Тарту

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Қала
Тарту
Tartu
Ту Елтаңбасы
Ту Елтаңбасы
Әкімшілігі
Ел

 Эстония

Уезд

Тартумаа

Мэр

Урмас Клаас

Тарихы мен географиясы
Координаттары

58°22′ с. е. 26°43′ ш. б. / 58.367° с. е. 26.717° ш. б. / 58.367; 26.717 (G) (O) (Я)Координаттар: 58°22′ с. е. 26°43′ ш. б. / 58.367° с. е. 26.717° ш. б. / 58.367; 26.717 (G) (O) (Я)

Құрылған уақыты

1030

Жер аумағы

38,8 км²

Уақыт белдеуі

UTC+2, жазда UTC+3

Тұрғындары
Тұрғыны

95 074[1] адам (2012)

Сандық идентификаторлары
Телефон коды

+372 7

Автомобиль коды

T

tartu.ee/?lang_id=5

Тарту картада
Тарту
Тарту

Тарту (эст. Tartu; немісше және шведше: Dorpat,[2] орыс. Дерпт/Derpt, 11–17 ғасырларда және 1893–1918 жылдары Юрьев/Jurjew) — Эмайыги (Омовжа; нем. Embach — Эмбах) өзеніндегі қала, Эстониядағы Таллиннен кейін халық саны жағынан екінші қала, уездік орталық.

Тарихы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Тарту (1866)

Тарту — Балтық жағасындағы орналасқан ең көне қалаларының бірі. Бұл жердегі көне адамның тұрақты қонысы V ғасырмен даталанған, ал ескі қаланың орны VI—VIII ғасырлармен. Ескі қала Тарбату (tarvas — эст. 'жабайы өгіз') деп аталған. Осыдан эстон тіліндегі кейінгі атауы — Тарту, сонымен қатар Dörpt, Dorpat немесе Дерпт.

1030 жылы Тарбату қаласы киев князі Ярослав Мудрыйдың жасағымен жауланды. Ярослав қаланы өзінің христиандық есімімен Юрьев деп атады.

1061 жылы қала жергілікті тайпалармен өртенді.[3]

1224 жылы ұзақ уақытты қоршаудан кейін қала неміс серілер-семсершілермен жауланды.

Қаланың атауы немісше Дорпат деп өзгертілді және Дорпат епископтығының орталығына айналды.

1600—1603, 1625—1656 және 1661—1704 жылдары Дорпат Швецияның , 1603—1625 жылдары — Польша мен Литва одағының, ал 1656—1661 жылдары — Ресейдің иесінде болды.

1632 жылы қалада «Густавиан академиясы» (қазіргі кезде — Тарту университеті) ашылды, Швед корольдігіндегі екінші (Уппсала университетінен кейін) жоғары оқу орны.

1893 жылы қалаға 1919 жылға дейін сақталған Юрьев атауы қайта берілді.

1918 жылдың 24 ақпанында Юрьев қаласы неміс әскерлерімен оккупацияланды. 1918 жылдың 22 желтоқсанында Қызыл Әскер Юрьев қаласын немістерден босатты және Совет үкіметін орнатты.[4]

1919 жылдың қаңтарында эстон әскерлері Қызыл Армияны Юрьевтен шығарып, қысқа мерзім ішінде шамамен 360 адам өлтірілді.[5] Эстония республикасында қала атауы Тарту деп өзгертілді.

1940 жылы Эстонияға кеңес әскерлері енгізіліп және ЭКСР құрылды, сол жылдың 6 тамызында КСРО-ға қосылды. 1940 жылдан бастап Тарту мемлекеттік университеті эстон және орыс тілдерінде білім беретін кеңестік жоғарғы оқу орнына айналды.

1950 жылға қарай қала халқы 55 мың адамға дейін жетті.

Халқы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Демографиясы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1825[6] 1833[7] 1840[8] 1847[9] 1856[10] 1863 1867[11] 1881[12] 1897[13] 1922[12] 1934[14] 1939[15] 1959[16] 1970[17] 1979[18] 1989[19] 2000[19] 2010
8450 10.020 12.203 12.185 12.914 14.386 21.014 29.974 42.308 50.342 58.876 60.281 74.263 90.459 104.518 113.977 98.695 103.284

Халықтың тарихи үлестрімі

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ұлттар 1867[20] 1881[21] 1897[22] 1922[21] 1934[23]
саны % саны % саны % саны % саны %
Барлығы 21 014 100 29 974 100 42 308 100 50 342 100 58 876 100
эстондар 9720 46,3 16 526 55,4 29 039 68,6 42 459 84,5 51 559 87,6
немістер 8907 42,4 10 486 35,2 7020 16,6 3210 6,4 2706 4,6
орыстар 1866 8,9 1818 6,1 3689 8,7 2570 5,1 2640 4,5
басқалар 521 2,5 1144 3,8 2560 6,1 2103 4,2 1971 3,3

Білім беру және ғылым

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Тарту университеті. Бас ғимараты (2006)

Қалада Тарту университеті (бұрынғы атаулары — Дерпт университеті, Юрьев университеті) орналасқан — Эстонияның жетекші жоғарғы оқу орны, елеулі ғылыми негізге және көмекші мекемелер (Тарту обсерваториясы, Эстонияның гендік қоры және басқалар) жүйесіне ие, сонымен қатар Тарту университетінің Вильяндидегі мәдениет академиясы. Тарту университетіндегі ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-құрастырымдық қызметінің елдегі көрсеткіштер жарты көлемін құрайды. Тартуда Эстонияның жаратылыстану ғылымдар университеті (бұрынғы атауы — Эстонияның ауыл шаруашылығы академиясы) және тағы 9 жоғарғы оқу орны орналасқан.

