Nepal

Nepal yamasa rásmiy atı Nepal Federativ Demokratiyalıq Respublikası — Qubla Aziyada, Gimalay tawlarınıń oraylıq bóliminde jaylasqan mámleket. Maydanı 140,8 mıń km². Xalqı 29,2 million adam (2022). Paytaxtı — Katmandu qalası. Basqarıw tárepten 14 zonaǵa, zonalar bolsa rayonlarǵa bólinedi.

Nepal — konstituciyalı monarxiya. 1990-jıl 9-noyabrde korol tárepinen daǵaza etilgen konstituciya ámel etedi. Mámleket baslıǵı — patsha (2001-jıldan Gyanendra Bir Bikram Shax Dev). Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı patsha hám eki palatalı parlament (Wákiller palatası hám Milliy keńes), atqarıwshı hákimiyattı korol hám bas ministr basshılıǵındaǵı Ministrler Keńesi (húkimet) ámelge asıradı.

Nepal aymaǵınıń kópshilik bólimin Gimalay tawları iyeleydi. Arqa-batıstan qubla-shıǵısqa qaray 2 taw dizbegi sozılǵan. Nepaldıń arqa hám shıǵıs shegaralarında Jomolungma (Everest, Jer júzindegi eń biyik shıń, 8848 m) hám Kanchenjanga (8585 m) tawları jaylasqan. Aldınǵı dizbekler talay tómen (Mahabharata, 2959 m ge shekem, Sivalik, 2277 m ge shekem). Tawlar aralıǵında kóplegen oypatlıq hám háwizler bar. Olardıń eń úlkeni — Katmandu oypatlıǵı. Qublasında Hindgang tegisliginiń arqa sheti jatadı. Íqlımı biyik regionǵa tán subekvatorial mussonlı. Qublasında yanvardıń ortasha temperaturası 15°, saylıqlarda 0-10°, 4 mıń m den joqarıda jıldıń kóp waqtında temperatura teris. Iyuldıń temperaturası qublada 30°, saylıqlarda 20°, 4,5-5 mıń m biyikliklerde 10°. Qubla taw etekleri hám janbawırlarında jılına 2000 mm den artıq, saylıqlarda 1500 mm den kem jawın jawadı.

Dáryaları tasqınlı, úlken gidroenergiya rezervine iye. Iri dáryaları: Karnili, Gandak, Kosi, Baghmati. Gimalay etekleri hám qubla janbawırlarında musson ıqlımlı ormanlar, batpaqlıqlarda sheńgeller, qıyalıqlardıń orta bóliminde mudam jasıl ormanlar, 3 mıń m den joqarıda iyne japıraqlı ormanlar, 4 mıń m den joqarıda sheńgeller, subalp hám alp otlaqları bar. Haywanat dúnyası bay hám hár qıylı. Sheńgellerde pil, jolbarıs, leopard, nosorog, jalǵızaq, túrli maymıllar, qustan totıqus, tawıs ushıraydı. Uwlı jılan kóp. Tawlarda Gimalay ayıwı, qar qaplanı, arhar hám jabayı eshkiler jasaydı. Lantang, Sagarmatha, Geparduen milliy baǵları bar.

Xalqı hind hám tibet-qitay tili shańaraǵınıń 60 til hám dialektinde sóylesedi (sonnan 14 i óz jazıwına iye). Tiykarǵı xalqı nepallar (52,3%) mámlekettiń orayı hám qubla-batısında jasaydı. Maytxillar, bxojpurlar, tamangler, tharular, nevarlar da bar. Mámleket tili — nepal tili. Xalıqtıń 90% ke jaqını hinduilikke sıyınadı, 7,5% i budda, 2% ke jaqını islam dininde. 10% ke jaqın xalıq qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Katmandu, Biratnagar, Patan, Bhaqtapur.

Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqtıń ortalarında taw eteklerindegi sheńgellerde videx, shakya, qońır, lichchhavlardıń qáwim birlespeleri jasaǵan. Mezolit dáwirinde taw oypatlıqlarına negr-avstraloid hám mongoloid qáwimleri (nevar, kirati hám basqa xalıqlardıń dinastiyaları) kelip jayǵasqan. Eramızǵa shekemgi dáslepki ásirlerde Nepal (Katmandu) oypatlıǵında Nevar mámleketi payda bolǵan. Ol hind mádeniyatı tásirinde rawajlanǵan, Tibet hám Qıtay menen baylanıs ornatqan. XV ásirde Nevar bir neshe mayda mámleketler (Bhadgaon, Patan, Katmandu, Jumla, Palpa hám basqalar) ge bólingen. Nepaldıń shıǵıs bóliminde birlesken kirati hám limbu qáwimleri jaylasqan edi. Hinstannan Nepalǵa kóplegen hind-oriy xalqınıń kóship keliwi (XII ásir) hám olardıń jergilikli magar, gurung hám basqa qáwimler menen aralasıp ketiwi nátiyjesinde kxas-kura (házirgi Nepal) tilinde sóylesiwshi kxas xalqı qáliplese basladı. XV-XVI ásirlerde kxaslar Nepal aymaǵında eń iri etnikalıq toparǵa aylandı. XVI-XVII ásirlerde kxas-magarlerdiń Gurkh mámleketi kúsheydi. Onıń húkimdarı Ram Shax (1605-32-jıllar húkimranlıq etken) hákimiyattı oraylastırıw maqsetinde bir neshe basqarıw reformaların ótkergen, nızamlar toplamınn tolıq jetilistirilgen. Narayan Prithvi dáwiri (1742-69) nde Gurkh mámleketine qońsılas mámleketler qosıp alınıp, oraylasqan Nepal mámleketi payda boldı.

XVIII ásir aqırına kelip, Nepal aymaǵı batısta Kashmir, shıǵısta Sekkimge shekem keńeydi. XVIII ásirdiń 2 yarımınan Nepalǵa Angliyanıń Ost-Hindstan kompaniyası qáwip salıp basladı. 1814-jıl kompaniya gurkhlardi inglis shegara postlarına hújim etiwde ayıplap, Nepalǵa urıs járiyaladı. Nepal áskerleri inglislerdiń áskeriy kúshlerine qarsı tura almadı. 1816-jıl Nepal Angliya menen shártnamaǵa qol qoydı. Shártnamaǵa kóre, Katmanduda Angliyanıń rezidenti bolıwına ruxsat etildi; mámlekettiń sırtqı siyasatı pútkilley inglisler qadaǵalawı astına ótti. 1846-jılda kompaniya Rana urıwı baslıǵı Urıs Baxrdirge mámleket awdarıspaǵın ótkerip, hákimiyattı iyelewde járdem berdi. Patsha atına ǵana mámleket baslıǵı bolıp qaldı. Rana urıwınan shıqqan hákimler sırtqı siyasatta inglisler kórsetpesine muwapıq jumıs kórdi. Nepaldıń sırtqı mámleketlerden ajıratıp qoyılǵanlıǵı, mámleket baylıqları sırt elge alıp ketiliwi, mámlekettiń geografiyalıq hám ekonomikalıq tárepten bóleklengenligi islep shıǵarıwshı kúshlerdiń rawajlanıwına tosqınlıq etti.

Ekinshi jáhán urısınan keyin Aziya mámleketlerindegi milliy azatlıq gúresiniń tabısları hám kolonizatorlik siyasatınıń daǵdarısı Nepal xalqına ǵárezlilikten qutılıw ushın qolaylı múmkinshilik jarattı. Hindstandaǵı nepallıq siyasiy emigrantlardıń iskerligi kúsheydi. Kalkuttada Nepal milliy kongressi partiyasına tiykar saldı (1947). Rana húkimranlıǵına qarsı birlesken front dúzildi jáne onıń háreketi nátiyjesinde Rana húkimranlıǵı tamamlandı (1951). 1951-jıl 18-fevralda bas ministr lawazımınıń áwladtan-awladqa ótiwi biykar etildi. Nepaldıń waqıtsha konstituciyasında partiya hám shólkemler dúziw huqıqı, ulıwma saylaw huqıqı daǵaza etildi. 1959-jıl parlament saylawında Nepal kongressi partiyası uttı. Bul húkimet jer reformasın ótkeriw, basqarıw apparattı hám sud jumısların qayta shólkemlestiriw, miynetkeshler jaǵdayın jaqsılawǵa wáde etti, lekin olardı ámelge asıra almadı.

