ისმაილ სამანი

ისმაილ სამანი სპარს. اسماعیل سامانی‎
ბანკნოტი 100 სომონი. ისმაილ იბნ აჰმადის გამოსახულებით
სამანიდების იმპერიის ემირი
თანამდებობაზე ყოფნის დრო
აგვისტო 892 – ნოემბერი 907
წინამორბედი	ნასრ I იბნ აჰმადი
მემკვიდრე	აჰმად სამანი
ხორასანის ემირი
თანამდებობაზე ყოფნის დრო
900 – 907
მავერანაჰრის ემირი
თანამდებობაზე ყოფნის დრო
892 – 907
დაბადებული	მაისი 849 სოფ. სამანი, ბალხი, აბასიანთა სახალიფო
გარდაცვლილი	ნოემბერი 907 (58 წლის) ბუხარა, სამანიდების სახელმწიფო
დაკრძალულია	ბუხარა, სამანიდების მავზოლეუმი
მამა	აჰმად იბნ ასადი
შვილები	აჰმად იბნ ისმაილი
განათლება	მედრესე
რელიგია	ისლამი, სუნიზმი

აბუ იბრაჰიმ ისმაილ იბნ აჰმად სამანი ( სპარს. ابو ابراهیم اسماعیل بن احمد سامانی‎ დ. 849, ბალხი — გ. 24 ნოემბერი, 907, ბუხარა), ასევე ცნობილი როგორც ისმაილ სამანი ( სპარს. اسماعیل سامانی‎ ) — ემირი სამანიდების დინასტიიდან, სახელმწიფოს დამაარსებელი შუა აზიაში . მისი მმართველობა აღინიშნა სამანიდების, როგორც ძლევამოსილი ძალის გამოჩენით. ის იყო აჰმად იბნ ასადის ვაჟი და სამან-ხუდას შთამომავალი, რომელმაც ზოროასტრიზმზე უარი თქვა და მიიღო ისლამი. ისმაილ სამანმა შეცვალა სახელმწიფო მმართველობის სისტემა, ცდილობდა ცენტრალური ხელისუფლების გაძლიერებას და საზღვრების დაცვას.^[1]

სამანიდები ბალხის მკვიდრნი იყვნენ, რაც სავარაუდოდ, მათ ბაქტრიულ წარმოშობაზე მიუთითებს. ^[2] თავად ოჯახი ამტკიცებდა, რომ მათი წინაპრები იყვნენ პართიული მეჰრანების — ირანის შვიდი დიდი სახლიდან ერთ-ერთი წინაისლამურ სასანიანთა ხანაში. ^[2] თუმცა, ეს შეიძლება ყოფილიყო საგვარეულო ხაზის გაძლიერების უბრალო მცდელობა. ამის მიუხედავად, სამანიდების სამეფო ოჯახი საუბრობდა სპარსულ ენაზე, ასევე იყენებდა ბევრ პრეისლამურ ბიუროკრატიულ ტიტულს. ^[2]

აჰმად იბნ ასადის ვაჟი ისმაილი დაიბადა ფერგანაში 849 წელს. მას ჰყავდა ძმა ნასრ I, რომელიც 864/5 წელს ავიდა სამანიდების ტახტზე. ნასრის მეფობის დროს ისმაილი გაგზავნეს ბუხარაზე კონტროლის დასამყარებლად, რომელიც განადგურებული იყო ხვარეზმის ჯარების მიერ ძარცვის შედეგად. ქალაქის მაცხოვრებლები მიესალმნენ ისმაილს. მასშიხედავდნენ პირს, რომელსაც შეეძლო სტაბილურობის მოტანა.^[3]

