1292	▼1228	95
Оразақ ауылдық округі	1825	▲2201	120,6	918	▲1133	123,4	907	▲1068	117,8
Рақымжан Қошқарбаев ауылдық округі	2516	▼2069	82,2	1268	▼1052	83	1248	▼1017	81,5
Родина ауылдық округі	1721	▼1650	95,9	821	▼811	98,8	900	▼839	93,2
Софиевка ауылдық округі	2106	▲2565	121,8	1074	▲1287	119,8	1032	▲1278	123,8
Талапкер ауылдық әкімдігі	3111	▲7969	256,2	1625	▲4027	247,8	1486	▲3942	265,3
Тасты ауылдық округі	1895	▼1375	72,6	947	▼692	73,1	948	▼683	72
Шалқар ауылдық округі	1260	▼833	66,1	609	▼426	70	651	▼407	62,5
Ыбырай Алтынсарин ауылдық әкімдігі	529	▲611	115,5	275	▲308	112	254	▲303	119,3
ЖАЛПЫ САНЫ	52619	▲78806	148,1	26707	▲39730	148,8	26744	▲39409	147,4

Өнеркәсiп

Ауданның өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығы 2006 жылы 2650,8 млн. теңгенің өнімін шығарды. Өнеркәсіп орындарынан “Цефар” АҚ-ның (1992 жылдан) фарфор зауыты (Фарфоровое а.) жұмыс істейді. Ол 2005 жылы 8,4 мың т фарфордан жасалған асхана және ас үй ыдыстарын шығарды. Бұдан басқа “АРЭК” АҚ мен “АРЭК — энергосбыт” ЖШС-і халыққа қызмет көрсетеді. Ауыл шаруашылығы өнімін өңдеумен 55 шағын кәсіпорын, 273 шаруа қожалығы, 11,4 мың жеке шаруашылықтар шұғылданады (2005). Олардың ішінде 2 ААҚ, 17 ЖШС, 1 ӨК, 1 АҚ, 1 мемл. кәсіпорын, 1 ұжымдық серіктестік, т.б. бар. Осылардың қарамағында 7 шұжық цехы, 3 шағын диірмен, 3 макарон цехы, 2 сүт өңдейтін блок, 1 май сығатын цех, 3 наубайхана, т.б. жұмыс істейді. Аудан аумағында ауыл шаруашылығына жарамды жер аумағы 834,5 мың га, оның ішінде жыртылған жер 411,6 мың га, шабындығы 33,1 мың га, жайылымы 325,4 мың га, орманы 400 га. 247,8 мың га егістік жердің 229,8 мың гасына дәнді дақылдар егілген; малазықтық дақылдар 16,6 мың га жерге егілді (2006). 2007 жылдың басында ауданда 33,0 мың мүйізді ірі қара, 24,3 мың қой мен ешкі, 7,9 мың жылқы, 7,6 мың шошқа, 515,5 мың құс болды. Олардан 10,0 мың т ет (тірі салмағы), 41,9 мың т сүт, 55,3 млн. жұмыртқа өндірілді. Ауданда 2006 ж. басында 1 балабақша, 26 орта, 14 орталау, 10 бастауыш мектеп, кәсіптік-техн. мектеп, 1 жоғары оқу орнының бөлімшесі, 1 музыка, 1 спорт мектебі, 62 клуб, 68 кітапхана, 15 отбасылық-дәрігерлік емхана, 31 фельдш.-акушерлік пункт болды. Автомобиль жолы жақсы дамыған, олар Астана, Көкшетау, т.б. елді мекендермен байланыстырады. Аудан аумағы арқылы Астана — Қараталды (Қарталы), Қарағанды — Петропавловск, Астана — Павлодар темір жол өтеді.

Дереккөздер

[1] Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)

[2] Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)

[kazindex.ru-3] Қазақстан почталық индекстері

[4] Зерттелмеген өлке Мұрағатталған 20 ақпанның 2022 жылы.

[5] Ресей империясы, КСРО халық санақтары

[6] ҚР халық санақтары

[Stat2010-7] Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі. Қазақстан Республикасы тұрғындарының облыстар, қалалар мен аудандар, жынысы мен жас ерекшелігі топтары, этностық бөлігі бойынша 2019 жылдың басындағы саны Мұрағатталған 17 қаңтардың 2013 жылы.

[пер.2010-8] 2009 жылғы санақ бойынша Қазақстан тұрғындарының ұлттық құрамы

[9] 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары

[1]