Sociallıq hám ekonomikalıq qarama-qarsılıqlar keskinlesken shárayatta korol Mahendra Bir Bikram Shaa Dev (1955-72 jıllar Nepal koroli bolǵan) parlament hám húkimet aǵzaların tarqatıp, pútkil hákimiyattı óz qolına aldı (1960-jıl 15-dekabr). Barlıq siyasiy partiya hám shólkemlerdiń iskerligi qadaǵan etildi. Jańa konstituciya (1962) ǵa muwapıq, Nepalda panchayatlar — jergilikli hám oraylıq húkimet (Milliy panchayat) atqarıwshı shólkemleri tártibi ornatıldı. Húkimet qadaǵalawındaǵı dıyqanlar, jumısshılar, jaslar, hayal-qızlar, balalar shólkemleri dúzildi. Jası tolmaǵanlardı nekeden ótkeriw, túrli miynet minnetlemesi, májbúriy miynet formaları qadaǵan etildi, kasta (siyasiy gruppa) sisteması biykar etildi. Nepal — 1955-jıldan Qosılmaw háreketi, 1956-jıldan BMSh aǵzası. Nepal Korolligi 1992-jıl 2-yanvarda Ózbekstan Respublikası suverenitetin tán alǵan. Milliy bayramı — 28-dekabr — korol tuwılǵan kún (1945).

1961-jıl 5-yanvarda patsha pármanı menen mámlekettegi barlıq siyasiy partiyalar qadaǵan etilgen edi. 1979-jıl 2-mayda kóp partiyalı sistemaǵa qaytıw máselesi maydanınan milliy referendum ótkerildi. 1990-jıl 11-aprelde siyasiy partiyalardıń áshkara iskerligine ruxsat berildi. Tiykarǵı partiya hám kásiplik awqamları: Milliy demokratiyalıq partiya, 1990-jıl mayda tiykar salınǵan; Nepal kongressi partiyası, 1947-jılda dúzilgen, 1960-jıl dekabrde qadaǵan etilgen, 1990-jıl aprelden taǵı ashıq iskerligi baslaǵan; Nepal kommunistlik partiyası, 1991-jılda dúzilgen. Nepaldıń barlıq kásiplik awqamları 1990-jıl 11-aprelden ashıq iskerlik kórsete basladı.

Nepal — agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 60%, sanaat hám qurılıstıń úlesi 14%. Ekonomikalıq aktiv xalıqtıń 92% i agrar tarawda bánt. Awıl xojalıǵınıń tiykarǵı ónimi — salı. Nepalda qumshekerqamıs, jut, shay, temeki, jer ǵoza, gorchica, biyday, mákkejúweri, saya, citrus miyweler, arpa, salı, kartoshka, qara bushoy, tof salısı, jońıshqa, tatımlıqlar da jetilistiriledi. Olardıń geyparaları 4 mıń m biyiklikte egiledi. Nepal arqada taw ógizi, szo (taw ógizi menen sıyırdıń gibridi), qoy, eshki, orta hám qubla bóliminde zebu tárizli sıyır hám buǵa baǵıladı. Qaramaldan, tiykarınan, jumıs malı retinde paydalanıladı. Taw ormanlarında aǵash tayarlanadı.

Sanaatı kópshilik kishi hám yarım kustar kárxanalardan ibarat. Olarda awıl xojalıǵı ónimleri qayta isletilip, azıq-awqat hám keń tutınıw buyımları islep shıǵarıladı. Birgenj, Biratnagarda qant-qumsheker, Janakpurda temeki, salı aqlaw hám basqa azıq-awqat kárxanaları, jut hám sabaq gezleme fabrikaları bar. Aǵashsazlıq, qaǵaz, ximiya, koja ayaq kiyim, gerbish cherepitsa islep shıǵarıw, temirshilik kárxanaları bar. Ónermentshilik rawajlanǵan. Paydalı qazilmaları — kómir, altın, hák tas, temir ruda, slanets, mıs, qorǵasın, slyuda, magnezit, talk, oxra kánleri tabılǵan sonda da, derlik ózlestirilmegen. Olardan az muǵdarda kustar usılında qazıp alınadı. Jılına ortasha 740 mln. kVt-saat elektr energiya payda etiledi.