მალევე, უთანხმოებამ იმის თაობაზე, თუ სად უნდა განაწილდეს საგადასახადო ფული, ნასრსა და ისმაილს შორის დაპირისპირება გამოიწვია. დაიწყო ბრძოლა, რომელშიც ისმაილმა გაიმარჯვა. მიუხედავად იმისა, რომ მან სახელმწიფოს კონტროლი საკუთარ თავზე აიღო, ფორმალურად ძმა არ ჩამოუგდია, ვინაიდან ნასრის ხალიფამ ოფიციალურად გადასცა ძალაუფლება ტრანსოქსიანაში ; ხალიფას თვალში ნასრი რეგიონის ერთადერთი ლეგიტიმური მმართველი იყო. გარდა ამისა, სისტანის საფარიდებს პრეტენზია ჰქონდათ ტრანსოქსიანაზე; ნასრის დამხობა საფარიდებს შეჭრის საბაბს მისცემდა. ამიტომ ისმაილი ნასრის კვლავ მმართველად ოფიციალურად აღიარებდა ამ უკანასკნელის გარდაცვალებამდე 892 წლის აგვისტოში, რის შემდეგაც იგი ოფიციალურად მოვიდა ხელისუფლებაში.^[4][5]

ისმაილი აქტიურად მოქმედებდა ჩრდილოეთის და აღმოსავლეთის მიმართულებით, სტაბილურად ავრცელებდა სამანიდების გავლენას და ასევე აძლიერებდა თავის კონტროლს სხვა ტერიტორიებზე, მათ შორის ქერმანზე, სისტანსა და ქაბულზე. ისმაილმა წარმატებას მიაღწია ეკონომიკური და კომერციული განვითარების ჩამოყალიბებაში და მოაწყო ძლიერი არმია. როგორც ამბობდნენ, მან დედაქალაქი ბუხარა ისლამის ერთ-ერთ ყველაზე დიდებულ ქალაქად აქცია, ვინაიდან რეგიონში თავი მოუყარა მეცნიერებს, მხატვრებს და სამართლის მეცნიერებს. ყურანის პირველი თარგმნა სპარსულ ენაზე სამანიდების მეფობის დროს დასრულდა. სუნიტური თეოლოგია ძალიან განვითარდა ისმაილის მეფობის დროს, აშენდა მრავალი მეჩეთი და მედრესე.^[6]

მხოლოდ ძმის გარდაცვალების შემდეგ გახდ�� ისმაილი ტრანსოქსიანის ემირი და 892 წელს ამ ქვეყანაში ხალიფად დამკვიდრდა. სამოქალაქო დაპირისპირებისა და აჯანყებების აღმოფხვრისა და თავისი ავტოკრატიის დამყარების შემდეგ, მას უნდა უზრუნველყო სახელმწიფოს უსაფრთხოება თურქი მომთაბარეების დარბევისგან. 893 წელს წამოიწყო ლაშქრობა ტარაზში, დაიპყრო ქალაქი და ტალასის ველი, რომელშიც მდებარეობდა ვერცხლით მდიდარი მაღაროები. სამანიდების როლის ზრდა ტრანსოქსიანაში და საფარიდების ხორასანში დიდად აწუხებდა ბაღდადის ხალიფებს. 898 წელს ხალიფამ გამოსცა რესკრიპტი, რომლის თანახმადაც გადააყენა ისმაილი და ტრანსოქსიანას გამგებლად დანიშნა საფარიდ ამრ იბნ ლეისი. ამის მიუხედავად, ბალხის ბრძოლაში ისმაილ სამანის გამარჯვების შემდეგ (900), ხალიფამ კმაყოფილება გამოხატა გამარჯვებულის მიმართ. ^[7] ისმაილის წარმატებები მომთაბარეების წინააღმდეგ ომში არანაკლებ მნიშვნელოვანი იყო, ვიდრე მისი გამარჯვება ამრზე. მომთაბარეებმა დიდი ხნის განმავლობაში შეწყვიტეს ლაშქრობები ტრანსოქსიანას სასოფლო-სამეურნეო ოაზისებზე ^[8] .

