Jump to content

Մասնակից:Arpine Darbinyan/Ավազարկղ1

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Arpine Darbinyan/Ավազարկղ1

Կենսաբանական պատերազմը, որը նաև հայտնի է որպես մանրէների պատերազմ, կենսաբանական տոքսինների կամ վարակիչ նյութերի օգտագործումն է, ինչպիսիք են բակտերիաները, վիրուսները, միջատները և սնկերը՝ մարդկանց, կենդանիներին կամ բույսերին սպանելու, վնասելու կամ հաշմանդամ դարձնելու նպատակով որպես պատերազմի գործողություն[1]: Կենսաբանական զենքերը (հաճախ կոչվում են «բիոզենք», «բիոսպառնալիքներ» կամ «բիոագենտներ») կենդանի օրգանիզմներ կամ վերարտադրվող էակներ ( ⁠այսինքն՝ վիրուսներ, որոնք միշտ չէ, որ համարվում են «կենդանի»): Միջատաբանական (միջատների) պատերազմը կենսաբանական պատերազմի ենթատեսակ է։

Հարձակողական կենսաբանական պատերազմն արգելված է սովորական միջազգային մարդասիրական իրավունքի և մի շարք միջազգային պայմանագրերի համաձայն[2][3]: Մասնավորապես, 1972 թվականի Կենսաբանական զենքի մասին կոնվենցիան արգելում է կենսաբանական զենքի մշակումը, արտադրությունը, ձեռքբերումը, փոխանցումը, պահեստավորումը և օգտագործումը[4]: Հետևաբար, զինված հակամարտությունների ժամանակ կենսաբանական նյութերի օգտագործումը ռազմական հանցագործություն է [5]: Ի հակադրություն, Կենսաբանական զենքի մասին կոնվենցիան չի արգելում պաշտպանական կենսաբանական հետազոտությունները պրոֆիլակտիկ, պաշտպանական կամ այլ խաղաղ նպատակներով[6]: Կենսաբանկան պատերազմը տարբերվում է զանգվածային ոչնչացման այլ զենքերից, ներառյալ միջուկային պատերազմը, քիմիական պատերազմը և ռադիացիոն պատերազմը: Սրանցից ոչ մեկը չի համարվում սովորական զինատեսակներ, որոնք գործարկվել են հիմնականում իրենց պայթուցիկ, կինետիկ կամ հրկիզող ներուժի համար: Կենսաբանական զենքերը կարող են օգտագործվել տարբեր նպատակներով ՝ հակառակորդի նկատմամբ ռազմավարական կամ մարտավարական առավելություն ստանալու համար՝ կա՛մ սպառնալիքների, կա՛մ իրական տեղակայման միջոցով: Ինչպես որոշ քիմիական զենքեր, կենսաբանական զենքերը նույնպես կարող են օգտակար լինել որպես տարածքը արգելելու զենք: Այս զենքերը կարող են լինել մահացու կամ ոչ մահացու և կարող են թիրախավորել մեկ անձի, խմբի կամ նույնիսկ մի ամբողջ բնակչության: Դրանք կարող են մշակվել, ձեռք բերվել, կուտակվել կամ տեղակայվել ազգային պետությունների կամ ոչ ազգային խմբերի կողմից: Վերջին դեպքում, կամ եթե ազգային պետությունն այն օգտագործում է գաղտնի կերպով, դա կարող է համարվել նաև կենսաահաբեկչություն[7]:

Կենսաբանական և քիմիական պատերազմներն ինչ-որ չափով համընկնում են, քանի որ որոշ կենդանի օրգանիզմների կողմից արտադրվող տոքսինների օգտագործումը դիտարկվում է ինչպես Կենսաբանական զենքի մասին կոնվենցիայի, այնպես էլ Քիմիական զենքի մասին կոնվենցիայի դրույթներով: Տոքսինները և հոգեքիմիական զենքերը հաճախ կոչվում են միջին սպեկտրի գործակալներ: Ի տարբերություն կենսաբանական զենքի, միջին սպեկտրի այս գործակալները չեն վերարտադրվում իրենց ընդունող միջավայրում և սովորաբար ունենում են ավելի կարճ ինկուբացիոն շրջան[8]:

Ընդհանուր ակնարկ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կենսաբանական հարձակումը կարող է հանգեցնել մեծ թվով քաղաքացիական զոհերի և լուրջ խաթարումներ առաջացնել տնտեսական և հասարակական ենթակառուցվածքներում[9]:

Ազգը կամ խումբը, որը կարող է զանգվածային զոհերի իրական վտանգ ներկայացնել, կարող է փոխել այն պայմանները, որոնցում այլ ազգեր կամ խմբեր փոխազդում են իրենց հետ: Զենքի զանգվածի մշակման և պահպանման արժեքի առումով կենսաբանական զենքն ունի կործանարար ներուժ և մարդկային կորուստներ, որոնք շատ ավելին են, քան միջուկային, քիմիական կամ սովորական զենքերը: Համապատասխանաբար, կենսաբանական գործակալները պոտենցիալ օգտակար ռազմավարական կանխարգելիչ միջոցներ են, ի լրումն ռազմի դաշտում որպ��ս հարձակողական զենքի իրենց օգտակարությանը[10]:

Որպես ռազմական օգտագործման մարտավարական զենք՝ կենսաբանական պատերազմի հիմնական խնդիրն այն է, որ արդյունավետ դարձնելու համար կպահանջվի օրեր, և, հետևաբար, չի կարող անմիջապես  կասեցնել հակառակորդի ուժը: Որոշ կենսաբանական նյութեր (ջրծաղիկ, թոքաբորբի ժանտախտ) ունեն մարդուց մարդու փոխանցման հնարավորություն՝ օդակաթիլային ճանապարհով: Այս հատկանիշը կարող է անցանկալի լինել, քանի որ գործակալ(ները) կարող են փոխանցվել այս մեխանիզմի միջոցով չնախատեսված բնակչությանը, ներառյալ չեզոք կամ նույնիսկ բարեկամ ուժերին: Դեռ ավելի վատ, նման զենքը կարող է «փախչել» լաբորատորիայից, որտեղ այն մշակվել է, նույնիսկ եթե այն օգտագործելու մտադրություն չկար, օրինակ՝ վարակելով հետազոտողին, որն այնուհետև այն փոխանցում է արտաքին աշխարհ՝ նախքան վարակման ախտանիշների ի հայտ գալը:

Հայտնի են մի քանի դեպքեր, երբ հետազոտողները վարակվել և մահացել են Էբոլայից,[11][12] որոնց հետ նրանք աշխատել են լաբորատորիայում (չնայած այդ դեպքերում ոչ ոք չի վարակվել), մինչդեռ չկա որևէ ապացույց, որ դրանք ուղղված են եղել կենսաբանական նպատակներին, այն ցույց է տալիս պատահական վարակվելու հավանականությունը նույնիսկ վտանգը գիտակցող հետազոտողների շրջանում: Թեև կենսաբանական զենքի կանխարգելումն ավելի քիչ մտահոգիչ է որոշ հանցավոր կամ ահաբեկչական կազմակերպությունների համար, այն շարունակում է մնալ հիմնական խնդիր գրեթե բոլոր երկրների զինվորականների և քաղաքացիական բնակչության համար:

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անտիկ շրջան և միջնադար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կենսաբանական պատերազմի տարրական ձևերը օգտագործվել են հնագույն ժամանակներից[13]: Կենսաբանական զենք օգտագործելու մտադրության ամենավաղ փաստագրված դեպքը գրանցվել է մ.թ.ա. 1500–1200 թթ. խեթական արձանագրություններում, որտեղ տուլարեմիայի զոհերը քշվել են թշնամու հողեր և տարածել համաճարակը[14]: Ասորիները թշնամու հորերը թունավորել են էրգոտ սնկով, թեև արդյունքներն անհայտ են: Սկյութական նետաձիգները թաթախում էին իրենց նետերը, իսկ հռոմեացի զինվորները թրերը թաթախում էին արտաթորանքների և դիակների մեջ, և զոհերը սովորաբար վարակվում էին տետանուսով[15]: 1346 թվականին ժանտախտից մահացած Ոսկե Հորդայի մոնղոլ մարտիկների մարմինները նետվեցին պաշարված Ղրիմի Կաֆֆա քաղաքի պատերի վրայով։ Մասնագետները համաձայն չեն այն հարցի շուրջ, թե արդյոք այս գործողությունն է պատճառը Եվրոպայում, Մերձավոր Արևելքում և Հյուսիսային Աֆրիկայում սև մահի տարածման համար, որի հետևանքով մահացավ մոտ 25 միլիոն եվրոպացի[16][17][18][19]:

