Helíos

Helíos (forngríska Ἥλιος) var sólargoð í grískri goðafræði sem er talið líklegt að borist hafi frá Asíu til Grikklands. Hann hélt þar ólíkt mörgum öðrum goðum náttúruþýðingu sinni óbreyttri.

Dýrkun Helíosar var ávallt bundin við fáeina staði, einkum eyna Ródos. Þar var goðinu haldin vegleg hátíð árlega. Skáldin lýsa Helíosi sem fögrum sveini í æskublóma með leiftrandi augu. Undan gylltum hjálmi hans hrynja gullnir lokkar.

Á hverjum degi flytur hann goðum og mönnum dagsljósið. Ekur hann á gullnum vagni afmarkaða braut um himinhvolfið. Fjórum eldfnæsandi gæðingum beitir hann fyrir vagn sinn. Hefur hann ferð sína í austurátt frá Eþíópíu og lýkur henni í vesturátt á eynni Þrinakíu (Sikiley), eins og segir í Ódysseifskviðu. Sú eyja var það land, sem Grikkir þekktu þá vestast. Um næturskeiðið siglir Helíos á gullnökkva yfir Ókeansstraum til austursins, þar sem hann á sér veglega höll.

Helíos var sonur Hyperíons (forngríska Ὑπερίων = hinn efri) og Þeiu, en þau voru bæði Títanar. Helíos sér og heyrir allt og ekkert fer framhjá honum. Leyndustu afbrot dregur hann fram í dagsins ljós. Í hátíðlegum eiðum og særum var hann því ákallaður sem vitni.

Helíos, hinn óþreytandi ekill sólbrautarinnar, var tignaður (einkum í Róm), sem verndarvættur kappakstursbrautanna.

Með Klymene, dóttur Ókeanosar, átti Helíos son, er Faeþón (forngríska Φαέθων = sá skínandi) hét. Er hann var frumvaxta, gekk hann fyrir föður sinn í sólarhöllinni og beiddist þess að fá leyfi til að aka sólarvagninum einn dag. En sveininn skorti afl til að stjórna hinum flugólmu gæðingum. Svifu þeir of nærri jörðinni, og lá við sjálft, að hún brynni upp í loga sólar. Til að afstýra frekari ófarnaði laust Seifur Faeþón reiðarslagi, og steyptist hann niður í fljótið Eridanos. Systur hans grétu hann, uns þær urðu að öspum, en tár þeirra að rafi. Ovidius segir snilldarvel frá þessu í Myndbreytingunum (Metamorphoses).

Stærsta stytta fornaldar er sögð hafa verið líkneskja Helíosar við hafnarmynni Ródoseyjar. Var styttan reist í minningu um sigur í sjóorrustu árið 304 f.Kr., en hrundi 60 árum seinna í jarðskjálftum. Hún var 31 metri á hæð, talin eitt af sjö furðuverkum heimsins. Stóð risinn sínum fæti á hvorum hafnarhaus við innsiglinguna. Sigldu skip þöndum seglum hindrunarlaust milli fóta honum.

• Jón Gíslason, Goðafræði Grikkja og Rómverja