ხორასანში საფარიანთა მემკვიდრეობაზე სამანიდებთან პრეტენზიას აცხადებდა ტაბარისტანის მმართველი მუჰამედ იბნ ზეიდი. ისმაილის სარდალმა მუჰამედ იბნ ჰარუნმა მოახერხა არა მხოლოდ მტრების განდევნა ხორასანიდან, არამედ ტაბარისტანის დაპყრობაც კი. თუმცა, ამის შემდეგ იგი აჯანყდა თავისი სუვერენის წინააღმდეგ, მიიღო თეთრი ფერი — ლეგიტიმური მთავრობის წინააღმდეგ აჯანყებულთა ფერი — და დაიპყრო რეი . თავად ისმაილი იძულებული გახდა დაპირისპირებოდა აჯანყებულ სარდალს. მისი დამარცხების შემდეგ რეი და ყაზვინი მიუერთეს სამანიდების სახელმწიფოს, რითაც დაამყარეს ამ უკანასკნელის საზღვრები დასავლეთში.^[9]

თავისი მმართველობის დროს მან დაიმორჩილა მრავალი რეგიონალური სახელმწიფო აღმოსავლეთში, ზოგიერთი მათგანი პირდაპირ გააერთიანა საკუთარ საზღვრებში და დატოვა ადგილობრივი მმართველები ვასალების რანგში. ჩრდილოეთით ხორეზმი გაიყო; სამხრეთი ნაწილი რჩებოდა ავტონომიური აფრიგიდის მმართველების ქვეშ, ხოლო ჩრდილოეთ ნაწილს მართავდა სამანიდი მოხელე. კიდევ ერთმა ლაშქრობამ 903 წელს კიდევ უფრო გააძლიერა სამანიდების საზღვრები. ეს კამპანიები იცავდა მისი სახელმწიფოს შუაგულს თურქების თავდასხმისგან და საშუალებას აძლევდა მუსლიმ მისიონერებს გაეფართოებინათ თავიანთი საქმიანობა რეგიონში.

904 წელს აღმოსავლეთში, სხვა მუსლიმური ქვეყნების მოხალისეების დახმარებით, მოიგერიეს მრავალრიცხოვანი თურქი ხალხის შემოსევა.

როცა ისმაილმა მომთაბარეები დაამარცხა, ამ მოვალეობისაგან გაათავისუფლა ბუხარასა და მისი შემოგარენის მოსახლეობა. "სანამ ცოცხალი ვარ, მე ვარ ბუხარას კედელი", — თქვა მან ^[8].

ნარშახი წერს, რომ ისმაილი ფაქტობრივად თავად იღებდა მონაწილეობას ბრძოლებში, არ აძლევდა მტერს ბუხარას მხარის დაუფლების შესაძლებლობას. ^[8]

ისმაილმა გადაწყვიტა ესარგებლა ხალიფას წყალობით და ჯარი გაგზავნა ტაბარისტანში, რომელსაც მაშინ აკონტროლებდნენ ალავიდები მუჰამედ იბნ ზეიდის მეთაურობით. მუჰამედი და მისი არმია შეხვდნენ სამანიდების ჯარს მუჰამედ იბნ ჰარუნ ალ-სარახსის მეთაურობით გორგანში და მომდევნო ბრძოლაში სამანიდებმა გაიმარჯვეს და მძიმედ დაჭრილი მუჰამედი ტყვედ ჩავარდა. იგი გარდაიცვალა მეორე დღეს, 900 წლის 3 ოქტომბერს ( აბუ ალ-ფარაჯის მიხედვით). ^{[10] [11] [12]} მის გვამს თავი მოჰკვეთეს და თავი ს���მანიდების კარზე ისმაილთან გაგზავნეს ბუხარაში.

ვინაიდან მუჰამედის ვაჟი და დანიშნული მემკვიდრე ზეიდი ასევე შეიპყრეს და გაგზავნეს ბუხარაში, ალევიდების ლიდერები შეთანხმდნენ, დაენიშნათ ზაიდ ალ-მაჰდის ჩვილი ვაჟი მათ მმართველად, მაგრამ მათ რიგებში განხეთქილება დაიწყო: ერთმა მათგანმა თავი აბასიდის მხარდამჭერად გამოაცხადა. მისი ჯარები თავს დაესხნენ და ალევიდი მომხრეები დახოცეს. სამაგიეროდ სამანიდებმა პროვინცია აიღეს. ^[11] სამანიდების დაპყრობის შედეგად პროვინციაში სუნიტური ისლამი აღდგა.