Կենսաբանական նյութերը լայնորեն օգտագործվել են Աֆրիկայի շատ մասերում մ.թ. 16-րդ դարից սկսած՝ մեծ մասամբ թունավոր նետերի կամ փոշու հետ, որոնք տարածվում են պատերազմի ճակատում, ինչպես նաև ձիերին թունավորելու և թշնամու զորքերին ջուր մատակարարելու համար[20][21]: Բորգուում կային հատուկ խառնուրդներ՝ սպանելու, հիպնոսացնելու, թշնամուն համարձակ դարձնելու և թշնամու թույնի դեմ նաև հակաթույն ցուցաբերելու համար։ Կենսաբանական պատրաստուկների ստեղծումը վերապահված էր տղամարդ բժիշկների հատուկ և պրոֆեսիոնալ դասի[21]:

18-19-րդ դարեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1763 թվականի հունիսին ֆրանսիական և հնդկական պատերազմի ժամանակ մի խումբ բնիկ ամերիկացիներ պաշարեցին բրիտանացիների կողմից վերահսկվող Ֆորտ Փիթը[22][23]: Ֆորտ Փիթի հրամանատար Սիմեոն Էկյույերը հրամայեց իր մարդկանց, որ հիվանդասենյակից վերցնեն ջրծաղիկով վարակված մարդկանց վերմակներ և պաշարման ժամանակ հանձնեն Լենապեի պատվիրակությանը[24][25][26]: Հաղորդվում է, որ նախորդ գարնանը տարածված ալիքը հարյուրավոր բնիկ ամերիկացիների է սպանել Օհայոյում 1763-ից 1764 թվականներին:

Հայտնի չէ, թե արդյոք ջրծաղիկը Ֆորտ Փիթի դեպքի հետևանքն էր, թե՞ վիրուսն արդեն առկա էր Դելավերի բնակիչների շրջանում, քանի որ վիրուսի ալիքի տարածումը տեղի էր ունենում ինքնուրույն տասը տարին մեկ անգամ,[27] իսկ պատվիրակները ավելի ուշ նորից հանդիպեցին և, ըստ երևույթին ջրծաղիկով վարակված չէին[28][29][30]: Ամերիկյան հեղափոխական պատերազմի ժամանակ ցամաքային բանակի սպա Ջորջ Վաշինգտոնը մայրցամաքային կոնգրեսին հայտնեց, որ ինքը լուր է լսել մի նավաստուց, որ Բոստոնի պաշարման ժամանակ իր հակառակորդը՝ գեներալ Ուիլյամ Հոուն, միտումնավոր քաղաքից դուրս է ուղարկել քաղաքացիական անձանց՝ հույս ունենալով, շարունակել ջրծաղիկի համաճարակի տարածումը ամերիկյան սահմաններին. Վաշինգտոնը, պատասխանել է, որ «դժվար թե հավատա» այդ պնդմանը:

Վաշինգտոնն արդեն պատվաստել էր իր զինվորներին՝ նվազեցնելով համաճարակի ազդեցությունը[31][32]: Որոշ պատմաբաններ պնդում են, որ Ավստրալիայի Նոր Հարավային Ուելս քաղաքում տեղակայված Թագավորական ծովային հետևակայինների կորպուսի ջոկատը դիտավորյալ ջրծաղիկ է օգտագործել այնտեղ 1789 թվականին[33]: Դոկտոր Սեթ Կարուսը նշում է. «Վերջիվերջո, մենք ունենք փաստող հանգամանքներ, որոնք հաստատում են այն տեսությունը, որ ինչ-որ մեկը միտումնավոր ջրծաղիկ է ներմուծել տեղաբնիկների շրջանում»[34][35]:

Առաջին համաշխարհային պատերազմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1900 թվականին մանրէների տեսությունը և մանրէաբանության առաջընթացը նոր մակարդակներ բերեցին պատերազմում բիոակտիվ նյութերի հնարավոր օգտագործման համար: Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ (1914–1918 թթ.) Գերմանիայի կայսերական կառավարության անունից սիբիրյան խոցի և գեղձի տեսքով կենսաբանական դիվերսիա է իրականացվել, սակայն ապարդյուն[36]: 1925 թվականի Ժնևի Կոնվենցիան արգելում էր քիմիական և կենսաբանական զենքի օգտագործումը[37]:

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկսվելուն պես, Միացյալ Թագավորության մատակարարման վարչությունը Պորտոն Դաունում մշակեց կենսաբանական պատերազմի ծրագիր՝ միկրոկենսաբան Փոլ Ֆիլդսի գլխավորությամբ: Այս հետազոտությանն աջակցել է Ուինսթոն Չերչիլը, և շուտով տուլարեմիայի, սիբիրախտի, բրուցելոզի և բոտուլիզմի թունավոր նյութերը արդյունավետորեն օգտագործվել են որպես զենք։ Մասնավորապես, Շոտլանդիայի Գրունարդ կղզին վարակվել է սիբիրախտով հաջորդ 56 տարիների ընթացքում մի շարք լայնածավալ փորձարկումների արդյունքում: Չնայած Միացյալ Թագավորությունը երբեք հարձակողականորեն չի օգտագործել իր կենսաբանական զենքերը, նրա ծրագիրն առաջինն էր, որը հաջողությամբ զինեց տարբեր մահացու հարուցիչներին և բերեց դրանք արդյունաբերական արտադրության[38]: Այլ երկրներ նույնպես, մասնավորապես Ֆրանսիան և Ճապոնիան, սկսել են իրենց սեփական կենսաբանական զենքի ծրագրերը[39]:

Երբ Միացյալ Նահանգները մտավ պատերազմի մեջ, դաշնակիցների ռեսուրսները միավորվեցին բրիտանացիների խնդրանքով: Այնուհետև ԱՄՆ-ն 1942 թվականին Մերիլենդ նահանգի Ֆորտ Դետրիկ քաղաքում հիմնեց մեծ հետազոտական ծրագիր և արդյունաբերական համալիր՝ Ջորջ Վ. Մերքի ղեկավարությամբ[40]: Այդ ժամանակաշրջանում մշակված կենսաբանական և քիմիական զենքերը փորձարկվել են Յուտայի Դագուեյի փորձարարական հրապարակում: Շուտով ստեղծվեցին սիբիրյան խոցի սպորների, բրուցելոզի և բոտուլիզմի թունավոր նյութերի զանգվածային արտադրություն, թեև պատերազմն ավարտվեց նախքան այդ զենքերի գործառնական կիրառումը[41]:

Շիրո Իշի, 731-րդ ստորաբաժանման հրամանատար, կատարել է մարդկանց վիվիսեկցիա և կենսաբանական այլ փորձեր:

Պատերազմի ընթացքում այդ ժամանակաշրջանի ամենահայտնի ծրագիրը վարում էր Կայսերական ճապոնական բանակի 731 գաղտնի ստորաբաժանումը, որը գտնվում էր Մանջուրիայի Պինգֆան քաղաքում ՝ գեներալ-լեյտենանտ Շիրո Իշիի հրամանատարության ներքո: Կենսաբանական պատերազմի այս հետազոտական ​​ստորաբաժանումը հաճախ մահաբեր փորձեր էր կատարում բանտարկյալների վրա և արտադրում կենսաբանական զենք մարտական ​​օգտագործման համար[42]: Թեև ճապոնական ջանքերը զուրկ էին ամերիկյան կամ բրիտանական ծրագրերի տեխնոլոգիական բարդությունից, այն անհամեմատ գերազանցում էր դրանց իր համատարած կիրառմամբ և անխտիր դաժանությամբ: Կենսաբանական զենքեր օգտագործվել են չինացի զինվորների և քաղաքացիական անձանց դեմ մի քանի ռազմական արշավներում[43]: 1940 թվականին ճապոնական բանակի ռազմաօդային ուժերը ռմբակոծեցին Նինգբոն կերամիկական ռումբերով, որոնք լցված էին ժանտախտ կրող լուերով[44]: Այս գործողություններից շատերն անարդյունավետ էին անարդյունավետ առաքման համակարգերի պատճառով,[42] չնայած մինչև 400.000 մարդ կարող էր մահանալ[45]: 1942 թվականին Չժեցզյան-Ցզյանսի արշավի ժամանակ մոտ 10000 ճապոնացի զինվորներից մահացան մոտ 1700-ը, ովքեր վարակվեցին, երբ իրենց իսկ կենսաբանական զենքերի հարձակումը ետ շպրտվեց սեփական ուժերի վրա[46][47]:

