Литвалықтар

Литвалықтар
лит. lietuviai
Бүкіл халықтың саны
4,2 млн.
Ең көп таралған аймақтар
Латвия	2 561 314 (2011)
АҚШ	659 992
Бразилия	200 000
Ұлыбритания	100 000
Канада	46 690
Ресей	31 377 (2010)
Латвия	25 693 (2010)
Ирландия	43 847 (2011)
Норвегия	30 540 (2013)
Германия	20 285 (2008)
Испания	15 144
Тілдері
литва тілі
Діні
католиктер

Литвалықтар (лит. lietuviai) — көбісі Литвада тұратын балтық жағалауы халқы. Қазіргі уақытта 4,2 миллионға жуық адам (литва тілін білмейтіндерді қосқанда) өздерін литвалықтар деп санайды. Литвалықтардың үлкен топтары АҚШ-та, Канадада, Англияда және Шотландияда, Бразилияда, Ресейде және бұрынғы КСРО-ның кейбір республикаларында тұрады.^[1]

Ағылшын тілінде – «Lithuanians»; неміс тілінде – «Litaueren»; голланд тілінде – «Litouwers»; венгр тілінде – «Litvánok»; фин тілінде - «Liettualaiset»; эстон тілінде - «Leedulased»; итальян тілінде – «Lituani»; латыш тілінде - "Lietuvieši"; хорват тілінде – «Litvanci»; орыс тілінде – «Литовцы»; белорус тілінде - «Лiтоўцы»; украин тілінде – «Литовці»; поляк тілінде – «Litwini».^[2]

Литва тілі үндіеуропалық тілдер отбасының балтық тармағына кіреді. Аналитикалық және жалғамалы элементтері бар флективті тіл саналады. Литван тілі жемайт (төменгі литван) және аукштайт (жоғарғы литван) аталатын екі диалектіге бөлінген, әдеби тілі аукштайт диалектісі негізінде қалыптасқан. Лексикалық құрамы мен грамматикалық құрылысы жағынан латын тіліне жақын. Әліпбиі латын графикасына негізделген. Литван тілінің алғашқы кітаптары 12-ғасырда пайда болып, көркем шығармалары мен грамматикалық еңбектері 18-ғасырдан бастап жарық көре бастады. Әдеби тілдің дамуының алғашқы кезеңінде көптеген діни кітаптардан басқа, филологиялық сипаттағы шығармалар, соның ішінде литва тілінің грамматикасы туралы кітаптар жарияланады. Литва әдеби тілі ХІХ–ХХ ғасырларда түпкілікті қалыптасты.^[3]

Халықтың көпшілігі Христиан дінін ұстанады, кейбірі католиктік, кейбірі православиелік, сонымен қатар протестанттар да бар. Көптеген халықтар сияқты олардың да өзіндік салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары, өзгерген, бірақ христиандыққа дейінгі дәуірден қалған дәстүрлі мерекелері бар.^[4]

Литвалықтар Балтық тайпаларының ұрпақтары. Аукштайтелер, жемайттар, скальвалар және кадыравалар, кейіннен оларға судав, куршей, земгал, сел тайпалары қосылып литван халқының негізі қаланды. 9-12 ғасырларда алғашқы мемлекеттік бірлестіктер пайда болды. 13-ғасырдың 1- жартысында Литва мемлекеті құрылды. 14-16 ғасырларда литвандардың орыс, белорус сияқты шығыс славян халықтарымен байланысы күшейді. Тевтон орденіне қарсы біріккен күресі литвандарды поляктармен жақындастырды. 16-18 ғасырларда литвандар поляктармен бір мемлекет (Речь Посполитая) құрамында болды. Екі ғасырдан кейін мемлекет Ресейдің ықпалына түсті. Соғыстардың бірінен кейін Ресей империясы Литва жерлерін өзіне қосып алды. Литва 20 ғасырдың басында ғана тәуелсіздік алды.

Дәстүрлі кәсібі - егіншілік (арпа, сұлы, қара бидай, XVIII ғасырдың аяғынан бастап картоп т.б.). Ескі еңбек құралдары – XIX ғасырда тоқылған тырмаға, кейін қаңқалы тырмаға, ораққа (батыс аймақтарда), орталық аймақтарда жартылай ораққа ауыстырылған екі жақты соқа, тырма-бұтақты (қысқа сапты орақ), шығыс аймақтарда – тісті орақ. Олар шынжырлармен және ағаш шығыршықтармен бастырды.

