Dene tárbiya

Dene tárbiya dene tárbiya — den sawlıqtı bekkemlewge, adam organizmin uyqas túrde rawajlandırıwǵa qaratılǵan ulıwma tárbiyanıń ajıralmas bólegi. Jámiyettegi fizikalıq mádeniyat jaǵdayın bildiriwshi kórsetkishlerden biri. D. t. nıń tiykarǵı quralları : fizikalıq shınıǵıwlar, organizmdi shınıqtırıw, miynet hám turmıs gigiyenasi. D. t. intellektual, etikalıq, miynet hám estetik tárbiya m-n qosıp alıp barıladı.

Áyyemgi dáwirden baslap D. t.ǵa bólek itibar qaratılǵan. Dáslep ol fizikalıq shınıǵıwlar, túrli oyınlar, miynet processleri, ańshılıq, áskeriy háreketlerge uqsatılǵan jarıslar hám sınaqlar formasında ámelde bolǵan, túrli dástúrlerdi sáwlelendirgen. Keyinirek jaslardı qılıshbazlıq, shabandozlıq, oq jaydan atıw, jekpe-jek gúres uqıpına úyretiw jámiyettiń tiykarǵı wazıypalarınan birine aylanıp barǵan. Oyanıw dáwirinde D. t.ǵa itibar jáne de kúsheydi. Gumanistler D. t. ni oqıw programmasına kirgiziwge háreket qılǵan. D. t.ǵa orta ásirlerde Evropada shańaraqqa tiyisli tárbiya hám mektep degi pedagogikalıq processtiń zárúrli bólegi retinde qarala baslandı. J. J. Russo " Emil, yamasa Tárbiya tuwrısında" dep atalǵan pedagogikalıq qollanbasında D. t. dıń balalardıń intellektual kamalı hám miynet tárbiyasındaǵı áhmiyetin aytıp ótken. 18-asirde tiykarlanıp Russo ideyaları tásirinde Germaniyada payda bolǵan " adamgershilik hám jaqsı qulıq mektepleri" — filantropinlar D. t. nıń forma hám usıllarınıń rawajlanıwına alıp keledi. Gimnastika shınıǵıwları mektep programmalarınan bekkem orın aladı. 19 -ásir aqırı hám 20 -ásir basında Fransiya, Ullı Britaniya hám b. mámleketlerde D. t. nıń milliy sistemaları quram taptı.

Ózbekstanda D. t.ǵa júdá áyyemgiden salamatlıqtı bekkemlewdiń tiykarǵı quralı dep qaralgan. Mahmud Qashqarıydıń " Toplamu lug'otit turk" shıǵarmasında 100 den zıyat xalıq oyınları tuwrısında maǵlıwmat berilgen. " Alpamıs" ózbek xalıq qaharmanlıq dástanı, Álisher Nawayınıń " Farhod hám Shıyrın", Zayniddinnıń " Badoye ul-vaqoye" (" Kemde-kem ushraytuǵın waqıyalar"), Boburdıń " Boburnoma" shıǵarması hám b. da fizikalıq, jawınger shınıǵıwlar, kúshlilik tartıslarınıń hár túrli úlgilerinen hikaya etiledi.

Ózbekstanda ǵárezsizlik jıllarına kelip D. t. hám sport mámleket siyasatı dárejesine kóterildi. 1992-jılda (2000-jılda bolsa jańa tahrirda) " Dene tárbiyası hám sport tuwrısında" ǵı nızamnıń qabıl etiliwi, 1993-jılda Saw áwlad mámleket programmasınıń islep shıǵilıwı, ministrler Mekemesiniń sporttıń bólek túrlerin rawajlandırıwǵa tiyisli hám aqır-aqıbetde 1999 -jılda " Ózbekstanda dene tárbiyası hám sporttı jáne de rawajlandırıw ilajları tuwrısında" ǵı sheshimi D. t. dıń huqıqıy tiykarların jarattı.

D. t. nıń keń tarmaqlı sisteması : shańaraqqa tiyisli-mektepge shekem dáwir (bópelikten baslap baqsha jasındaǵı ), mektep jası, orta arnawlı hám joqarı tálim dáwiri hám de úlken jas daǵı (er adam hám hayal) lar D. t. sını óz ishine aladı. Ózbekstanda ulıwma bilim beriw mekteplerindegi D. t.pedagogikalıq process esaplanıp, D. t. sabaqları, sport seksiyalaridagi shınıǵıwlar arqalı ámelge asıriladı. " Ulıwma orta bilim beriw mektepleri ushın dene tárbiyasınan mámleket tálimi standarta" boyınsha 1 — 9 -klaslarda háptesine 2 saattan D. t. sabaqları engizilgen. Oqıwshı -jaslar ortasında D. t. ni jáne de ǵalabalastırıw hám olardıń salamatlıǵın bekkemlew maqsetinde 1999 -jılda arnawlı test sınaqları islep shıǵıldı. Usı testlerdi tabıslı tapsırganlar ushın 3 dárejeli " Alpamıs" hám " Barshınay" nıshanları shólkemlestirildi. 1. 588. 298 dana oqıwshı usı testlerdi tabıslı tapsırdı (2002). Sonıń menen birge, mektep oqıwshıları ushın " Úmit nálsheleri", licey-kolledj oqıwshıları ushın " Bárkámal áwlad", joqarı oqıw jurtı studentleri ushın " Universiada" ǵalabalıq jarısların hár 2 jılda ótkeriw jolǵa qoyıldı. Xalıq oyınları hám ǵalabalıq sport túrleri boyınsha hár 2 jılda " Alpamıs oyınlari" festivali hám de " Tumaris oyınlari" ótkerip kelinedi.

D. t. nıń ilimiy-ámeliy tiykarları hám sol tarawdıń qánigeleri Ózbekstan mámleket dene tárbiyası institutı, joqarı oqıw orınlarınıń fakultetleri hám de bólimlerinde tayarlanadı. Respublikada 6 olimpiada orın basarları bilim jurtı, 8 joqarı sport uqıpı mektep hám 369 balalar -óspirimler mektepte de oqıwshılarǵa D. t. dan sabaq beriledi. " Jaslıq" valantyor sport shólkemi, " patriot" qorǵawǵa kómeklesiwshi shólkemi, " Dinamo" sport klubı sıyaqlı sport jámiyetleri xalıqtıń túrli qatlamların D. t. shınıǵıwlarına qosıwǵa xızmet etedi.

ÓzME, Birinshi tom, Tashkent, 2000-jıl

Bul maqalada Ózbekstan milliy enciklopediyası (2000-2005) maǵlıwmatlarınan paydalanılǵan.