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի վերջին ամիսներին Ճապոնիան ծրագրում էր որպես կենսաբանական զենք օգտագործել ժանտախտը ԱՄՆ-ի խաղաղ բնակիչների դեմ Սան Դիեգոյում, Կալիֆորնիա՝ «Cherry Blossom at Night» գործողության ժամանակ: Պլանը պետք է սկսվեր 1945 թվականի սեպտեմբերի 22-ին, սակայն այն չիրականացավ 1945 թվականի օգոստոսի 15-ին Ճապոնիայի հանձնվելու պատճառով[48][49][50][51]:

Սառը պատերազմ

[խմբագրել | խմբա��րել կոդը]

Մեծ Բրիտանիայում ժանտախտը, բրուցելոզը, տուլարեմիան, իսկ ավելի ուշ՝ ձիերի էնցեֆալիտը և վակցինիա վիրուսները որպես զենք դիտարկվել են 1950-ականներին, սակայն ծրագիրը միակողմանիորեն չեղարկվել է 1956 թվականին[52]:

1969 թվականին ԱՄՆ նախագահ Ռիչարդ Նիքսոնը որոշեց միակողմանիորեն դադարեցնել ԱՄՆ-ի հարձակողական կենսաբանական զենքի ծրագիրը՝ թույլ տալով միայն գիտական հետազոտություններ պաշտպանական միջոցների համար[53]: Այս որոշումը մեծացրեց կենսաբանական պատերազմի արգելման շուրջ բանակցությունների թափը, որը տեղի ունեցավ 1969-1972 թվականներին Ժնևում ՄԱԿ-ի Զինաթափման կոմիտեի համաժողովում[54]: Այս բանակցությունների արդյունքում ստեղծվեց Կենսաբանական զենքի մասին կոնվենցիան, որը բացվեց ստորագրման համար 1972թ. ապրիլի 10-ին և ուժի մեջ մտավ 1975թ. մարտի 26-ին 22 պետությունների կողմից վավերացնելուց հետո[54]։

Չնայած այն հանգամանքին, որ Խորհրդային Միությունը եղել է Կենսաբանական զենքի մասին կոնվենցիայի է մասնակից և ավանդապահ, նա շարունակել և ընդլայնել է իր զանգվածային հարձակողական կենսաբանական զենքի ծրագիրը «Բիոպրեպարատ» ենթադրյալ քաղաքացիական հաստատության ղեկավարությամբ[55]։ Խորհրդային Միությունը միջազգային ուշադրությանն արժանացավ 1979 թվականին Սվերդլովսկում սիբիրախտի արտահոսքից հետո, որը խլեց 65-ից 100 մարդու կյանք[56]։

Միջազգային իրավունք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կենսաբանական զենքի կոնվենցիա[57]

Կենսաբանական պատերազմի միջազգային սահմանափակումները սկսվել են 1925 թվականի Ժնևի կոնվենցիայից, որն արգելում է կենսաբանական և քիմիական զենքի օգտագործումը, բայց ոչ տիրելը կամ զարգացնելը[37][58]։ Ժնևի կոնվենցիայի վավերացումից հետո մի քանի երկրներ վերապահումներ արեցին դրա կիրառելիության և վրեժխնդրության կիրառման վերաբերյալ[59]։ Այս վերապահումների պատճառով այն գործնականում եղել է միայն «առանց առաջին օգտագործման» համաձայնագիր[60]։

Կենսաբանական զենքի մասին 1972 թվականի կոնվենցիան լրացնում է Ժնևի կոնվենցիան՝ արգելելով կենսաբանական զենքի մշակումը, արտադրությունը, ձեռքբերումը, փոխանցումը, պահեստավորումը և օգտագործումը[4]։ Ուժի մեջ մտնելով 1975 թվականի մարտի 26-ին, Կենսաբանական զենքի մասին կոնվենցիան զինաթափման առաջին բազմակողմ պայմանագիրն էր, որն արգելում էր զանգվածային ոչնչացման զենքերի մի ամբողջ կատեգորիայի արտադրությունը[4]։ 2021 թվականի մարտի դրությամբ պայմանագրի մասնակից է դարձել 183 պետություն[61]։ Ենթադրվում է, որ կոնվենցիան  կենսաբանական զենքի դեմ ընդունել է խիստ գլոբալ նորմ,[62] որն արտացոլված է պայմանագրի նախաբանում՝ նշելով, որ կենսաբանական զենքի օգտագործումը «զզվելի կլինի մարդկության խղճի համար»[63]։ Կենսաբանական զենքի մասին կոնվենցիայի արդյունավետությունը սահմանափակվել է անբավարար ինստիտուցիոնալ աջակցության և համապատասխանության վերանայման որևէ պաշտոնական ստուգման ռեժիմի բացակայության պատճառով[64]։

1985 թվականին ստեղծվեց Ավստրալիայի խումբը՝ 43 երկրներից բաղկացած արտահանման վերահսկման բազմակողմ ռեժիմ, որի նպատակն էր կանխել քիմիական և կենսաբանական զենքի տարածումը[65]։

2004 թվականին ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդն ընդունեց 1540 բանաձևը, որը պարտավորեցնում է ՄԱԿ-ի բոլոր անդամ պետություններին մշակել և կիրառել համապատասխան իրավական և կարգավորող միջոցներ քիմիական, կենսաբանական, ճառագայթային և միջուկային զենքերի և դրանց առաքման միջոցների տարածման դեմ, մասնավորապես՝ կանխելու զանգվածային ոչնչացման զենքերի տարածումը ոչ պետական ​​դերակատարների շրջանում[66]։

Կենսատեռորիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կենսաբանական զենքը դժվար է հայտնաբերել, տնտեսապես և հեշտ է օգտագործել, ինչը գրավիչ է դարձնում ահաբեկիչների համար: Կենսաբանական զենքի արժեքը գնահատվում է սովորական զենքի արժեքի մոտ 0,05 տոկոսը՝ մեկ քառակուսի կիլոմետրում նույնքան զանգվածային զոհեր տալու համար[67]։ Ավելին, դրանց արտադրությունը շատ հեշտ է, քանի որ սովորական տեխնոլոգիան կարող է օգտագործվել կենսաբանական պատերազմի նյութեր արտադրելու համար, ինչպիսիք են պատվաստանյութերի, սննդամթերքի, լակի սարքերի, խմիչքների և հակաբիոտիկների արտադրության մեջ: Կենսաբանական պատերազմի հիմնական գործոնը, որը գրավում է ահաբեկիչներին, այն է, որ նրանք կարող են հեշտությամբ փախչել նախքան կառավարական կամ գաղտնի գործակալությունների հետաքննության սկսելը: Դա պայմանավորված է նրանով, որ պոտենցիալ օրգանիզմն ունի 3-ից 7 օր ինկուբացիոն շրջան, որից հետո արդյունքները սկսում են ցույց տալ՝ այդպիսով առավելություն տալով ահաբեկիչներին։

Clustered, Regularly Interspaced, Short Palindromic Repeat (CRISPR-Cas9) կոչվող տեխնիկան այժմ այնքան էժան է և լայնորեն հասանելի, որ գիտնականները վախենում են, որ սիրողականները կսկսեն փորձարկել դրանց հետ: Այս տեխնիկայում ԴՆԹ-ի հաջորդականությունը կտրվում է և փոխարինվում նոր հաջորդականությամբ, օրինակ. մեկը, որը կոդավորում է որոշակի սպիտակուց՝ օրգանիզմի հատկությունները փոփոխելու մտադրությամբ: Մտահոգություններ են ի հայտ եկել ինքդ ինքդ կենսաբանության գիտահետազոտական կազմակերպությունների հետ կապված՝ կապված նրանց հետ կ��պված ռիսկի հետ, որ սրիկա սիրողական DIY հետազոտողը կարող է փորձել ստեղծել վտանգավոր կենսազենք՝ օգտագործելով գենոմի խմբագրման տեխնոլոգիան[68]։