Transportı tómen rawajlanǵan. Avtomobil jolları uzınlıǵı — 7007 km, tar izli temirjol uzınlıǵı — 104 km; 42 km. lik aspa jol bar. Hindstan, Bangladesh, Myanma, Pakistan, Tailand menen aviaciya reysi jolǵa qoyılǵan. Nepal shetten mashina -úskeneler, neft ónimleri, sanaat buyımları, avtomobiller, olardıń ıqtıyat bólimleri, stanoklar, elektr ásbapları, qurılıs materialların aladı. Shetke ǵalı, jut hám sabaq gezlemeden tayarlanǵan buyımlar, salı, shiyki teri, maylı eginler ónimi, dárilik shóp, tatımlıqlar, kórkem ónermentshilik buyımların shıǵaradı. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı qarıydarlar: Hindstan (tovar aylanbasınıń 30% ten kóbi), Germaniya, Yaponiya, Qıtay, AQSh, Shveycariya, Belgiya, Singapur. Sırt el turizmi hám alpinizm rawajlanǵan. Pul birligi — nepal rupiyasi.

1950-jıllardıń basında mámleket xalqınıń 96% i sawatsız edi. 2000-jıl Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde xalıqtıń sawatlılıq dárejesi 40% ke jetti. Nepalda orta bilim beriw ulıwma, kásip-óner hám sanskrit mekteplerine bólinedi. Awıl xojalıǵı, texnika, orman, taw kánshilik mektepleri, medicina hám pedagogika bilim orınları bar. Eń iri ilimiy hám oqıw orayı — Tribhuvan atındaǵı universitet bolıp, onıń aldında 11 kolledj (Milliy kolledj, Trichandra kolledji, sawda-satıq, huqıq, sanskrit kolledji hám basqalar) dúzilgen. Nepal Korollik akademiyası ádebiyattanıw ilimi, filologiya, kórkem ónermentshilik, mádeniyat, Nepal tariyxına tiyisli kitaplar, sabaqlıqlar, sózlikler basıp shıǵarıldı. Katmanduda Milliy kitapxana, Tribhuvan atındaǵı universitet kitapxanası, Oraylıq kitapxana, Nepal Milliy muzeyi bar.

Nepalda 400 den kóbirek gazeta hám jurnal basıp shıǵarıladı. Eń áhmiyetlileri: "Avaj" ("Hawaz", nepal tilinde shıǵatuǵın háptelik gazeta), "Arati" ("Shıraq", nepal tilindegi háptelik gazeta, 1966-jıldan), "Arpan", ("Pidáyılıq", nepal tilindegi háptenama, 1964-jıldan), "Gorkxapatra" ("Gurkxlar gazetası", nepal tilindegi kúndelik gazeta, 1954-jıldan), "Kommoner" ("Ápiwayı insan", inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1954-jıldan), "Mazerlend" ("Watan", inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1957-jıldan), "Nepali" ("Nepallik", hind tilindegi kúndelik gazeta, 1958-jıldan), "Rayzning Nepal" ("Tiklenip atırǵan Nepal", inglis tilindegi kúndelik húkimet gazeta, 1965-jıldan) "Samiksha" ("Sın pikir", Nepal tilindegi háptelik gazeta, 1958-jıldan). Rashtriya Samachar Samiti — RSS milliy informaciya agentligi 1962-jılda dúzilgen. Nepal radiosı 1951-jıldan, Nepal televideniesi 1986-jıldan isleydi.

Nepal ádebiyatı sanskrit, nepal hám nevar tillerinde. Áyyemgi kórkem ádebiyatqa baylanıslı estelikler — epigrafika (eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqtıń ortaları), vashsha-vali, mahatmya — "Svayambhu purana" (X ásir), "Nepalı mahatmya" (XI-XV ásirler) sanskrit tilinde jaratılǵan. XV ásirden baslap dúnyalıq ádebiyat júzege keldi. Poeziyada stuti janrı (quday hám patsha shańaraǵı abıroyına toqılǵan gimnler) tiykarǵı orındı iyeledi, ashıqlıq lirika rawajlandı. XVIII ásirge shekem "Mahabharata", "Ramayana" hám puranalardan dramalar ushın syujetlar alındı.