Жылқы, сиыр, шошқа өсіреді. XVI-XIX ғасырларда - бал арасын өсірді. Теңіз жағалауында балық аулау дамыған. Дәстүрлі қолөнері - тігін, кесте, ұсталық, ағаш өңдеу, тоқыма бұйымдарын жасау т.б.^[5]

Литва ауылдарында қауымдық дәстүрлер күшті болды - көмек қолдары (талка), жиналыстар (ва­ка­ро­нес) және т.б. Көп балалы отбасы 16 ғасырға дейін ыдырап кетті. Қазіргі уақытта билинарлы (ги­ми­ни­сте) және шағын отбасы (шейма) басым.
Негізгі туыстық қатынастар: ана, әпке, аға, немере, күйеу, күйеуінің әкесі және әйелі арқылы байқалады.^[6]

Елді мекеннің ең көне түрі — шоғырланып орналасқан ауыл, XVI ғасырда көше орналасуы болды, XIX—XX ғасырларда — бір аулалы үйлер (батыста олар ежелгі заманнан бері белгілі) кең таралды. Кешен (усадьба) тұрғын үйден (ауылдарда қасбеті көшеге қаратып орналастырылған, оның алдында гүл бақшасы бар) және шаруашылық құрылыстарынан (қойма, қора, монша, мал ауласы) тұрады. Ауылдардағы жер учаскелерінің орналасуы шашыраңқы. Қора ретінде қызмет еткен тұрғын үйдің ең көне түрі (нумас) — ортасында ашық ошақ және шатырдың жотасында түтін саңылауы бар бір бөлмелі бөрене ғимараты, XVI ғасырдан бастап ол негізінен шаруашылық ғимарат және малға арналған бөлме ретінде қолданылады.

XIX ғасырға қарай литвалық тұрғын үйдің 3 дәстүрлі түрі қалыптасты: батыста жемайт, шығыста аукштайт және оңтүстік шығыста занеман. Жемайт бөрене үйі (троба), оның төрт қабатты төбесі бар, кейде түтін саңылаулары бар, ортасында ошағы бар тұрғын емес бөлме (каминас), онда қазір мал азығы дайындалады, бүйірлерінде — қонақ бөлмелері, қазір голландиялық пештермен жылытылады.
Занеман үйі (гринча) жемайт үйіне жақын, ұзын кіреберіске (синек) апарады және соңында жұмыс бөлмелеріне апаратын қосымша кіреберісі бар, сабан, плитка немесе тақта, жалпақ төбесі бар, үйдің ортасында вестибюльі бар ас үй, оның бір жағында нан пеші және жылытылатын орындықтары бар күнделікті жұмыс істеуге арналған жалпы бөлме, екінші жағында жатын бөлме және қонақтарға арналған бөлме.
Аукштайт (пиркья) ол орыс пеші бар тұрғын үйден, ауыз үйден және суық каморадан тұрады. ХХ ғасырдың бірінші жартысында коттедждер сияқты заманауи ауылдық үйлер таралды.^[7]

Ерлерге арналған костюм көйлек, шалбар, жеңсіз күртелерден тұрды, суық мезгілде кафтан киді. Жейденің кеудесі мен манжеттері кестемен безендірілген. Шалбар жазда кенептен, қыста матадан тігілді. Олар қарапайым, сондай-ақ жолақ немесе клетка болды. Қысқы киімдері қой терісінен тігілген. Жазда ер адамдар қалпақ, қыста қой терісінен жасалған бөрік киген. Шаруалар аяқ киім ретінде былғары аяқ киім мен былғары етік киген.

Әйелдердің ұлттық киімі кең жеңі бар туникалы блузкадан тұрады. Алды мен жеңі гүлдермен, шілтер мен кестелермен безендірілген. Тігісі үшін түрлі-түсті жіптерді пайдаланды. Белдемшелер кең, ұзын, белге жиналды. Қыздар бір уақытта бірнеше белдемше киді. Олар ою-өрнек, жолақ, клетка маталарды пайдаланды. Алжапқыш та түрлі-түсті немесе гүлдермен кестеленген. Мерекелерде қысқа түсті жилет киілді, ол сәндік функцияны атқарды. Үйленген әйелдер бастарын қалпақ немесе орамал жамылды. Жас қыздар гүлдермен, ленталармен және өрілген гүл шоқтарын киді. Киім маржан моншақтарымен толықтырылды.^[8]