2002 թվականին, երբ CNN-ն անցավ Ալ-Քաիդայի (AQ-ի) փորձարկումները չմշակված թույների վերաբերյալ, նրանք պարզեցին, որ Ալ-Քաիդան սկսել էր ռիցինով և ցիանիդով հարձակումներ պլանավորել ահաբեկչական բջիջների անփույթ միավորման օգնությամբ[69]։ Գործընկերները ներթափանցել էին բազմաթիվ երկրներ՝ Թուրքիա, Իտալիա, Իսպանիա, Ֆրանսիա և այլն։

2015 թվականին կենսաահաբեկչության սպառնալիքի դեմ պայքարելու համար Բլու Ռիբոն հետազոտական խումբը հրապարակեց Կենսաանվտանգության ազգային ծրագիր[70]։ Բացի այդ, Դաշնային գործակալների ընտրության ծրագրի տարեկան զեկույցում նկարագրվել է ընտրված կենսաբանական գործակալների 233 պոտենցիալ ազդեցություններ ԱՄՆ-ում առաջնային կենսաանվտանգության խոչընդոտներից դուրս[71]։

Թեև ստուգման համակարգը կարող է նվազեցնել բիոահաբեկչությունը, աշխատողը կամ միայնակ ահաբեկիչը, որը բավարար գիտելիքներ ունի կենսատեխնոլոգիական ընկերության սարքավորումների մասին, կարող է պոտենցիալ վտանգ առաջացնել՝ օգտագործելով այդ ընկերության ռեսուրսները՝ առանց պատշաճ վերահսկողության: Ավելին, պարզվել է, որ վթարների մոտ 95%-ը, որոնք տեղի են ունեցել ոչ պատշասճ անվտանգության պատճառով, կատարվել են աշխատակիցների կամ անվտանգության թույլտվույթյուն ունեցողների կողմից[72]։

Միջատաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միջատաբանական պատերազմը կենսաբանական պատերազմի տեսակ է, որն օգտագործում է միջատներ՝ թշնամու վրա հարձակվելու համար։ Հայեցակարգը գոյություն է ունեցել դարեր շարունակ, և հետազոտություններն ու զարգացումները շարունակվել են մինչև ժամանակակից դարաշրջան:

Միջատաբանական պատերազմն օգտագործվել է Ճապոնիայի կողմից մարտերում, և մի քանի այլ երկրներ մշակել և մեղադրել են միջատաբանական պատերազմի ծրագիր օգտագործելու մեջ: Այն կարող է օգտագործել միջատներ ուղղակի հարձակման ժամանակ կամ որպես վեկտորներ՝ կենսաբանական նյութ փոխանցելու համար, ինչպիսին է ժանտախտը:

Ըստ էության, Միջատաբանական պատերազմի երեք տեսակ կա. միջատների վարակումը պաթոգենով և այնուհետև միջատների ցրումը թիրախային տարածքներում[73]։ Միջատները հանդես են գալիս որպես վեկտոր՝ վարակելով ցանկացած մարդու կամ կենդանու, որին նրանք կարող են կծել:

Այս պատերազմի մյուս տեսակը միջատների անմիջական հարձակումն է մշակաբույսերի դեմ. միջատը կարող է վարակված չլինել որևէ պաթոգենով, բայց փոխարենը վտանգ է ներկայացնում գյուղատնտեսության համար: Վերջին տեսակը օգտագործում է չվարակված միջատներ, ինչպիսիք են մեղուները կամ կրետները, ուղղակիորեն հարձակվելու թշնամու վրա[74]։

Գենետիկա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տեսականորեն, կենսատեխնոլոգիայի նոր մոտեցումները, ինչպիսին է սինթետիկ կենսաբանությունը, կարող են օգտագործվել ապագայում կենսաբանական պատերազմի նոր տեսակների մշակման համար[75][76][77][78]։ Այն

  1. Ցույց կտա, թե ինչպես կարելի է պատվաստանյութն անարդյունավետ դարձնել,
  2. Ցույց կտա դիմադրողականություն թերապևտիկորեն օգտակար հակաբիոտիկների կամ հակավիրուսային դեղերի նկատմամբ,
  3. Կբարձրացնի պաթոգենի վիրուլենտությունը կամ կդարձնի ոչ պաթոգեն վարակիչ,
  4. Կբարձրացնի պաթոգենների փոխանցելիությունը,
  5. Կփոխի պաթոգենի ընդունող միջակայքը,
  6. Թույլ կտա խուսափել ախտորոշիչ/հայտնաբերման գործիքներից,
  7. Թույլ կտա կենսաբանական նյութի կամ թույնի օգտագործումը որպես զենք:

Սինթետիկ կենսաբանության մեջ կենսաանվտանգության հետ կապված մտահոգությունների մեծ մասը կենտրոնացած է ԴՆԹ-ի սինթեզի դերի և լաբորատորիայում մահացու վիրուսների (օրինակ՝ 1918թ. իսպանական գրիպ, պոլիոմիելիտի) գենետիկ նյութի առաջացման ռիսկի վրա [79][80][81]։ Վերջերս CRISPR/Cas համակարգը դարձել է գեների խմբագրման խոստումնալից տեխնիկա: Այն ընդունվել է Վաշինգտոն փոստի կողմից որպես «ամենակարևոր նորամուծություն սինթետիկ կենսաբանության մեջ վերջին մոտ 30 տարվա ընթացքում»: Օգտագործման հեշտության և մատչելիության շնորհիվ այն առաջացրել է մի շարք էթիկական մտահոգություններ, հատկապես դրա օգտագործման հետ կապված բիոհեքինգի մեջ[82][83][84]։

Ըստ թիրախավորման նպատակի

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Զորքի դեմ անկիրառելի

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կենսաբանական զենքի պատկերանշան

Մարդկանց դեմ որպես զենք օգտագործելու համար կենսաբանական նյութի իդեալական բնութագրերն են բարձր վարակչությունը, բարձր վիրուսակցությունը, պատվաստանյութերի բացակայությունը և արդյունավետ փոխանցման համակարգը: Զինված գործակալի կայունությունը նույնպես կարևոր հատկանիշ է, հատկապես ռազմական կիրառման համար, և հաճախ հաշվի է առնվում դրա ստեղծման հեշտությունը: Այն նաև բնութագրվում է գործակալի տարածման նկատմամբ վերահսկելիությամբ:

Հիմնական դժվարությունը կենսաբանական նյութի արտադրության մեջ չէ, քանի որ զենքի մեջ օգտագործվող շատ կենսաբանական նյութեր կարող են պատրաստվել համեմատաբար արագ, էժան և հեշտ: Ավելի շատ մարտահրավեր ստեղծում են սպառազինությունը, պահեստավորումը և արդյունավետ փոխադրամիջոցով խոցելի թիրախին փոխանցում:

Օրինակ, Բացիլի սպորը համարվում է արդյունավետ միջոց մի քանի պատճառներով: Նախ, այն արտադրում է կայուն սպորներ, որոնք իդեալական են աերոզոլները ցրելու համար: Երկրորդ, ենթադրվում է, որ այս միկրոօրգանիզմը չի փոխանցվում մարդուց մարդուն և այդպիսով հազվադեպ է երկրորդական վարակների պատճառ դառնում: Թոքային սիբիրախտով վարակը սկսվում է գրիպի նման սովորական ախտանիշներով և 3-7 օրվա ընթացքում անցնում է մահացու հեմոռագիկ մեդաստինիտի, չբուժված հիվանդների մոտ 90% կամ ավել մահացության մակարդակով[85]։ Զորքը և քաղաքացիական անձինք կարող են պաշտպանվել համապատասխան հակաբիոտիկներով:

Որպես օրինախախտներ օգտագործելու համար ճանաչված գործակալները ներառում են բակտերիաներ, ինչպիսիք են բացիլի սպորը, բրուցելոզ, բուրխոլդերիա, քլամիդոֆիլա, կոքսիելա բուրնետի, ֆրանցիսելա տուլարենսիս, որոշ ռախիտ հիվանդություններ, ինչպիսիք են շիգելլա զոնեն, խոլերայի վիբրիոն և ժանտախտի բակտերիան: Շատ վիրուսային գործակալներ ուսումնասիրվել և/կամ զենք են ստացել, այդ թվում՝ որոշ Բունյամվերա վիրուսը (հատկապես Ռիֆթ Վելի տենդի վիրուս), Էբոլա վիրուսը, Ֆլավի վիրուսը-ից շատերը (հատկապես ճապոնական էնցեֆալիտի վիրուս), մաչուպո վիրուսը, կորոնավիրուսները, մարբուրգ վիրուսը, բնական ջրծաղիկը և դեղին տենդը։ Ուսումնասիրված սնկային գործակալները ներառում են Կոկցիդիոդես իմիտիսը[55][86]։

