Ачех

Ачех
аче, ачестер, ачехтер, ачиндер
Бүкіл халықтың саны
3,4 млн. (2000)
Ең көп таралған аймақтар
Индонезия	2,5 млн.
Малайзия	5 000
Тілдері
ачех тілі, индонезия тілі
Діні
суннизм

Ачех (аче, ачестер, ачехтер, ачиндер) — Индонезиядағы халық. Негізінен Суматра аралының солтүстігінде және көршілес Ве және Брё­эх аралдарында (негізінен Аче провинциясында) тұрады. Халқы 3,4 миллион адам. (2000, бағалау). Олар Малайзияда да тұрады (10 мың адам).^[1]

Ағылшын тілінде – «Acehnese»; индонезия тілінде - «Suku Aceh»; яван тілінде – «Wong Acèh»; малай тілінде - «Orang Aceh»; малаялам тілінде - “അക്കിനേസ”; қытай тілінде - “亞齊人”; испан тілінде – «Aceh»; неміс тілінде - «Achinesen»; түрік тілінде – «Açeler»; украин тілінде - «Ачехці».^[2]

Ачехтың ең ерте тұрғындарының археологиялық дәлелдері Плейстоцен дәуіріне жатады, олар Аченің батыс жағалауында (Лангса аймағы және Ачех Тамианг регенті) өмір сүрген және олар австраломеланезоидтық сипаттамаларға ие болған. Жергілікті тайпалардың, мантир халқы мен лхан халқының (протомалай), сондай-ақ кейінірек келген чам, малай және минангкабау (дейтеро-малай) халықтарының қоныс аударуы Ачехтыі Прибуми халқын құрады. Шетелдік этникалық, әсіресе үндістер, сондай-ақ арабтардың, парсылардың, түріктер мен португалдардың аз бөлігі де Ачех халқының ажырамас бөлігі болып табылады. Ачехтың Суматра аралының солтүстік шетіндегі стратегиялық орналасуы мыңдаған жылдар бойы әртүрлі топтардың, атап айтқанда Таяу Шығыстан Қытайға дейінгі теңіз сауда жолындағы адамдар арасында баспана және неке орны болды.

Олар оңтүстік азиялық нәсілге жатады.^[3]

Ачех тілі аустронезия тілдерінің батыс зонда тобының малай-чам тармағына жатады, оның ішінде банда, барух, буенг, дажа, пасе, пидие, тунонг диалектілері бар. Жазуы латын және араб әліпбиіне негізделген. Ачехтер арасында индонезия тілі де кеңінен таралған.^[4]

Ачех халқы қатаң мұсылман-сүнниттер және Исламның Индонезияға және Оңтүстік-Шығыс Азияның басқа елдеріне таралуында маңызды рөл атқарды. Ачех тұрғындары басқа діндерге бет бұрған Ачех тұрғындарына табанды және тіпті қатал түрде қарсы болды. Ачех Индонезиядағы ислам шариғатын ресми түрде енгізген алғашқы провинция болғандықтан, басқа исламдық провинциялар да шариғат заңдарын жүзеге асыруға ұмтылуда.^[5]

Ачехтердің қалыптасуына Оңтүстік-Шығыс Азияның Суматраға жақын аймақтарының халқы қатысқан болуы мүмкін. Малакка бұғазына кіре берістегі жағдай Ачехтардың халықаралық саудаға ерте араласуына мүмкіндік берді. Ерте орта ғасырларда ачехтар Шривиджая мемлекетінің ықпалында болды. 13 ғасырда ол қайтыс болғаннан кейін жағалауларда бірнеше қала-мемлекеттер пайда болды (Самудра, Пасе, Перлак, Педир және т.б.), олар солтүстік-батыс Үндістанмен сауда қатынасын орнатты.

