նելով Դ․ հ․ մ․ և արաահայաելով հանրա–պետության աշխատավոր գյուղացիության կամքը՝ հրապարակեց «Տողերի պետա–կանացման մասին» դեկրետը, որտեղ ասված է՝ «Բանվորա–գյուղացիական ազ–գաբնակչության հողազուրկ և սակավա– հող մասը հողաբաժիննհրով ապահովե–լու․․․ նպատակով, հանրապետության բո–լոր կարիքները բավարարելու համար, արքունական, նադելի, եկեղեցական, վաև– քային, վակուֆային, մեչետային, իրավա–բանական անձերի և մասնավոր հողերը դառնում են Տայաստանի Սոցիալիստա–կան Խորհրդային Տանրապետության սե– վւականություն» (ՏՍԽՏ դեկրետների և հրամանների ժողովածու, պր․ 1, էջմիա–ծին, 1921, էջ 31)։ Դեկրետի իրականա–ցումով Տայաստանի հողազուրկ գյուղա–ցիների օգտագործմանը տրվեց 1500000 հա հողատարածություն (տնատեղ, վարելա– հող, խոտհարք, այգի ու գյուղական արո–տավայրեր)։ Տողերի պետականացումով Տայաստանում դրվեցին հողային հարա–բերությունների նոր հիմքեր (տես նաև Հողային բարեփոխոււէներ ՀՍՍՀ–ում)։ Գբկ․ Լենին Վ․ Ի․, Դեկրետ հողի մա–սին, Երկ․, հ․ 26։ Շառոյան Գ․ Վ․, Գյուղի ներքին հողաբաժանությունը Սովե–տական Հայաստանում, Ե․, 1965։ Народное хозяйство СССР, статистический сборник, М․, 1956; История СССР, т․ 7, М․, 1967․ Գ․ Շաոոյան
ԴԵՀԻԴՐԱձՆԵՐ, ֆերմենտների խումբ, որոնք օքսիդացող օրգանական նյութից վերցնում են ջրածինը և հանձնում թթված–նին կամ յուրահատուկ նյութերին, ջրած–նի ակցեպտորներին։
ԴԵՀԻԴՐԱՏԱՑԻԱ (<դե․․․ և հուն․ “Обсор – ջուր), օրգանական կամ անօր–գանական միացություններից ջրի պո–կում։ Հիդրաաացման հակադարձ ռեակ–ցիան Է։ Իրականացվում է ջերմային կամ քիմ․ ճանապարհով։ Առաջինը կատարում են տաքացնելու միջոցով, սովորաբար կատալիզատորների առկայությամբ, օրի–նակ, էթիլենի ստացումը Էթիլալկոհոլից АЬОз-ի առկայությամբ, 300–400°C-nuT СН3СН2ОН-»СН2 = сн2+ н2о։ Քիմ․ ճանապարհով այս պոկումը կատար–վում է խիտ ծծմբական թթվի միջոցով 170°Շ–ում։ Դ․ կարող է լինել ներմոլեկու– լային և միջմոլեկուլային։ Վերոհիշյալ եղանակով էթիլենի ստացումը ներմոլե– կուլային Դ․ է, իսկ դիէթիլեթերի ստացու–մը էթիլալկոհոլից, ծծմբական թթվի օգ–նությամբ՝ միջմոլեկուլային Դ․ է*․ Անօրգ․ միացությունների, օրինակ, ազոտական թթվի Դ․ կատարվում է ֆոսֆորի հընգ– օքսիդի՝ Р2С>5, առկայությամբ՝ 2НЫОз–> –>H20+N20s։ Դ․ կատարվում է նաև օրգանիզմում՝ ֆերմենտների ազդեցու–թյամբ։
ԴԵՀԻԴՐՈԳԵՆԱՅՈՒՄ, դեհիդրում ( <դե․․․ և լատ․ hydrogenium – ջրածին), քիմիական միացություններից ջրածնի պոկում։ ՝Հիղրոգենացւէան հակադարձ ռեակցիան է։ Կատարվում է բարձր ջեր–մաստիճաններում և կատալիզատորների առկայությամբ։ Որպես կատալիզատորներ օգտագործվում են մետաղներ (օրինակ, Cu, Pd, Ptj, մետաղների օքսիդներ (օրի–նակ, ZnO, NiO, Сг2Оз) և խառը կատա– լիզատորներ (օրինակ, Pt – ածուխ, Pt– А12Оз)։ Դ․ լայնորեն կիրառվում է մոնոմերների, ալդեհիդների, բենզին–ների, նավթի և այլ արտադրություննե–րում։ Դ․ կատարվում է նաև օրգանիզ–մում՝ դեհիդրազներ ֆերմենտների մի–ջոցով։