Զենքի համար պատրաստված տոքսինները ներառում են ռիցին, ստաֆիլոկոկային էնտերոտոքսին B, բոտուլինային տոքսին, սաքսիտոքսին և բազմաթիվ միկոտոքսիններ: Այս տոքսինները և դրանք արտադրող օրգանիզմները երբեմն կոչվում են ընտրովի նյութեր: Միացյալ Նահանգներում դրանց տիրապետումը, օգտագործումը և փոխանցումը կարգավորվում է Հիվանդությունների վերահսկման և կանխարգելման կենտրոնների կողմից՝ գործակալի ընտրության ծրագրի կողմից:

ԱՄՆ-ի կենսաբանական զենքի նախկին ծրագրում հակահետևակային բիոագենտները դասակարգվում էին որպես մահաբեր կամ անգործունակ:

Հակագյուղատնտեսական

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հակաբուսաբուծական/հակաբուսական/հակաձկնորսական

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միացյալ Նահանգները Սառը պատերազմի ժամանակ մշակեցին մշակաբույսերի վերահսկման միջոցներ, որոնք օգտագործում էին բույսերի հիվանդություններ (բիոհերբիցիդներ կամ միկոերբիցիդներ) թշնամու գյուղատնտեսությունը ոչնչացնելու համար: Կենսաբանական զենքի թիրախ է նաև ձկնորսությունը և ջրային բուսականությունը: Համարվում էր, որ ռազմավարական մասշտաբով թշնամու գյուղատնտեսության ոչնչացումը կարող է կանխել խորհրդային-չինական ագրեսիան ընդհանուր պատերազմի ընթացքում։ Հիվանդությունները, ինչպիսիք են ցորենի և բրնձի  սնկային հիվանդությունը, օգտագործվել են որպես զենք աերոզոլային տարաներում և կասետային ռումբերում, որոնք պետք է հասցվեն գյուղատնտեսական շրջանների թշնամու ջրբաժաններին՝ էպիֆիտոցիա (բույսերի համաճարակներ) սկսելու համար:

Մյուս կողմից, որոշ աղբյուրներ հայտնում են, որ այդ գործակալները պահվել են, բայց երբեք չեն օգտագործվել որպես զենք[87]։ Երբ Միացյալ Նահանգները հրաժարվեց իր հարձակողական կենսաբանական պատերազմի ծրագրից 1969 և 1970 թվականներին, նրա կենսաբանական զինանոցի ճնշող մեծամասնությունը կազմված էր այս բույսերի հիվանդություններից[88]։ Էնտերոտոքսինները և միկոտոքսինները Նիքսոնի հրամանով չեն ծածկվել:

Չնայած թունաքիմիկատները քիմիական նյութեր են, դրանք հաճախ զուգակցվում են կենսաբանական զենքի և քիմիական զենքի հետ, քանի որ դրանք կարող են գործել նույն կերպ, ինչ բիոտոքսինները կամ կենսակարգավորիչներ: Բանակի կենսաբանական լաբորատորիան փորձարկեց յուրաքանչյուր գործակալի, իսկ բանակի տեխնիկական ուղեկցման ստորաբաժանումը պատասխանատու էր բոլոր քիմիական, կենսաբանական, ճառագայթային (միջուկային) նյութերի տեղափոխման համար:

Կենսաբանական պատերազմը կարող է նաև հատուկ թիրախավորվել բույսերի վրա՝ մշակաբույսերը կամ բուսականության սաղարթները ոչնչացնելու նպատակով: Միացյալ Նահանգները և Մեծ Բրիտանիան Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ հայտնաբերեցին բույսերի աճի կարգավորիչներ (այսինքն՝ թունաքիմիկատներ), որոնք այնուհետև օգտագործվեցին Բրիտանիայի կողմից Մալայական արտակարգ իրավիճակի ժամանակ հակաապստամբական գործողություններում: Մալայզիայում կիրառությունից ոգեշնչված՝ Վիետնամի պատերազմի ժամանակ ԱՄՆ-ի ռազմական ջանքերը ներառում էին տարբեր թունաքիմիկատների զանգվածային բաշխում, որոնք հայտնի են որպես Օրինջ Ագենտ՝ ոչնչացնելու գյուղատնտեսական հողերը և տերևազատելու Վիետկոնգների կողմից որպես ապաստարան օգտագործվող անտառները[89]։ Շրի Լանկան թամիլական ապստամբների դեմ Էլամի պատերազմի ժամանակ օգտագործել է ռազմական մաքրող միջոցներ[90]։

Հակաանասնաբուծական

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ գերմանացի դիվերսանտները սիբիրախտով և գեղձերով վարակեցին հեծելազորային ձիերի�� ԱՄՆ-ում և Ֆրանսիայում, ոչխարներին Ռումինիայում և անասուններին Արգենտինայում, որոնք նախատեսված էին Անտանտի ուժերի համար։[91] Այս գերմանացի դիվերսանտներից մեկը Անտոն Դիլգերն էր: Գերմանիան ինքը նույնպես զոհ դարձավ նմանատիպ հարձակումների. Գերմանիա մեկնող ձիերը վարակվեցին Բուրխոլդերիայով Շվեյցարիայի ֆրանսիացի օպերատորների կողմից։[92]

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ԱՄՆ-ն և Կանադան գաղտնի ուսումնասիրել են եղևնի վնասատուների՝ տավարի շատ մահացու հիվանդությունների օգտագործումը որպես կենսազենք[91][93]։

1980-ական թվականներին Խորհրդային Գյուղատնտեսության նախարարությունը հաջողությամբ մշակեց կովերի դեմ ՖՄԴ-ի և եղջերու վնասատուների, խոզերի համար աֆրիկյան ժանտախտի և հավերին սպանելու պսիտակոզի տարբերակները: Այս գործակալները պատրաստ էին դրանք ցողել հարյուրավոր մղոն հեռավորության վրա ինքնաթիռներին ամրացված տանկերից: Գաղտնի ծրագիրը ստացել է «Էկոլոգիա» ծածկանունը[55]։

1952 թվականին Մաու Մաուի ապստամբության ժամանակ աֆրիկյան թունավոր կաթնային լատեքսը օգտագործվել է անասուններին սպանելու համար[94]։

Պաշտպանական գործողություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կանխարգելիչ քայլեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2010 թվականին Ժնևում Մանրէաբանական (կենսաբանական) և թունավոր զենքերի մշակման, արտադրության և պահեստավորման և դրանց ոչնչացման արգելքի մասին կոնվենցիայի մասնակից պետությունների հանդիպմանը,[95] սանիտարահամաճարակային հետախուզությունն առաջարկվեց որպես ապացուցված միջոց։ Ինֆեկցիաների և մակաբուծական գործակալների մոնիտորինգի ուժեղացում Առողջապահության միջազգային կանոնակարգի գործնական կիրառման համար (2005 թ.): Նպատակն էր կանխել և նվազագույնի հասցնել վտանգավոր վարակիչ հիվանդությունների բնական բռնկումների հետևանքները, ինչպես նաև BTWC անդամ երկրների դեմ կենսաբանական զենքի ենթադրյալ օգտագործման սպառնալիքը։ Շատ երկրներ պահանջում են, որ իրենց ակտիվ զինվորական անձնակազմը պատվաստվի որոշ հիվանդությունների դեմ, որոնք կարող են օգտագործվել որպես կենսաբանական զենք, ինչպիսին է սիբիրախտը[96]։

Հիվանդությունների վերահսկում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կարևոր է նշել, որ դասական և ժամանակակից կենսաբանական զենքի պաթոգենների մեծ մասը կարելի է ձեռք բերել բնական վարակված բույսից կամ կենդանուց[97]։

Հայտնի կենսաբանական զենքի ամենամեծ վթարի ժամանակ՝ սիբիրախտի բռնկումը Խորհրդային Միության Սվերդլովսկում (այժմ՝ Եկատերինբուրգ) 1979 թվականին, ոչխարները հիվանդացան սիբիրախտով մինչև 200 կիլոմետր հեռավորության վրա՝ մարմնի հարավարևելյան մասում գտնվող ռազմական օբյեկտից օրգանիզմի ազատման կետից: քաղաքը դեռ փակ է այցելուների համար (տես Սվերդլովսկի սիբիրախտի արտահոսք)[98]։