XIX ásirde Nepal tiliniń mámleket tiline aylanıwı menen Nepal ádebiyatı jaratıla basladı. Basanta, Indiras, Yadunath, Ragxunath, B. Kesari sıyaqlı shayırlar dástúriy syujet (Krishna turmısı tariyxı hám basqalar) ten paydalandı. Bxanubhaqta Acharya dóretiwshiligi poeziyada jańa basqısh boldı. XIX ásir basında prozalıq dóretpeler de jazıla basladı (Matsyend-ranatha tuwrısında ráwiyat" hám basqalar). 1888-jıl aǵartıwshı Motiram Bhatta Nepalda birinshi jurnal — "Gurkha Bharat jivan" ǵa tiykar salındı. XX ásirde shayır Dx. Koirala birinshi bolıp ápiwayı insan temasına shaqırıq etti. Nepal ádebiyatı hind chhayavadası (romantizmi) hám inglis romantikası tásirinde rawajlandı. G. Maynali, P. Shalisher, B. Bhikshu, K. Malla, B. Tivari, M. Koirala, B. P. Koirala, Gothale hám basqalardıń orta hám tómen siyasiy xalqı ómiri súwretlengen waqıyaları basılıp shıqtı. Rudraraj Pandeydiń "Rupmati", "Muhabbat", "Gúnáni juwıw", Ramirasadtiń "Táǵdir gerdishi" romanlarında ruwxıy kámalǵa jetiw ideyası sáwlelendirilgen. 30-jıllarda dramaturg B. Sama óz pyesaları ("Men", "Muhabbatqa arnalǵan") nda jas balalar nekesi hám hayal-qızlar huquqsızlıǵına qarsı shıqtı. 1951-jıl Rana dinastiyasınıń awdarılıwı Nepal ádebiyatında da óz kórinisin taptı. 50-jıllar poeziyasında barlıq rasa hám de xalıqlar ortasında tınıshlıq hám biradarlıq ideyaları jırlandı.

Nevar tilindegi ádebiyat XIV ásir aqırınan baslap rawajlandı. XV ásirde tariyxıy waqıyanamalar, ańız hám ráwiyatlarǵa bay vanshavallar jaratıldı. Nevar tiline sanskrit, parsı hám arab tilindegi dóretpeler, "Mıń bir tún" hám basqalar awdarma etildi. Jazıwshı Nishthanand Bajracharya (1858-1935) diniy dóretpe — "Úlgili danıshpanlıq" sin sanskritshadan awdarma etti (1909) hám Budda ómirine tiyisli "Sheksiz ufklar" prozalıq shıǵarmasın jazdı. 1925-jıl tiykar salınǵan "Buddha dharma patrika" jurnal nevar ádebiyatınıń rawajlanıwına túrtki berdi. 1951-jılǵa kelip, Rana dinastiyası awdarılǵannan soń, nevar ádebiyatı keń rawajlanıw múmkinshiligine iye boldı. Sırt ellerge ketken kóplegen jazıwshılar watanǵa qayttı. 1951-jıl "Nevar tili jámiyeti" dúzildi, ol nevar tilinde dóretpelerdi basıp shıǵardı. Sudarshan Sramaren, Satyamohan Joshı, Hemlal Joshılar tariyxıy dramalar jarattı. Ishvarananda Shresthacharya "Ayna", "Suwıq qan" romanlarında qala orta siyasiy gruppasınıń salmaqlı ómirin súwretledi. Shayırlardan D. Shrestxa, K. Chandra, Kxvabilu hám basqalar patriotlıq ruwxındaǵı qosıqlar jazdı.