თუმცა, ისმაილის გენერალი მუჰამედ იბნ ჰარუნი მალე აჯანყდა და აიძულა 901 წელს ისმაილი გაეგზავნა ჯარი მისი ვაჟის აჰმედ იბნ ისმაილისა და ბიძაშვილის აბულ აბას აბდალას მეთაურობით ჩრდილოეთ სპარსეთში, ტაბარისტანის ჩათვლით. შედეგად, მუჰამედი იძულებული გახდა გაქცეულიყო დეილემში. სამანიდების არმიამ ასევე მოახერხა რამდენიმე სხვა ქალაქის დაპყრობა, მათ შორის იყო რაი და ყაზვინი, თუმცა შემდგომმა მმართველებმა ეს ტერიტორია დაუთმეს დეილემიელებსა და ქურთებს. ^[13] შემდეგ ისმაილმა ტაბარისტანის გუბერნატორად თავისი ბიძაშვილი აბულ აბას აბდულა დანიშნა.

მიუხედავად იმისა, რომ ისმაილი ხალიფას კვლავ წესისამებრს უგზავნიდა საჩუქრებს, ის არც ხარკს იხდიდა და არც გადასახადს. ყველა თვალსაზრისით, იყო დამოუკიდებელი მმართველი, თუმცა ემირზე მაღალი ტიტული არასდროს ჰქონია.

ისმაილი ისტორიაში შევიდა არა იმდენად, როგორც უნარიანი მეთაური ან ძლიერი მმართველი, თუმცა ორივე იყო, არამედ როგორც სამართლიანი და თანაბარუფლებიანი. ბევრი ამბავი ისმაილის შესახებ გვხვდება როგორც არაბულ, ისე სპარსულ წყაროებში. მაგალითად, ერთხელ მან აღმოაჩინა, რომ ქალაქ რეიში გამოყენებული სასწორი ძვირფასი ლითონების ასაწონად და გადასახადების გადასახდელად ძალიან მძიმე იყო. უბრძანა მათი გამოსწორება და საქალაქო გადასახადებიდან უკვე შეგროვებული ჭარბი თანხის დაკლება. აღმოჩენილია ქვის გირები ისმაილის სახელით. აქედან ჩანს, რომ ემირმა თავის სამფლობელოში მწყობრში მოიყვანა აწონვის და გაზომვის სისტემა, თუმცა ეს წყაროებში არ არის ნახსენები. ისმაილმა სხვა რეფორმები გაატარა თავის სახელმწიფოში და ყაზვინშიც კი, ყველაზე დასავლურ სავაჭრო პუნქტში უბრალო ხალხის თანხმობით ზოგიერთი მიწის მესაკუთრეს ქონება ჩამოართვა. ^[14][15]

ისმაილ იბნ აჰმედმა სათანადოდ გაწვრთნილი სასახლის ჯარისკაცებისგან კარგად შეიარაღებული ჯარი ჩამოაყალიბა. მრავალწლიანი სამსახურისთვის ჯარისკაცებმა მიიღეს ტიტული " ჰაჯიბი ".

ჰაჯიბების ლიდერებს ჰქონდათ ტიტულები "ჰაჯიბ ალ-ჰუჯაბ" ან "ჰაჯიბ-ი ბუზურგი". ეს წოდებები სამანიდების სასახლეში უმაღლესად ითვლებოდა.

ამიდ ალ-მულქი — სახელმწიფო საქმეთა და საელჩოს ურთიერთობის ვეზირი

ვეზირი — დივნის მენეჯერი

მუსტაუფი — ხაზინადარი

აჰიბ ეშ-შურატი — სამხედრო ვაზირი

ულემა — მეცნიერ-თეოლოგი

ხაჯიბი — სამხედრო წოდება

ხანაკა — მეჩეთის შენობაში დროებითი ყოფნისთვის

ხანგრძლივი ავადმყოფობის შემდეგ ისმაილი გარდაიცვალა 907 წლის 24 ნოემბერს და ტახტი გადაეცა მის ვაჟს აჰმად იბნ ისმაილს. ისმაილმა უზარმაზარი ნადავლი და სიმდიდრე სხვებს უბოძა. და თავისთვის არაფერი დაუტოვებია.