Այսպիսով, կլինիկական բժիշկներին և անասնաբույժներին ներգրավող ամուր հսկողության համակարգը կարող է հայտնաբերել կենսազենքի հարձակումը համաճարակի վաղ շրջանում՝ թույլ տալով կանխարգելել հիվանդությունը ենթարկված, բայց դեռևս ոչ հիվանդ մարդկանց (և/կամ կենդանիների) ճնշող մեծամասնության մոտ[99]։

Օրինակ, սիբիրյան խոցի դեպքում, հավանական է, որ ոմանք (ովքեր թույլ իմունային համակարգ ունեն կամ ստացել են մեծ չափաբաժիններ՝ արտազատմանը մոտ լինելու պատճառով) նոպայից հետո 24-36 ժամվա ընթացքում կունենան դասական ախտանիշներ (ներառյալ կրծքավանդակի գրեթե եզակի ռենտգեն հայտնաբերումը, որը հաճախ ճանաչվում է առողջապահության ոլորտի պաշտոնյաների կողմից, եթե նրանք ժամանակին հաշվետվություններ ստանան)[100]։ Մարդկանց ինկուբացիոն շրջանը գնահատվում է մոտ 11,8 օրից մինչև 12,1 օր: Այս առաջարկվող ժամանակաշրջանը առաջին մոդելն է, որն անկախորեն համահունչ է մարդու ամենամեծ հայտնի բռնկման տվյալներին:

Այս կանխատեսումները ճշգրտում են վաղաժամ դեպքերի բաշխման նախկին գնահատականները ազատ արձակումից հետո և հաստատում են սիբիրախտի ցածր չափաբաժինների ենթարկված անհատների համար կանխարգելիչ հակաբիոտիկների բուժման առաջարկվող 60-օրյա կուրսը[101]։ Այս տվյալները տեղական առողջապահական մարմիններին իրական ժամանակում տրամադրելով՝ սիբիրախտի համաճարակի մոդելների մեծ մասը ցույց է տալիս, որ վարակված բնակչության ավելի քան 80%-ը կարող է բուժվել հակաբիոտիկներով՝ նախքան ախտանիշների զարգացումը, և այդպիսով խուսափել հիվանդությունից չափավոր բարձր մահացությունից[100]։

Ընդհանուր համաճարակաբանական նախազգուշացումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հերթականությունն ըստ կարևոր��ւթյան[102]

  1. Առանց համաճարակաբանական բացատրության՝ անսովոր գործակալի կողմից առաջացած կոնկրետ հիվանդության մեկ պատճառ:
  2. Պաթոգենի անսովոր, հազվագյուտ, գենետիկորեն ձևափոխված շտամ:
  3. Բարձր հիվանդացություն և մահացություն նույն կամ նմանատիպ ախտանիշներով հիվանդների շրջանում:
  4. Հիվանդության անսովոր դրսևորում։
  5. Անսովոր աշխարհագրական կամ սեզոնային բաշխում:
  6. Կայուն էնդեմիկ հիվանդություն՝ նշանակության անբացատրելի աճով։
  7. Հազվագյուտ փոխանցման ուղի (աէրոզոլներ, սնունդ, ջուր):
  8. Ոչ մի հիվանդություն չի ներկայացվել այն մարդկանց մոտ, ովքեր չեն ունեցել/ չունեն «ընդհանուր օդափոխության համակարգեր (բայց ունեն առանձին փակ օդափոխման համակարգեր), երբ հիվանդությունը նկատվում է մոտակայքում գտնվող մարդկանց մոտ, ովքեր ունեն ընդհանուր օդափոխման համակարգ»:
  9. Միևնույն հիվանդի մոտ զարգացող տարբեր հիվանդություններ՝ առանց որևէ բացատրության։
  10. Հազվագյուտ հիվանդություն, որն ազդում է մեծ, տարբեր բնակչության վրա (շնչառական հիվանդությունը կարող է ենթադրել, որ հարուցիչը կամ նյութը ներշնչվել է):
  11. Հիվանդությունը անսովոր է որոշակի բնակչության կամ տարիքային խմբի համար, որոնց շրջանում այն տարածվում է:
  12. Կենդանիների պոպուլյացիաներում մահացության և/կամ հիվանդությունների անսովոր միտումներ, որոնք նախորդում են կամ ուղեկցում են մարդկանց հիվանդությանը:
  13. Շատ տուժածներ միաժամանակ բուժման են դիմում:
  14. Ազդակիր անհատների մոտ գործակալների նմանատիպ գենետիկական կազմը:
  15. Նմանատիպ հիվանդությունների միաժամանակյա կուտակում ոչ հարակից տարածքներում՝ ներքին կամ օտարերկրյա:
  16. Անհասկանալի հիվանդության և մահվան դեպքերի առատություն:

Կենսաբանական զենքի նույնականացում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կենսաանվտանգության նպատակն է միավորել ազգային և ներքին անվտանգության, բժշկության, հանրային առողջության, հետախուզության, դիվանագիտության և իրավապահ մարմինների շարունակական ջանքերը: Առողջապահության մատակարարները և հանրային առողջապահության ոլորտի աշխատողները պաշտպանության առաջին գծերից են: Որոշ երկրներում մասնավոր, տեղական և մարզային (նահանգային) հնարավորությունները լրացվում և համակարգվում են դաշնային ակտիվների հետ՝ կենսաբանական զենքի հարձակումներից բազմաշերտ պաշտպանություն ապահովելու համար: Պարսից ծոցի առաջին պատերազմի ժամանակ Միավորված ազգերի կազմակերպությունը գործի դրեց կենսաբանական և քիմիական արձագանքման խումբ՝ Թասք Ֆորս Սկորպիո, որպեսզի արձագանքի քաղաքացիական բնակչության դեմ զանգվածային ոչնչացման զենքի ցանկացած հնարավոր կիրառմանը:

Հետազոտություններն արվում են Class III-ի կաբինետում, ԱՄՆ բանակի կենսազենքի լաբորատորիա, Մերիլենդ, 1940-ական թթ․

Գյուղատնտեսության, սննդի և ջրի պաշտպանության ավանդական մոտեցումը. հիվանդության բնական կամ ոչ միտումնավոր ներդրման վրա կենտրոնանալը ընդլայնվում է կենսաբանական զենքի ներկայիս և սպասվող ապագա սպառնալիքներին դիմակայելու նպատակաուղղված ջանքերով, որոնք կարող են լինել կանխամտածված, բազմակի և կրկնվող:

Կենսաբանական նյութերի և կենսաահաբեկչության աճող սպառնալիքը հանգեցրել է հատուկ դաշտային գործիքների ստեղծմանը, որոնք տեղում վերլուծում են և կատարում հայտնաբերված կասկածելի նյութերի նույնականացում: Նման տեխնոլոգիաներից մեկը, որը մշակվել է Լոուրենս Լիվերմորի ազգային լաբորատորիայի հետազոտողների կողմից, օգտագործում է «սենդվիչ իմունովերլուծություն», որի ժամանակ ֆլյուորեսցենտային ներկով պիտակավորված հակամարմինները, որոնք ուղղված են հատուկ պաթոգեններին, կցվում են արծաթի և ոսկու նանոլարերին[103]։

Նիդեռլանդներում TNO-ն մշակել է բիոաէրոզոլային մասնիկների ճանաչման սարքավորում (BiosparQ): Այս համակարգը կներառվի Նիդեռլանդներում կենսաբանական զենքի հարձակումներին արձագանքելու ազգային պլանում[104]։