Литва тағамдары славяндық ерекшеліктерге тән. Оның көрші елдердің, сондай-ақ Ресейдің тағамдарымен көп ұқсастығы бар. Оның ерекшеліктеріне елдің орналасқан жері, климаты әсер етті. Литвандар рационында көкөністер, сүт өнімдері, сондай-ақ жидектер мен саңырауқұлақтар көп. Картоп - танымал гарнир. Одан тұшпара, бәліш, құймақ сияқты көптеген тағамдар жасалады. Борщ, қызылша сорпасы, қырыққабат сорпасы, мицелий сияқты сорпалар жиі кездеседі. Еттен шошқа еті, кейде қой еті пайдаланылады.
Литвандар сусындардан квас, шөп шайы мен кофені жақсы көреді. Танымал алкогольдік сусындар: сыра, зубровка - шөптер тұндырылған арақ, крупникас - бал және дәмдеуіштер қосылған ликер.

Танымал фольклоры - дайн-әндер, еңбек-кәсіп туралы, әскери-тарихи т.б. Литвалық дайналарға тән қасиет - олардағы сезімнің шынайылығы мен тереңдігі, олардың ақындық шыншылдығы мен көркемдігі. Кеңес дәуіріндегі фольклордың жаңа түрлері атап өтілді. Бірқатар жаңа ертегілер жазылды, оның ішінде саяси мазмұны өткір ертегілер. Литва фольклорында би де маңызды рөл атқарады. Литвалықтар көптеген халықтық мерекелерді тойлайды, онда дәстүрлі билер орындалады. Халық музыкалық аспаптары сан алуан. Түрлі дудкалар, флейталар, сыбызғылар, рожок, ��вирель, ішекті аспаптардың ішінен 5-тен 24-ке дейінгі ішектер саны бар "канклес", ХІХ ғасырдың ортасынан бастап скрипка тарады.

Қолөнер де Литва фольклорының бай мұрасын көрсетеді. Литвалықтар дәстүрлі түрде кесте тігу, тоқымашылық, кілем тоқу және қыш бұйымдар жасау сияқты қолөнермен айналысқан. Бұл қолөнер ұрпақтан ұрпаққа беріліп, Литва халқының бірегей мәдени болмысын сақтауға үлес қосты.^[9]

Өткен ғасырдың орта шенінен бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстанда 5 мың (2009), оның ішінде Қарағанды облысында - 1,7 мың, Солтүстік Қазақстан облысында 667 адам (2014).^[10]

Еуропа халықтары Абазиндер • Абхаздар • Аварлар • Ағұлдар • Ағылшындар • Адыгейлер • Албандар • Андийлер • Андорралықтар • Андий-цез халықтары • Аромундар • Аршындар • Аустриялықтар • Багулалдар • Балқарлар • Баскілер • Башқұрттар • Бежтиндер • Беларустар • Бесермяндар • Болгарлар • Бұлғарлар • Босниялықтар • Ботлихтер • Бретондықтар • Валлиліктер • Валлондар • Вепстер • Вод • Галисиялықтар • Гибралтарлықтар • Гинухтар • Годобериндер • Голландтар • Гректер • Гунзибтер • Гэльдер • Ғағауыздар • Дарғындар • Даттықтар • Дидой • Ижорлықтар • Ингуштар • Ирландықтар • Исландиялықтар • Испандар • Италиялықтар • Қабардалар • Каратиндер • Карелдер • Каталондар • Коми-зыряндар • Коми-пермяктар • Корсикалықтар • Кряшендер • Кубачиндер • Қарайымдар • Каракачандар • Қарашайлар • Қашқайлар • Қырымшақтар • Құмықтар • Ладиндер • Латыштар • Лезгиндер • Литвалықтар • Ливтер • Лихтенштейндіктер • Люксембургтіктер • Мажарлар • Македондықтар • Мальталықтар • Марилер • Молдовандар • Монегаскілер • Мордвалар • Нағайбектер • Немістер • Ноғайлар • Норвегтер • Олстерлер • Орыстар • Осетиндер • Поляктар • Португалдар • Реторомандықтар • Романштар • Румындар • Рутулдар • Саамдар • Санмаринолықтар • Сардиниялықтар • Сербтер • Словактар • Словендер • Сығандар • Табасарандар • Татарлар • Тиндиндер • Трухмендер • Украиндар • Ульчтер • Фарерліктер • Финдер • Фламандтықтар • Француздар • Фриздер • Фриулдар • Хваршиндер • Хорваттар • Чамалалдар • Черкестер • Черногориялықтар • Чехтар • Чуваштар • Шапсугтер • Шведтер • Швейцариялықтар • Шешендер • Шотландтықтар • Эльзастықтар • Эстондар Бұл {{Әлем халықтары}} үлгісінің бір бөлігі