• ՄՀԱ՝ [uʃkʰ]

Դասական ուղղագրութեամբ՝ ուշք

վանկեր՝ ուշք 

1. ուշադրություն, մտածմունք, մտահոգություն ◆ Արևհատի ուշքը դեպի աղբյուրն է։ (Վահան Թոթովենց) ◆ Նրա ուշքը շամփուրների վրա էր։ Դերենիկ Դեմիրճյան ◆ Մեր ուշքն ինչու՞ ես կախարդում Սիրո անհոգ երգերով։ Հովհաննես Թումանյան
2. ողջամտություն, ուշիմություն, առողջ դատողություն
3. զգոնություն, սթափ վիճակ
4. միտք, մտածողություն
5. զգացողություն, զգայելու՝ շրջապատն ընկալելու կարողություն ◆ Հիվանդի դրությունը շատ վատ էր, ամենևին ուշք չկար գլխին։ (Նար-Դոս)
6. (ժղ․) հիշողություն

1. ուշադրություն, ուշքումիտք, (հզվդ․)՝ ուշավորություն, վերահասություն
2. ողջամտություն, խելք, դատողություն
3. տե՛ս գիտակցություն
4. տե՛ս մտածողություն, միտք
5. տե՛ս զգացողություն
6. տե՛ս հիշողություն