Իսրայելի Բեն Գուրիոնի համալսարանի հետազոտողները մշակում են մեկ այլ սարք, որը կոչվում է ԲիոՓեն, ըստ էության, «լաբորատորիա գրչի մեջ», որը կարող է հայտնաբերել հայտնի կենսաբանական նյութերը մինչև 20 րոպեի ընթացքում՝ օգտագործելով ELISA-ի հարմարեցումը (նմանատիպ լայնորեն կիրառվող իմունոլոգիական տեխնիկա, որն այս դեպքում ներառում է օպտիկամանրաթելային սարքեր)[105]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Berger, Tamar; Eisenkraft, Arik; Bar-Haim, Erez; Kassirer, Michael; Aran, Adi Avniel; Fogel, Itay (2016). «Toxins as biological weapons for terror-characteristics, challenges and medical countermeasures: a mini-review». Disaster and Military Medicine. 2: 7. doi:10.1186/s40696-016-0017-4. ISSN 2054-314X. PMC 5330008. PMID 28265441.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  2. ↑ Rule 73. The use of biological weapons is prohibited. Արխիվացված 12 Ապրիլ 2017 Wayback Machine, Customary IHL Database, International Committee of the Red Cross (ICRC)/Cambridge University Press.
  3. ↑ Customary Internal Humanitarian Law, Vol. II: Practice, Part 1 (eds. Jean-Marie Henckaerts & Louise Doswald-Beck: Cambridge University Press, 2005), pp. 1607–10.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 «Biological Weapons Convention». United Nations Office for Disarmament Affairs (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021-02-15-ին. Վերցված է 2021-03-02-ին.
  5. ↑ Alexander Schwarz, "War Crimes" in The Law of Armed Conflict and the Use of Force: The Max Planck Encyclopedia of Public International Law Արխիվացված 12 Ապրիլ 2017 Wayback Machine (eds. Frauke Lachenmann & Rüdiger Wolfrum: Oxford University Press, 2017), p. 1317.
  6. ↑ Article I, Biological Weapons Convention. Wikisource.
  7. ↑ Gray C (2007). Another Bloody Century: Future Warfare. Phoenix. էջեր 265–266. ISBN 978-0-304-36734-4.
  8. ↑ Gray C (2007). Another Bloody Century: Future Warfare. Phoenix. էջեր 265–266. ISBN 978-0-304-36734-4.
  9. ↑ Koblentz, Gregory (2003). «Pathogens as Weapons: The International Security Implications of Biological Warfare». International Security. 28 (3): 84–122. doi:10.1162/016228803773100084. hdl:1721.1/28498. ISSN 0162-2889. JSTOR 4137478. S2CID 57570499.
  10. ↑ [1] Արխիվացված 30 Ապրիլ 2011 Wayback Machine
  11. ↑ Borisevich, I. V.; Markin, V. A.; Firsova, I. V.; Evseey, A. A.; Khamitov, R. A.; Maksimov, V. A. (2006). «Hemorrhagic (Marburg, Ebola, Lassa, and Bolivian) fevers: Epidemiology, clinical pictures, and treatment». Voprosy Virusologi. 51 (5): 8–16. PMID 17087059.
  12. ↑ [Akinfeyeva L. A., Aksyonova O. I., Vasilyevich I. V., et al. A case of Ebola hemorrhagic fever. Infektsionnye Bolezni (Moscow). 2005;3(1):85–88 [Russian].]
  13. ↑ Mayor A (2003). Greek Fire, Poison Arrows & Scorpion Bombs: Biological and Chemical Warfare in the Ancient World. Woodstock, N.Y.: Overlook Duckworth. ISBN 978-1-58567-348-3.
  14. ↑ Trevisanato SI (2007). «The 'Hittite plague', an epidemic of tularemia and the first record of biological warfare». Med Hypotheses. 69 (6): 1371–4. doi:10.1016/j.mehy.2007.03.012. PMID 17499936.
  15. ↑ Croddy, Eric; Perez-Armendariz, Clarissa; Hart, John (2002). Chemical and biological warfare : a comprehensive survey for the concerned citizen. Copernicus Books. էջ 214,219. ISBN 0387950761.
  16. ↑ Wheelis M (September 2002). «Biological warfare at the 1346 siege of Caffa». Emerging Infectious Diseases. 8 (9): 971–5. doi:10.3201/eid0809.010536. PMC 2732530. PMID 12194776.
  17. ↑ Barras V, Greub G (June 2014). «History of biological warfare and bioterrorism». Clinical Microbiology and Infection. 20 (6): 497–502. doi:10.1111/1469-0691.12706. PMID 24894605.
  18. ↑ Andrew G. Robertson, and Laura J. Robertson. "From asps to allegations: biological warfare in history," Military medicine (1995) 160#8 pp: 369-373.
  19. ↑ Rakibul Hasan, "Biological Weapons: covert threats to Global Health Security." Asian Journal of Multidisciplinary Studies (2014) 2#9 p 38. online Արխիվացված 17 Դեկտեմբեր 2014 Wayback Machine
  20. ↑ John K. Thornton (November 2002). Warfare in Atlantic Africa, 1500-1800. Routledge. ISBN 978-1-135-36584-4.
  21. ↑ 21,0 21,1 Akinwumi, Olayemi (1995). «BIOLOGICALLY-BASED WARFARE IN THE PRE-COLONIAL BORGU SOCIETY OF NIGERIA AND REPUBLIC OF BENIN». Transafrican Journal of History. 24: 123–130.
  22. ↑ Crawford, Native Americans of the Pontiac's War, 245–250
  23. ↑ White, Phillip M. (June 2, 2011). American Indian Chronology: Chronologies of the American Mosaic. Greenwood Publishing Group. էջ 44.
  24. ↑ Calloway CG (2007). The Scratch of a Pen: 1763 and the Transformation of North America (Pivotal Moments in American History). Oxford University Press. էջ 73. ISBN 978-0195331271.
  25. ↑ Jones DS (2004). Rationalizing Epidemics. Harvard University Press. էջ 97. ISBN 978-0674013056.
  26. ↑ McConnel MN (1997). A Country Between: The Upper Ohio Valley and Its Peoples, 1724-1774. University of Nebraska Press. էջ 195.
  27. ↑ King, J. C. H. (2016). Blood and Land: The Story of Native North America. Penguin UK. էջ 73. ISBN 9781846148088.
  28. ↑ Ranlet, P (2000). «The British, the Indians, and smallpox: what actually happened at Fort Pitt in 1763?». Pennsylvania History. 67 (3): 427–441. PMID 17216901.
  29. ↑ Barras V, Greub G (June 2014). «History of biological warfare and bioterrorism». Clinical Microbiology and Infection. 20 (6): 497–502. doi:10.1111/1469-0691.12706. PMID 24894605. «However, in the light of contemporary knowledge, it remains doubtful whether his hopes were fulfilled, given the fact that the transmission of smallpox through this kind of vector is much less efficient than respiratory transmission, and that Native Americans had been in contact with smallpox >200 years before Ecuyer's trickery, notably during Pizarro's conquest of South America in the 16th century. As a whole, the analysis of the various 'pre-microbiological" attempts at biological warfare illustrate the difficulty of differentiating attempted biological attack from naturally occurring epidemics.»
  30. ↑ Medical Aspects of Biological Warfare. Government Printing Office. 2007. էջ 3. ISBN 978-0-16-087238-9. «In retrospect, it is difficult to evaluate the tactical success of Captain Ecuyer's biological attack because smallpox may have been transmitted after other contacts with colonists, as had previously happened in New England and the South. Although scabs from smallpox patients are thought to be of low infectivity as a result of binding of the virus in fibrin metric, and transmission by fomites has been considered inefficient compared with respiratory droplet transmission.»
  31. ↑ Mary V. Thompson. «Smallpox». Mount Vernon Estate and Gardens.
  32. ↑ «Gen. George Washington - A Threat of Bioterrorism, 1775». Eyewitness -- American Originals from the National Archives. US National Archives.
  33. ↑ Christopher W (2013). «Smallpox at Sydney Cove – Who, When, Why». Journal of Australian Studies. 38: 68–86. doi:10.1080/14443058.2013.849750. S2CID 143644513. See also History of biological warfare#New South Wales, First Fleet#First Fleet smallpox, and History wars#Controversy over smallpox in Australia.
  34. ↑ Distinguished Research Fellow, Center for the Study of WMD, National Defense University, Ft. McNair, Washington.
  35. ↑ Carus WS (August 2015). «The history of biological weapons use: what we know and what we don't». Health Security. 13 (4): 219–55. doi:10.1089/hs.2014.0092. PMID 26221997.