Áyyemgi Nepalda Katmandu qasında Bodxnath hám Svayambxunath ibadatxanaları (ekewi de eramızǵa shekemgi III ásirge tiyisli) úlken taslardan yarım gúmbezli, minarlı etip qurılǵan. XV-18 ásirde júzege kelgen ibadatxanalar hindlerdiń oylandıratuǵın galereyalı, gúmbezli haj saparına barǵanlardıń kiyimleri (Patandaǵı Krishna-Man bolıp tabıladı, XV-XVII ásirler) nde, qıtaylardıń reńli aǵash naǵıslı pagoda (Bhak-tapurdaǵı "55 áynekli saray", 1697; Nyatapol haj saparına barǵanlardıń kiyimi, 1700-08) ların da yadqa saladı. XIX ásir aqırınan parsı hám arab, XX ásir baslarında Evropa neoklassika arxitekturası tásiri sezile basladı. 1950-jıldan Katmandu, Janakpur hám basqa qalalarda zamanagóy imaratlar qurıla basladı.

Orta ásir Nepal músinshiligi Hindstannıń Guptalar dinastiyası húkimranlıǵı dáwirindegi kórkem óneri hám Gandhara kórkem óneri, súwretshiligi bolsa (XI-XIV ásirlerdegi qoljazbalardaǵı miniatyuralar) Arqa-Shıǵıs Hindstan súwretshiligi menen jaqın. XVI-XVII ásirler kórkem óneri radjput (Hindstan), sonday-aq, baburiyler miniatyura mektebi menen baylanısqan. XV-XVIII ásirlerde gezlemege salınǵan súwretler (tibetsha "tanka" sánemi qatlamında) keń tarqaldı. XX ásir súwretshiligi "Bengaliya Oyanıw dáwiri" hám de Evropa realistlik súwretshiligi tásirinde rawajlandı. Nepalda áyyemnen aǵash hám súyek naǵıs oyıwshılıǵı, bambuktan sebet toqıw, gúlalshılıq, jún hám shayı gezlemeler, ǵalılar toqıw, altın hám gúmis taǵınshaqlar soǵıw úrp bolǵan.

Áyyemnen teatrlarda xalıq tamashaları — nritya (nach) lar kórsetilgen. Hár bir xalıqtıń simvol mánistegi ayaq oyın tamashaları bolǵan: devi nritya, ghatu nritya (qudaylar hám tań qalǵanday qaharmanlar turmısı) hám bara mase (neke, ónim bayramları hám basqalar). XV-XVIII ásirlerdegi xalıq oyın tamashaları XX ásirde házirgi formasın aldı. "Mahakali", "Harisiddha", "Pachali", "Kankeshvari", "Ghanteshvari" sıyaqlı xalıq tamashaları tez-tez kórsetilgen. Bhaktapur qalasındaǵı Suvarna Malla sarayında "Nav Durga", "Mahalakshmi" hám basqa tamashalar qoyılǵan. 3 saat dawam etken tamashada aktyor 8-10 sóz dizbegin aytıp, qor menen birge sol sózlerdiń mánisin oyın menen ashıp bergen. Túrli xalıq tamashaları tásirinde Nepal eski teatr janrı — gitinatya (xoreografiyalıq spektakl) payda boldı.

XX ásir 40-jıllarında bir perdeli drama rawajlandı. Dramaturgiyanıń rawajlanıwına karamay, turaqlı dramalıq teatr bolmaǵan, háweskerlik truppaları tamasha kórsetetuǵın edi. 1973-jıl aqırında muzıkalı oyın háweskerler jámááti metaforaiy gitinatya "Qorǵaw" dı qoydı. Onda qudaylar hám ápsanalıq qaharmanlar menen bir qatarda zamanagóy qaharmanlar da qatnasadı. 70-jıllarda bul jámáát professional truppaǵa aylandırıldı. Keyingi jıllarda avtorlar haqıyqatlıqtı súwretley basladı. Nepal radiosı aldındaǵı yarım háwesker teatr jámááti zamanagóy spektakller kórsetedi. 1973-jılda professional muzıka jámááti dúzildi. Korollik akademiyası janında muzıka, xalıq ayaq oyın hám qosıq bólimi bar. Zamanagóy kompozitorlar arasında Shiva Shankar, Nata Kaja hám basqalar ataqlı.

• Nepal
• 
  Kathmandu
• 
  Pashupatinath
• 
  Bhaktapur
• 
  Changu Narayan
• 
  Patan
• 
  Himalaya
• 
  Himalaya
• 
  Mustang
• 
  Mustang