1. ուշք դարձնել - ուշադրություն դարձնել ◆ Էդ օրը առաջին անգամն էր, որ ես էլ ուշք դարձրի նրանց շորերի վրա և նկատեցի, թե ինչքան էին կեղտոտ ու պատռված։ Հովհաննես Թումանյան
2. հոգալ, մտածել, հոգատարություն ցուցաբերել ◆ Կենդանիների վրա ուշք էլ չի դարձնում: Հովհաննես Թումանյան
3. կարևորություն տալ, բանի տեղ դնել ◆ Ժխորի մեջ ոչ ոք ուշք չէր դարձնում նրա վրա։ (Ակսել Բակունց)
4. ուշք դնել - ուշադրություն դարձնել, ուշադիր լինել ◆ Լավ ուշք դիր հրամաններիս։ Վրթանես Փափազյան
5. ուշքը անցնել՝ գնալ՝ երթալ՝ վերանալ
   1. ուշագնաց լինել, ուշաթափվել ◆ Մինը անտես էնպես զարկեց՝ ուշքս անցավ: Հովհաննես Թումանյան ◆ Գլուխը պտտվեց, ուշքը գնաց: Սերո Խանզադյան
   2. չափազանց հավանելով տարվել, խելքը գնալ մի բանի համար
   3. հիանալ, սքանչանալ
   4. չափազանց շատ ձգտել՝ տենչալ
6. ուշքը գրավել - ուշադրության արժանանալ ◆ Թիֆլիսի հայոց թատրոնի խնդիրը գրավել է մամուլի ու հասարակության ուշքը: Հովհաննես Թումանյան
7. ուշքը դարձնել - ուշադրության առնել, նայել ◆ Դու անփորձ ապարանքին կհասնես, թե չէ եթե ուշք դարձնես ու ընկնես նրանց հետ - Քեզ կհաղթեն - ուշքդ կտիրեն։ Հովհաննես Թումանյան
8. ուշքը թռնել - ուրախությունից՝ հիացմունքից՝ հոգեկան հուզմունքից իրեն կորցնել ◆ Երնեկ տվավ, խելքը թռավ, Ուշքը թռավ դեպի Սասուն։ Հովհաննես Թումանյան
9. ուշքը խառնվել - նվաղելուն՝ ուշաթափվելուն մոտ լինել ◆ Հիշողության թելը կորավ, ուշքը խառնվեց, ուժ չկա։ Հովհաննես Թումանյան
10. ուշքը խլել
    1. ուշադրությունը իր նպատակից շեղել ◆ Կուզեն հաղթեն, ուշքդ խլեն, կուզեն լինեն քեզ խափան։ Հովհաննես Թումանյան
    2. ուշաթափության հասցնել ◆ Ինքնամոռացությունը խլեց նրա ուշքը: Դերենիկ Դեմիրճյան
11. ուշքը կորչել
    1. ուշագնաց լինել
    2. խելքը գնալ, տարվել
    3. շվարել, շշմել
12. ուշքը կորցնել
    1. շվարել, շշմել, շփոթվել ◆ Ինչքան էլ ուզեն քեզ լեզվակոխ անեն` ուշքդ չկորցնես։
    2. խելքը թռցնել, տարվել
    3. ուշաթափվել, ուշակորույս լինել ◆ Երբ տաքությունը բարձրանում էր, նա կորցնում էր ուշքը և զառանցում։ (Նար-Դոս)
13. ուշքը հավաքել - խելքի գալ, զգաստանալ ◆ Աստված սիրես, Մանե, ուշքդ հավաքիր. այդպես չի կարելի։ (Նար-Դոս)
14. ուշքը հետը (հետները) գնալ - ուշադրությունը բևեռվել հեռացողների վրա ◆ - Կանչի է՜, տո, ի՞նչ ես վերացել, ուշքդ հետները գնա՞ց…- ձեն տվին ներսից։ Հովհաննես Թումանյան
15. ուշքը մաղել՝ մաղվել - նվաղել
16. ուշքը մի տեղ գցել - ուշադրությունը մի բանի վրա կենտրոնացնել
17. ուշքը վրան - գիտակցությունը տեղը ◆ -Դե գրիր, տեր հայր։ Ուշքս դեռ վրես, կտակ եմ անում իմ ազգիս այսպես։ Հովհաննես Թումանյան
18. ուշքը վրան գալ
    1. սթափվել, գիտակցությունը վերականգնվել
    2. ուղղվել, զգոնանալ, վատ բանից՝ մոլորությունից հետ կանգնել
19. ուշքը վրան պահել
    1. խելքը գլխին պահել, զգոն՝ սթափ՝ աչալուրջ լինել ◆ Ուշքդ վրադ պահիր, քնով չանցնես (Ակսել Բակունց)
    2. զգոն կերպով հետևել՝ հսկել
    3. հոգատար լինել, հետևել, խնամել
20. ուշքը տանը պահել - հարազատներին չմոռանալ ◆ Ուշքդ տանը պահի, նամակ ուղարկի։ (Ակսել Բակունց)
21. ուշքը տանել
    1. ուշաթափ լինել, ուշաթափվել ◆ Ուժը խլեց, ուշքը տարավ: Հովհաննես Թումանյան
    2. խելքահան անել, խելքից հանել
    3. ուշադրությունը շեղել, ուշադրությունը իր կողմը գրավել՝ նվաճել
    4. մի բանով տարվել
    5. չափազանց հավանել՝ ձգտել՝ սիրել
    6. շատ ծիծաղելուց նվաղել, թուլանալ, մարել ◆ Նրանք ճգնում էին իրանց հուժկու ձայներով խլացնել աղմուկն ու զուռնեն, բայց ծաղրածու Վազոն տանում էր բոլորի ուշքը: Հովհաննես Թումանյան
    7. ուրիշի ուշադրությունը այլ կողմ դարձնել ◆ Ջանացի զրույցի նյութը փոխել, որ Ամոյի ուշքը տանեի ուրիշ կողմ։ (Ավետիք Իսահակյան)
22. ուշքը տեղը - նույնն է՝ ուշքը գլխին
23. ուշքը տիրել - իրեն ենթարկել, նվաճել ◆ Եթե ուշք դարձնես ու ընկնես նրանց հետ, Քեզ կհաղթեն - ուշքդ կտիրեն։ Հովհաննես Թումանյան
24. ուշքի բերել
    1. գիտակցությունը վերադարձնել, ուշաթափությունից հանել ◆ Ինձ ուշքի բերին և ուշաթափվելուս պատճառը հարցրին։ (Նար-Դոս) ◆ Եղբոր պորտն ոլորեց, ուշքի բերեց, հանեց վեր։ (Մկրտիչ Խերանյան)