13 ғасырда ислам діні тарай бастады (қазір Ачех Индонезияның ең исламданған халықтарының бірі болып табылады). 15 ғасырда олар Аче сұлтандығымен бірікті, ачелер құрамына Ниас құлдары да кірді. 17 ғасырдың аяғында Аче сұлтандығын голландтар жаулап алды. 1950 ж. Индонезия Республикасының құрамында ачехтар мұсылмандық сепаратистік қозғалыстарға қатысты. Олар 2004 жылғы 26 желтоқсандағы жер сілкінісі мен цунами кезінде апатты аймақта қалып, аман қалды. Қазіргі ачехтар – Индонезияның ең дамыған халықтарының бірі. Көптеген ачехтер коммерциялық қызметпен айналысады, зиялы қауым өкілдері, діни қызметкерлер және т.б.^[6]

Негізгі кәсібі – егіншілік (жазық жерлерде – күріш, ішкі аймақтарда – жүгері), бұрыш шаруашылығы, жібек шаруашылығы, мал шаруашылығы (буйвол, ешкі, құс), батыс жағалауында балық аулау. Олар сондай-ақ бұршақ, тамыр дақылдары, жемістер, кокос және арека пальмалары, темекі өсіреді. Дәстүрлі қолөнері – ұсталық, керамика, тоқымашылық, зергерлік бұйымдар, қару-жарақ. Ачех қысқа қанжарлары (ренчонг) Индонезияда кең таралған. Мұнай өнеркәсібі дамып келеді.^[7]

Ачех сұлтандығы Индонезияға тән жағалаудағы немесе әскери-феодалдық қоғам түрі болды. Негізгі әлеуметтік бірлік ауыл – кампонг болды. Ачехтер мукимдер мен улбаландардың аум��қтық билеушілері – имамдар мен улбаландардан тұрды. Сұлтанның билігі шамалы болды, тек астананың айналасындағы доменге (Далам) ғана тарады. Ачена қоғамында маңызды орынды мұсылман дінімен байланысты адамдар иеленді. Олардың арасында шешуші рөлді ілім мен құқық саласындағы ғұламалар – билік өкілдері атқарды. Көптеген ғұламалар ақиқатты тану арқылы құтқарылатын мистикалық жол – тариқаттың уағызшылары болды.^[8]

Ачехтар елді мекеннің ауылдық түрімен сипатталады. Ағаш қоршаулармен қоршалған шағын үйлер аумақта шашыраңқы орналасқан. Елді мекеннің орталығында қауымдастық жиналыстары өтетін үй бар. Барлық ғимараттар ағаштан жасалған, оюлармен безендірілген. Таулы аймақтарда көп балалы отбасын орналастыруға арналған дәстүрлі Ачех үйлері сақталған. Олар ұзын пішінді және ортасында бөлімдермен әр отбасы үшін бөлек бөлмелерге бөлінген. Үйлердің әшекейлерінің арасында әртүрлі мөлшердегі және пішіндегі түрлі-түсті кілемшелер, жастықтар т.б.бар.
Қазіргі заманғы тұрғын үй - бұл бір отбасын орналастыруға арналған шағын үй.^[9]

Дәстүрлі костюм қарапайым индонезиялық костюмнен ерлер мен әйелдер үшін саронг астында міндетті түрде шалбар (луёэ) киюімен ерекшеленеді. Еуропалық костюм әсіресе қалаларда кең тарауда.

Негізгі тағам көкөністермен пісірілген күріш, балық (жаңа піскен, кептірілген), салт-дәстүр кезіндегі тағамдардағы куркума қосылған күріш пайдаланады.

Ачех асханасы үнді және араб тағамдарында жиі кездесетін зімбір, бұрыш, тмин, қалампыр, даршын, күнзе және аскөк сияқты дәмдеуіштердің үйлесімімен танымал. Түрлі Ачех тағамдары карри және кокос сүтінен дайындалады, әдетте буйвол, сиыр еті, қой еті, балық немесе тауық еті сияқты еттермен біріктіріледі.^[10]