943 წელს ბუხარის ისტორიკოსის თანახმად, ისმაილი:

	„ნამდვილად იმსახურებდა ფადიშაჰის ტიტულს. ის იყო ინტელექტუალური, სამართლიანი, თანამგრძნობი ადამიანი, გონიერებითა და წინდახედულებით... ბიზნესს აწარმოებდა სამართლიანობით და კარგი ეთიკით. ვინც ხალხს ტირანულად ექცევა, ის დაისჯება... სახელმწიფო საქმეებში ყოველთვის მიუკერძოებელი იყო.“

ცნობილმა მეცნიერმა ნიზამ ალ-მულქმა თავის ცნობილ ნაშრომში " სიასათ-ნამე " დაადასტურა, რომ ისმაილი:

	„იყო ძალიან სამართლიანი და ბევრი კარგი თვისება ჰქონდა. მას წმინდა რწმენა ჰქონდა ღმერთის მიმართ. იყო გულუხვი ღარიბების მიმართ — და ეს მხოლოდ მისი ერთ-ერთი გამორჩეული ღირსება იყო.“

ისმაილ იბნ აჰმადი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა ისლამს, მან ძვირფასი ისტორიული მემკვიდრეობა დაუტოვა მსოფლიოს და მუსლიმებს.

უზბეკეთის ქალაქ ბუხარაში შემორჩენილია სამანიდების დინასტიის საფლავი, გამორჩეული არქიტექტურული ძეგლი. ბუხარა ისმაილ სამანის დროს იყო სამანიდების სახელმწიფოს დედაქალაქი.

საინტერესოა, რომ „ ტავარიხ-ი გუზიდა-ი ნუსრატ-ნამეში “ აღნიშნულია, რომ მე-15 საუკუნის მეორე ნახევრის — მე-16 საუკუნის დასაწყისის მმართველის წინაპრის, მუჰამედ შეიბანის - მინგ-ტიმურის ცოლი იყო ქალიშვილი. ჯანდი-ბეკის, რომელიც ისმაილ სამანის შთამომავალი იყო.

1998 წლიდან ყოფილი სსრკ-ის უმაღლესი მწვერვალი (ყოფილი კომუნიზმის პიკი), ისევე როგორც ურბანული სოფელი და დუშანბეს ოთხი რაიონიდან ერთ-ერთი, მიენიჭა ისმაილ სამანის სახელს.

ტაჯიკეთის ეროვნულ ვალუტას სომონი ჰქვია და მიმოქცევაშია ბანკნოტი ემირის გამოსახულებით. ისმაილ სომონის სახელს ატარებენ ადმინისტრაციული ოლქები, ქალაქური სოფლები, სკვერები, სკვერები და ქალაქებისა და დაბების ქუჩები. მმართველის რამდენიმე ძეგლი ამშვენებს ქალაქებს დუშანბე, პენჯიკენტი, ხუჯანდი, გაფუროვი, კურგან-ტუბე, ხოროგი .

დაარსდა ისმაილ სომონის ორდენი — ტაჯიკეთის სახელმწიფო ჯილდო.

1999 წელს ტაჯიკეთში აღინიშნა სამანიდების სახელმწიფოს 1100 წლის იუბილე. დუსტის მოედანზე დუშანბეში 13 მეტრის სიმაღლის ისმაილ სამანის არქიტექტურული ანსამბლი დაიდგა.

• Бартольд В. В. Исмаил б. Ахмад // Бартольд В. В. Сочинения. — М.: Наука, 1964. — Т. II, Ч. 2: Работы по отдельным проблемам истории Средней Азии. — С. 522. (რუს.)
• Исмаил Самани // Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская Энциклопедия, 1965. — Т. 6. — С. 351. (რუს.)
• Б. Г. Гафуров. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. — // Наука, 1972. (რუს.)
• Литвинский, Б. А, Негматов, Н. Н. История таджикского народа. Том II, Епоха формирования таджикского народа / под ред. Н. Н. Негматова. — Душанбе, 1999. (რუს.)