Қалада Эстонияның биоорталығы, Тарту биотехнологиялық паркі және Тарту ғылыми паркі орналасқан. 2001 жылы негізделген Тарту биотехнологииялық паркі Солтүстік және Балтық елдердің биотехнологиялық кәсіпорындарын және ұйымдарын, сонымен қатар Ғылыми парктердің халықаралық қауымдастығы (IASP) біріктіретін ScanBalt одағының мүшесі болып табылады. 1992 жылы негізделген Тарту ғылыми паркі ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-құрастырымдық қызметімен айналысатын Эстонияның оңтүстігінде орналасқан барлық мекемел��рмен және ең алдымен Тарту университетімен тығыз байланыстарға ие. 2010 жылы Тарту ғылыми паркінде Балтық елдерінің арасындағы ең ірі нанозертхананың құрылысы басталды.[24]

Бауырлас қалалары

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Тарту қаласының бауырлас қалалары:[25]

Сілтемелер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Тарту

Дереккөздер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  1. ↑ Eesti statistika 2012 Статистика Эстонии 2012 (эст.)
  2. ↑ Die Betonung der Bezeichnungen Dorpat und Tartu liegt auf der ersten Silbe.
  3. ↑ Р. Пуллат, Э. Тарвел, «История города Тарту», Таллин, изд. «Ээсти раамат», 1980 г., стр.13
  4. ↑ Тарту / Большая советская энциклопедия
  5. ↑ Р. Пуллат, Э Тарвел, «История города Тарту», Таллин, изд. «Ээсти раамат», 1980 г., стр.64
  6. ↑ Статистическое изображение городов и посадов Российской империи по 1825 год. Сост. из офиц. сведений по руководством директора Департамента полиции исполнительной Штера. Спб., 1829.
  7. ↑ Обозрение состояния городов российской империи в 1833 году / Изд. при министерстве внутренних дел. – Спб., 1834.
  8. ↑ Статистические таблицы о состоянии городов Российской империи. Сост. в Стат. отд. Совета МВД. – Спб., 1840.
  9. ↑ Статистические таблицы о состоянии городов Российской империи [по 1 мая 1847 года]. Сост. в Стат. отд. Совета МВД. Спб., 1852.
  10. ↑ Статистические таблицы Российской империи, составленные и изданные по распоряжению министра внутренних дел Стат. отделом Центрального статистического комитета. [Вып. 1]. За 1856-й год. Спб., 1858.
  11. ↑ Resultate der am 3. März 1867 in den Städten Livlands ausgeführten Volkszählung. Tab. 1. Summarische Gliederung der städtischen Bevölkerung in Livland, geschieden nach Civil und Militair. (Google Books)
  12. ↑ a b Tallinn, Riigi Statistika Keskbüroo: 1922 a. üldrahvalugemise andmed. Vihk 1. Rahva demograafiline koosseis ja korteriolud Eestis. Tallinn 1924–25, 3 Bde., Үлгі:OCLC, lk. 10 (= Résultats du recensement de 1922 pour toute la république/Ergebnisse der republikweiten Volkszählung 1922; Nationale Regierungsveröffentlichung).
  13. ↑ Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 года. Наличное население в губерниях, уездах, городах Российской Империи (без Финляндии). In: demoscope.ru/weekly, abgerufen am 30. Juni 2016.
  14. ↑ Estonia. Riigi Statistika Keskbüroo: Rahvastiku koostis ja korteriolud: II rahvaloenduse tulemusi. Tallinn, 1935, Үлгі:OCLC, lk. 1 (= Données du recensement de 1. III 1934/Ergebnisse der Volkszählung vom 1. März 1934; Nationale Regierungsveröffentlichung).
  15. ↑ Reichskommissar für das Ostland: Strukturbericht über das Ostland. Teil I: Ostland in Zahlen. 2 Teile. Bearb. von Gottfried Müller. Riga 1942, Үлгі:DNB.
  16. ↑ Үлгі:Webarchiv, abgerufen am 30. Juni 2016.
  17. ↑ Үлгі:Webarchiv, abgerufen am 30. Juni 2016.
  18. ↑ Үлгі:Webarchiv, abgerufen am 4. Juli 2016.
  19. ↑ a b Statistikaamet/Statistical Office of Estonia: 2000. Aasta rahva ja eluruumide loendus. Faktiline ja alaline rahvastik, rahvastiku paiknemine, soo- ja vanuskoosseis – 2000 Population an Housing Census. Population de facto and Usual Resident Population, Location of the Population, Population Sex and Age Structure (PDF; 6,5 MB Мұрағатталған 13 қарашаның 2010 жылы.), abgerufen am 30. Juni 2016.
  20. ↑ Resultate der am 3. März 1867 in den Städten Livlands ausgeführten Volkszählung. Tab. 4. Summarische Gliederung der städtischen Bevölkerung in Livland nach ihrer Nationalität für Civil und Militair geschieden Мұрағатталған 20 шілденің 2011 жылы.
  21. ↑ a b 1922 a. üldrahvalugemise andmed. Vihk 1. Rahva demograafiline koosseis ja korteriolud Eestis. — Tallinn, 1924, lk. 33.
  22. ↑ Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. Под ред. Н. А. Тройницкого. 21: Лифляндская губерния. — Спб., 1905, с. 78—79.
  23. ↑ Rahvastiku koostis ja korteriolud: II rahvaloenduse tulemusi. Tallinn, 1935, lk. 47—53.
  24. ↑ В Тарту началось строительство крупнейшей в Балтии нанолаборатории // rus.err.ee, 20.10.2010
  25. ↑ Website Tartu
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Тарту&oldid=3034394» бетінен алынған