Ачех дәстүрлі биі қарапайым халықтың мәдениетінің, дінінің және фольклорының мұрасын көрсетеді. Ачех биі әдетте топ болып, тұрып немесе отырып және бір жынысты бишілер тобында орындалады. Музыкалық тұрғыдан, биді екі түрге бөлуге болады. Біріншісі бишілердің вокал мен физикалық соқпалы қозғалыстармен сүйемелденсе, екіншісі жай ғана музыкалық аспаптар жиынтығы. Музыкалық өнер дамыған, ұлдардың билеріне - (мепуле) тән.^[11]

• Али Мугаят Сях - Ачехтың бірінші сұлтаны.
• Кат Ньяк Меутия - Индонезияның ұлттық қаһарманы.
• Теунгку Чик ди Тиро - Ачех соғысы жетекшілерінің бірі (1873-1804)
• Тенгку Аднан Тенгку Мансор - Малайзиялық саясаткер.
• Теуку Мухаммад Хасан - Индонезиялық саясаткер және 1945 жылы Индонезия тәуелсіздік алғаннан кейін Суматраның бірінші губернаторы
• Теуку Джейкоб - Индонезиялық палеоантрополог.
• Теуку Висну - Индонезия актері
• П. Рамли - Малайзиялық актер, режиссер, музыкант және композитор
• Сануси бин Джунид - Малайзиялық саясаткер.
• Сурья Палох - Американдық кәсіпкер және Индонезияның Daily Media, Lampung Post және Metro TV телестанциясына иелік ететін медиа топтың төрағасы.^[12]

• Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Ачех

Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.