ԴԵՀՆՈՎ, հայաբնակ գյուղ Իրանում, Բուրվարի գավառում։ 1903-իև ուներ 245 (41 տուն) բն․։ Զբաղվում էին երկրագոր–ծությամբ և անասնապահությամբ։
ԴԵՂԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, ֆարմակոլո–գիա (հուն․ <pap|iaKOV – դեղ և ․․․ չո– գիա), գիտություն օրգանիզմի վրա դե–ղանյութերի ներգործության մասին, ուսումնասիրում է դեղանյութերի ստաց–ման աղբյուրները, ֆիզիկական և քիմիա–կան հատկությունները, մարդկանց և կեն–դանիների օրգանիզմի վրա դրանց ազդե–ցության ֆիզիոլոգիական և կենսաքիմիա–կան մեխանիզմները, փոխակերպումնե–րը (բիոտրանսֆորմացիա), ներմուծման, ներծծման, բաշխման, օրգանիզմից հե–ռացման ուղիները և օգտագործումը հի–վանդությունների բուժման, կանխարգել–ման նպատակով։ ժամանակակից Դ–յան խնդիրը նոր դեղանյութերի հայտնաբե–րումն ու բարդ օրգ․ միացությունների քիմ․ կառուցվածքի և դեղաբանական ազդե–ցության մեխանիզմների կապի բացա–հայտումն Է։ Դ․ ևարստացել է նոր մոտե–ցումներով ու հնարավորություն ստացել խոր վերլուծելու դեղաբանական գործոն–ների ազդեցությունը կենդանի բջջի և նրա բաղադրիչ մասերի վրա։ Կենսաքի–միայի, կենսաֆիզիկայի, կենսաբանու–թյան հետ ունեցած սերտ կապի շնորհիվ ստեղծվել է բջջային և մոլեկու– լային Դ․։ Դեղանյութերի ազդեցու–թյան մեխանիզմների ուսումնասիրումը Բջջային և մոլեկուլային մակարդակով՝ նպաստեց դեղաբանական գործոնների ու բջջաթաղանթի փոխազդեցության բացա–հայտմանը, ամրացրեց բջջային կառուց–վածքների ռեցեպտորային գոյացություն–ների հետ դեղանյութերի ֆիզիկաքիմիա– կան կապերի հիմքերը։ Գոյություն ունի նաև անասնաբուժական Դ․, որը հետազոտում է գյուղատնտ․ կենդա–նիների վրա դեղանյութերի ազդեցության մեխանիզմները։ Անցյալում Դ․ ընդգրկում էր դեղանյու–թերի, դրանց ստացման աղբյուրների, դեղաձևերի տեխևոլոգիայի և բուժգոր– ծադրմաև վերաբերյալ եղած տեղեկու–թյունները։ XIX դ․ 2-րդ կեսերին Դ․ դար–ձավ փորձառական գիտություն և սրանից անջատվեցին դեղագործական գիտու–թյունները։ Դ–յան զարգացման համար բացառիկ նշանակություն ունեցան պայ–մանական ռեֆլեքսների մասին Ի․ Պավ– լովի հետազոտությունները, որոնք սկիզբ դարձան բարձրագույն նյարդային հա–մակարգի Դ–յան և նախադրյալներ ստեղ–ծեցին ժամանակակից հոգեդեղաբանու–թյան (պսիխոֆարմակոլոգիայ զարգաց–ման համար։ Դ–յան զարգացումը Ռուսաս–տանում վերելք ապրեց Տոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո։ Դեղաբանա–կան նոր ակտիվ նյութերի ստացման, դրանց ազդեցության մեխանիզմների ուսումնասիրման և առողջապաևական