    2. ինքնամոռացության վիճակից հանել, մտորումներից՝ երազանքներից կամ շշմած վիճակից սթափեցնել ◆ Ձայնը, որ երբեմն հնչում էր, ինձ ուշքի բերեց։ (Ավետիք Իսահակյան) ◆ Սանթրոսյանին ուշքի բերեց մի ճթոց և ֆոսֆորային մի լույս, որ վառվեց ու հանգավ։ (Ավետիք Իսահակյան)
    3. խելքի բերել, զգոնացնել, սթափեցնել ◆ Հոր մահն ուշքի է բերում նրան։ (Ակսել Բակունց) ◆ Կրակների միջով պիտի անցնենք, որ նա կարողանա ուշքի բերել ինքն իրեն։
    4. (փխբ․) գործի գցել, աշխատեցնել (որևէ փչացած բան) ◆ Նա աշխատում էր ուշքի բերել պապանձվաձ ռադիոընդունիչը։ Սերո Խանզադյան
25. ուշքի գալ
    1. ուշաթափությունն անցնել ◆ Վաովառեին գրկած բերեցին խրճիթ. նա տակավին ուշքի չէր եկել: (Րաֆֆի)
    2. վախը՝ վտանգը անցնելուց հետո սթափվել, հանգստանալ ◆ Նազարը, որ ուշքի է գալիս, լեզուն բացվում է - Ափսո՛ս, ասում է, ընչի՞ սպանեցիք, զոռով մի ձի էի շինել նստել։ Հովհաննես Թումանյան
    3. շշմած՝ ապշած վիճակից սթափվել, խելքը գլուխը գալ ◆ Կորյունը հանկարծական՝ անսպասելի թափով ետ շրջվեց, որ մինչև հետապնղողներր ուշքի եկան, նա սրարշավ թռավ նրանց միջից։ Դերենիկ Դեմիրճյան
    4. շփոթվածությունից դուրս գալ, զգաստանալ ◆ Մինչ շփոթված նախարարական զորամասերը ուշքի կգային, Ատոմը իր զորագունդը հեռացրեց դեպի էջմիածին։ Դերենիկ Դեմիրճյան
    5. երազանքից՝ մտքերից գսւրս գալ ◆ -Հրամանդ ի կատար, - ցնցվեց Արտակը ուշքի գալով և ամաչելով իր երազանքից։ Դերենիկ Դեմիրճյան
    6. զգոնանալ, սթափվել, հարբեցությունն անցնել ◆ Վախթանգը սկսում էր ուշքի գալ իր գինովությունից։ Դերենիկ Դեմիրճյան ◆  Նա հիասթափվում էր, ինչպես մի արբած մարդ, որ հետզհետե ուշքի գալով, տեսնում է, որ յուր բոլոր փողերը հանել են գրպանից։ (Նար-Դոս)
    7. վշտից սթափվել ◆ Խորիշան դեռ ուշքի չէր եկել Արսենից բաժանվելու վշտից։ Դերենիկ Դեմիրճյան
    8. խելքը գլուխը ժողովել, մտքերը հավաքել, զգաստանալ ◆ -Ուշքի արի, - գոչեց Վասակը, - մտածիր արածդ։ Դերենիկ Դեմիրճյան
    9. վերահասու լինել, հասկանալ, ըմբռնել ◆ Փառանձեմը նոր-նոր ուշքի եկավ և մեծ խռովքի մեջ ընկած դարձավ Բաբիկին։ Դերենիկ Դեմիրճյան ◆ -Բրավո, բրավո, - հանկարծ գոռաց Զաքարյանր, կարծես նոր ուշքի գալով և սիրով նայելով կնոջը։ (Նար-Դոս)
    10. (փխբ․) հորդանալ, վարարել ◆ Առուն ուշքի է եկել և արդեն գետ է։ Համո Սահյան
    11. խելքի գալ, իր արարքի՝ վատ ընթացքի՝ սխալի և այլնի գիտակցումն ունենալ
    12. ուշադիր՝ զգաստ լինել
26. ուշքի ընկնել - հասկանալ, գլխի ընկնել ◆ Սարգիսն ուշքի ընկավ, նա տեսավ, որ այդպես խոսելը ձեռնատու չէ իրեն։ (Նար-Դոս)
27. ուշքից գնալ
    1. ուշաթափվել ◆ -Վայ իմ գլխին, - հառաչեց Սալոմեն և քիչ էր մնում, որ ուշքից գնա։ (Րաֆֆի)
    2. շատ ծիծաղելուց մարել՝ թուլանալ ◆ Այնքան զվարճալի բաներ պատմեց, որ ուշքից գնում էինք։
28. ուշք ու միտքը - ամբողջ ուշադրությունը՝ մտահոգությունը ◆ Երեխաների ուշքն ու միտքը իրենց մոր մոտ էր։ Հովհաննես Թումանյան ◆ Նրա ուշքն ու միտքը նժույգներն էին։ Դերենիկ Դեմիրճյան
29. ուշք ու միտքը գրավել - ամբողջ ուշադրությունը մի բանի վրա դարձնել ◆ Իմ բոլոր ուշքն ու միտքը գրավել էր երիտասարդ վարժապետը։ (Րաֆֆի)
30. ուշք ու միտքը մի բանի տալ - մի բանով հետաքրքրվել՝ տարվել ◆ Ուշք ու միտքդ տվել երգին՝ մի չես նայում էս աշխարքին։ Հովհաննես Թումանյան
31. ուշք ու միտքը տանել - ամբողջ ուշադրությունը իրեն գրավել ◆ Եվ քեզ հետ տարար ուշքս ու միտքս: Հովհաննես Թումանյան

• Էդուարդ Բագրատի Աղայան, Արդի հայերենի բացատրական բառարան, Երևան, «Հայաստան», 1976։
• Հրաչյա Աճառյանի անվան Լեզվի Ինստիտուտ, Ժամանակակից հայոց լեզվի բացատրական բառարան, Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն», 1969։
• Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բառարան, Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն», 1967։
• Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բացատրական բառարան, Երևան, «Երևանի Պետական Համալսարան», 2009։
• Սերգեյ Աշոտի Գալստյան, Դպրոցական բառակազմական բառարան (Դպրոցական մատենաշար) (խմբ. Հովհաննես Զաքարյան), Երևան, ««Զանգակ-97» հրատարակչություն», 2011 — 230 էջ, ISBN 978-99941-1-933-2։