Азия халықтары Бұл {{Әлем халықтары}} үлгісінің бір бөлігі Абунгтер • Айндар • Алас • Алоро-Пантар халықтары • Алорлар • Алтайлықтар • Алундар • Алюторлар • Амбелаундар • Амбон-Тимор халықтары • Амбондықтар • Андамандықтар • Апайо • Апатани • Арабтар • Армяндар • Ассамдықтар • Ассириялықтар • Асуралар • Ауғандықтар • Афридилер • Ачандар • Ачех • Аэталар • Әзербайжандар • Багоболар • Бадагалар • Баджолар • Бадуйлар • Бай • Байга • Балантак • Балиліктер • Балти • Банар • Банджарлар • Баоань • Бартангтар • Батақтар • Батиндер • Батуаса • Бахрейндіктер • Бахтиарлар • Белудждер • Бенгалдықтар • Бесая • Биак • Бикол • Билаан • Бима-Сумбан халықтары • Бирхорлар • Бихарлықтар • Болаанг-монгондоу • Бонток • Брагуи • Бру • Бугистер • Буи • Буид • Букиднон • Булан • Бунак • Бунгку • Буриш • Буруандар • Бутунг • Буряттар • Бхилдер • Бхумидж • Ва • Вандамен • Варопен • Ватубелдер • Вахандар • Веддалар • Вемал • Ветарлар • Висайя • Вьетнамдықтар • Вьеттер • Гадаба • Гаддандар • Гайо • Галела • Галештер • Гаошань • Гаро • Гилзай • Гиляндар • Гондтар • Горонтало • Грузиндер • Гуджар • Гуджараттар • Гурунг • Гэлао • Дархаттар • Даур • Дафла • Даяктар • Дербеттер • Джакун • Джат • Джарава • Джемшид • Джуанг • Догра • Долғандар • Донголар • Друкпа • Дулун • Дұң ұлты • Дүнгендер • Дунсян • Еврейлер • Жапондар • Захчиндер • Зярай • Ибандар • Иватандар • Инибалои • Иорданиялықтар • Ирактықтар • Ирула • Ителмендер • Ифугао • Ицзу • Ишкашымдықтар • Йемендіктер • Кадазан • Кайелдер • Калинга • Канканай • Каннара • Капауку • Карендер • Катарлықтар • Катулар • Качарлар • Качиндер • Кашмирліктер • Каялар • Каян • Кей • Келабиттер • Кемактар • Керинчилер • Кеттер • Клемантан • Кодагу • Конкандар • Корейлер • Корку • Коряктар • Кота • Кубу • Куи • Куки • Күрдтер • Курумба • Кусунда • Кхамти • Кханг • Кхасилер • Кхмерлер • Кхму • Кхолар • Кхондалар • Қажарлар • Қазақтар • Қалмақтар • Қарақалпақтар • Қытайлар • Қырғыздар • Ладактар • Лактар • Ламахолоттар • Ламеттер • Лао • Лати • Лахалар • Лаху • Лепча • Летийлер • Ли • Лимбу • Лио • Лису • Лоба • Лоинанг • Лубу • Лурлар • Лы • Ма • Мааньян • Магарлар • Магинданао • Мадурлар • Макасар • Малайлар • Малаялилер • Малер • Мазендерандар • Мальдивтер • Мамак • Манг • Манггараи • Мангиан • Мандайя • Мандар • Манипури • Манобо • Мансилер • Манусела • Маньчжурлар • Маонань • Маранао • Маратхи • Марокколықтар • Маринд-Аним • Маронене • Меланау • Ментавайлар • Месхет түріктері • Мизо • Микирлер • Минангкабау • Минахас • Мнонг • Моғолдар • Моңғолдар • Монгорлар • Мондар • Мори • Моро • Мулао • Муна • Мунда • Мунжандар • Мыонг • Мэньба • Мяо • Нага • Наге • Нанайлар • Наси • Нгада • Нгаджу • Нганасандар • Ндау • Неварлар • Негидалдар • Ненецтер • Непалдықтар • Ниастар • Нивхтар • Никобарлар • Ну • Нунг • Нұрыстандықтар • Ойраттар • Омандықтар • Ониндер • Ораондар • Ориялар • Ороктар • Орочтар • Орочондар • Отданум • Өзбектер • Палавеньо • Палаунг • Плестиналықтар • Памир халқы • Пампанган • Пангасинандар • Пенджабдықтар • Парсылар • Пасемах • Пахарилер • Пашаи • Пуми • Пунандар • Реюньондар • Ротилар • Савара • Саларлар • Самаль • Самбал • Сангирлер • Санзиу • Санталдар • Сантяй • Сарыұйғырлар • Сасактар • Саудиялықтар • Сахалар • Сахурлар • Солтүстік Халмахер халықтары • Седанг • Селькуптар • Семангтар • Сеноилар • Сибо • Сикка • Сикхи • Симуле • Сингалдар • Синдхтар • Синьмун • Сириялықтар • Срэ • Стиенг • Суай • Субанон • Суи • Сула • Сулу • Сумбавтар • Сумбандар • Сунварлар • Сундтар • Тагакаоло • Тагалдар • Тагбануа • Тәжіктер • Тай • Таймандар • Талыштар • Тамангтар • Тамилдер • Таойлар • Таттар • Теймури • Теленгиттер • Телеуіттер • Телугулер • Тенггерлер • Тернатандар • Тетумдер • Тёро • Тибеттіктер • Тидорлықтар • Тингиан • Трипура • Тобело • Тогутил • Тода • Томини • Тораджа • Торғұттар • Тофалар • Тулу • Тубалар • Туцзя • Түріктер • Түрікмендер • Тхай • Тхакали • Тхару • Тхо • Тывалар • Тьыт • Тям • Удиндер • Үзімшіндер • Урали • Ұйғырлар • Үдегейлер • Филиппиндіктер • Фирузкухтер • Хаву • Хазарлар • Хакастар • Халха • Хамнигандар • Хани • Ханттар • Хелонг • Хиндустандықтар • Хо • Хотогойттар • Хошуттар • Хрэ • Хуэй • Хиналугтар • Цзино • Цзяжун • Цян • Чакма • Чантель • Чараймактар • Чахарлар • Чепанг • Чжуан • Чин • Чувандар • Чукчалар • Чурулар • Шалқандар • Шан • Шахсевендер • Шерпалар • Шина • Шорлар • Шугнандар • Шуй • Шұлымдар • Шэ • Эвенкілер • Эвендер • Эде • Эйну • Энггандар • Энде • Энец • Юан • Юкагирлер • Явалықтар • Ягнобилер • Язгулямдар • Яо