պրակտիկայում արտասահմանյան ար–ժեքավոր դեղանյութերի ներդրման նպա–տակով բացվեցին քիմիա–դեղագործական համամիութենական գիտահետազոտական (ВНИХФИ), դեղորայքայինն արոմատիկ բույսերի համամիութենական մերձմոս– կովյան (ВИЛАР), 1սարկովի և Թբիլիսիի քիմիա–դեղագործական գիտահետազոտա–կան (НИХФИ), ՍՍՏՄ ԲԳԱ դեղաբանու–թյան և քիմիաբուժության, Կիևի դեղաբա–նության և թունաբանության ինստ–ները, Լենինգրադի փորձառական բժշկության ինստ–ի դեղաբանության բաժինը։ Տայ–րենական Դ–յան զարգացման ասպարե–զում մեծ ծառայություններ են մատուցել Ռ․ Բուխհեյմը, Ա․ Սոկոլովսկին, Օ․ Զա– բելինը, Ն․ Կրավկովը, Ա․ Լիխաչնը, Մ․ Նի– կոլաևը, Ս․ Անիչկովը, Վ․ Զակուսովը, Մ․ Մաշկովսկիև։ Դ․ Տայաստաևում զարգացել է հունա– հռոմեական, հելլենիստական և արաբա–կան երկրների հետ փոխհարաբերու–թյան պայմաններում։ Միջնադարյան բժիշկներ Մխիթար Տերացու և Ամիրդով– լաթ Ամասիացու աշխատություևներում մի շարք հարցեր են շարադրված Դ–յան վերաբերյալ։ Այդ ավանդույթները XVII դ․ զարգացրել է Ասար Աեբաստացին «Գիրք բժշկական արհեստի» մեջ։ XVIII դ․ դե–ղագետ Տ․ Օղուլլուխյանը «Նիւթ բժշկա–կան» (1806) աշխատությունում արտա–ցոլել է եվրոպական Դ–յան մակարդակը։ Իր «Բժշկականութիւն» (հ․ 1–2, 1822) աշխատության մեջ ժամանակի Դ–յան հարցերին է անդրադարձել նաև XIX դ․ կոստանդնուպոլսեցի հայ բժիշկ Միքայել Րեստենը։ Տայաստանում գիտական Դ․ սկիզբ է առել սովետական կարգերի հաս–տատումից հետո։ 1922-ին Գ․ Մեդնիկյա– նը Դ–յան ամբիոն է կազմակերպել Երե– վանի բժշկական ինստ–ում (1936-ից ղե–կավարում է Ս․ Միրզոյանը), իսկ 1931-ին՝ ան աս նա բ ու ժա կա ն– ա ն աս նա բուծ ա կան ինսա–ում (1953-ից ղեկավարում է Ս․ Սա– քանյանը)։ 1947-ին Ա․ Մնջոյանը հիմնել է դեղագործական քիմիայի լաբորատորի–ան, որի հիմքի վրա 1955-ին կազմակերպ–վեց ՏԱՍՏ ԳԱ նուրբ օրգգւնական քիմիա–յի ինստ–ը (ИТОХ)։ 1963-ին Ա․ Դովլաթ– յանը կազմակերպել է փորձառական թե–րապիայի և օրգաևակաև սինթեզի լաբո–րատորիա (1974-ից ռադիոկենսաբանու–թյան սեկտորին կից ռադիացիոն Դ–յան լաբորատորիա)։ 1965-ին բժշկական ինստ–ի Դ–յան ամբիոնին կից կազմա–կերպվել է սիրտ–անոթային համակարգի Դ–յան պրոբլեմային լաբորատորիա։ 1968-ին Վ․ Սամվելյանը սրտաբանության և սրտայիև վիրաբուժության ինստ–ում հիմնել է Դ–յան լաբորատորիա։ Ս․ Միբզոյան
ԴԵՂԱԲՈՒՅՍԵՐ, բույսերի խումբ, որն օգտագործում են մարդկանց կամ կեն–դանիների տարբեր ևիվանդությունների բուժման և կանխարգելման համար։ Դ–ի բուժիչ հատկությունները պայմանավոր–ված են նրանց օրգաններում եղած քիմ․ տարբեր բաղադրության օրգ․ նյութե–րով (ալկալոիդներ, գլիկոզիդներ, եթե–րայուղեր, վիտամիններ ևն), որոնք ֆի–զիոլոգիական ներգործություն են ունե–նում մարդկանց կամ կենդանիների օր–