  36. ↑ Koenig, Robert (2006), The Fourth Horseman: One Man's Secret Campaign to Fight the Great War in America, PublicAffairs.
  37. ↑ 37,0 37,1 Baxter RR, Buergenthal T (28 March 2017). «Legal Aspects of the Geneva Protocol of 1925». The American Journal of International Law. 64 (5): 853–879. doi:10.2307/2198921. JSTOR 2198921. S2CID 147499122. Արխիվացված օրիգինալից 27 October 2017-ին. Վերցված է 27 October 2017-ին.
  38. ↑ Prasad SK (2009). Biological Agents, Volume 2. Discovery Publishing House. էջ 36. ISBN 9788183563819.
  39. ↑ Garrett L (2003). Betrayal of Trust: The Collapse of Global Public Health. Oxford University Press. էջեր 340–341. ISBN 978-0198526834.
  40. ↑ Covert NM (2000). A History of Fort Detrick, Maryland (4th ed.). Արխիվացված է օրիգինալից 21 January 2012-ին. Վերցված է 20 December 2011-ին.
  41. ↑ Guillemin J (July 2006). «Scientists and the history of biological weapons. A brief historical overview of the development of biological weapons in the twentieth century». EMBO Reports. 7 Spec No (Spec No): S45-9. doi:10.1038/sj.embor.7400689. PMC 1490304. PMID 16819450.
  42. ↑ 42,0 42,1 Williams P, Wallace D (1989). Unit 731: Japan's Secret Biological Warfare in World War II. Free Press. ISBN 978-0-02-935301-1.
  43. ↑ Gold H (1996). Unit 731 testimony (Report). էջեր 64–66.
  44. ↑ Barenblatt D (2004). A Plague upon Humanity. HarperCollins. էջեր 220–221.
  45. ↑ «The World's Most Dangerous Weapon». Washington Examiner (անգլերեն). 2017-05-08. Վերցված է 2020-04-15-ին.
  46. ↑ Chevrier MI, Chomiczewski K, Garrigue H, Granasztói G, Dando MR, Pearson GS, eds. (July 2004). «Johnston Atoll». The Implementation of Legally Binding Measures to Strengthen the Biological and Toxin Weapons Convention, Proceedings of the NATO Advanced Study Institute, held in Budapest, Hungary, 2001. Springer Science & Business Media. էջ 171. ISBN 978-1-4020-2096-4.
  47. ↑ Croddy E, Wirtz JJ (2005). Weapons of Mass Destruction. ABC-CLIO. էջ 171. ISBN 978-1-85109-490-5.
  48. ↑ Baumslag N (2005). Murderous Medicine: Nazi Doctors, Human Experimentation, and Typhus. էջեր 207.
  49. ↑ «Weapons of Mass Destruction: Plague as Biological Weapons Agent». GlobalSecurity.org. Արխիվացված օրիգինալից 20 December 2014-ին. Վերցված է 21 December 2014-ին.
  50. ↑ Stewart A (25 April 2011). «Where To Find The World's Most 'Wicked Bugs': Fleas». National Public Radio. Արխիվացված օրիգինալից 26 April 2018-ին. Վերցված է 5 April 2018-ին.
  51. ↑ Russell Working (5 June 2001). «The trial of Unit 731». The Japan Times. Արխիվացված օրիգինալից 21 December 2014-ին. Վերցված է 26 December 2014-ին.
  52. ↑ Clark WR (15 May 2008). Bracing for Armageddon?: The Science and Politics of Bioterrorism in America. USA: Oxford University Press.
  53. ↑ Richard Nixon (1969), Statement on Chemical and Biological Defense Policies and Programs. Wikisource link.
  54. ↑ 54,0 54,1 «History of the Biological Weapons Convention». United Nations Office for Disarmament Affairs (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021-02-16-ին. Վերցված է 2021-03-02-ին.
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 Biohazard: The Chilling True Story of the Largest Covert Biological Weapons Program in the World – Told from Inside by the Man Who Ran it. Delta. 2000. ISBN 978-0-385-33496-9. {{cite book}}: Cite uses deprecated parameter |authors= (օգնություն)
  56. ↑ Meselson, M.; Guillemin, J.; Hugh-Jones, M.; Langmuir, A.; Popova, I.; Shelokov, A.; Yampolskaya, O. (1994-11-18). «The Sverdlovsk anthrax outbreak of 1979». Science (անգլերեն). 266 (5188): 1202–1208. Bibcode:1994Sci...266.1202M. doi:10.1126/science.7973702. ISSN 0036-8075. PMID 7973702.
  57. ↑ United Nations (1972). Biological Weapons Convention.
  58. ↑ «Text of the 1925 Geneva Protocol». United Nations Office for Disarmament Affairs. Արխիվացված է օրիգինալից 9 February 2021-ին. Վերցված է 2021-03-02-ին.
  59. ↑ «Disarmament Treaties Database: 1925 Geneva Protocol». United Nations Office for Disarmament Affairs. Արխիվացված է օրիգինալից 21 May 2019-ին. Վերցված է 2021-03-02-ին.
  60. ↑ Beard, Jack M. (April 2007). «The Shortcomings of Indeterminacy in Arms Control Regimes: The Case of the Biological Weapons Convention». American Journal of International Law (անգլերեն). 101 (2): 277. doi:10.1017/S0002930000030098. ISSN 0002-9300. S2CID 8354600.
  61. ↑ «Disarmament Treaties Database: Biological Weapons Convention». United Nations Office for Disarmament Affairs. Արխիվացված է օրիգինալից 2 February 2021-ին. Վերցված է 2021-03-02-ին.
  62. ↑ Cross, Glenn; Klotz, Lynn (2020-07-03). «Twenty-first century perspectives on the Biological Weapon Convention: Continued relevance or toothless paper tiger». Bulletin of the Atomic Scientists. 76 (4): 185–191. Bibcode:2020BuAtS..76d.185C. doi:10.1080/00963402.2020.1778365. ISSN 0096-3402. S2CID 221061960.
  63. ↑ «Preamble, Biological Weapons Convention». United Nations Office for Disarmament Affairs. Արխիվացված է օրիգինալից 9 September 2019-ին. Վերցված է 2021-03-02-ին.
  64. ↑ Dando, Malcolm (2006). Chapter 9: The Failure of Arms Control, In Bioterror and Biowarfare: A Beginner's Guide. Oneworld. էջեր 146–165. ISBN 9781851684472.
  65. ↑ «The Origins of the Australia Group». Australian Department of Foreign Affairs and Trade. Արխիվացված օրիգինալից 2021-03-02-ին. Վերցված է 2021-03-02-ին.
  66. ↑ «1540 Committee». United Nations (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020-02-20-ին. Վերցված է 2021-03-02-ին.
  67. ↑ «Overview of Potential Agents of Biological Terrorism | SIU School of Medicine». SIU School of Medicine (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 19 November 2017-ին. Վերցված է 15 November 2017-ին.
  68. ↑ Millet, P., Kuiken, T., & Grushkin, D. (18 March 2014). Seven Myths and Realities about Do-It-Yourself Biology. Retrieved from http://www.synbioproject.org/publications/6676/ Արխիվացված 14 Սեպտեմբեր 2017 Wayback Machine
  69. ↑ «Al Qaeda's Pursuit of Weapons of Mass Destruction». Foreign Policy. Արխիվացված օրիգինալից 14 November 2017-ին. Վերցված է 15 November 2017-ին.
  70. ↑ «A NATIONAL BLUEPRINT FOR BIODEFENSE: LEADERSHIP AND MAJOR REFORM NEEDED TO OPTIMIZE EFFORTS» (PDF). ecohealthalliance.org. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 1 March 2017-ին. Վերցված է 15 November 2017-ին.
  71. ↑ «Federal Select Agent Program». www.selectagents.gov (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 24 November 2017-ին. Վերցված է 15 November 2017-ին.
  72. ↑ Wagner D (2 October 2017). «Biological Weapons and Virtual Terrorism». HuffPost. Արխիվացված օրիգինալից 4 November 2017-ին. Վերցված է 3 November 2017-ին.
  73. ↑ "An Introduction to Biological Weapons, Their Prohibition, and the Relationship to Biosafety Արխիվացված 12 Մայիս 2013 Wayback Machine", The Sunshine Project, April 2002. Retrieved 25 December 2008.
  74. ↑ Lockwood JA (2008). Six-legged Soldiers: Using Insects as Weapons of War. Oxford University Press. էջեր 9–26. ISBN 978-0195333053.
  75. ↑ Kelle A (2009). «Security issues related to synthetic biology. Chapter 7.». In Schmidt M, Kelle A, Ganguli-Mitra A, de Vriend H (eds.). Synthetic biology. The technoscience and its societal consequences. Berlin: Springer.
  76. ↑ Garfinkel MS, Endy D, Epstein GL, Friedman RM (December 2007). «Synthetic genomics: options for governance» (PDF). Industrial Biotechnology. 3 (4): 333–65. doi:10.1089/ind.2007.3.333. hdl:1721.1/39141. PMID 18081496.
  77. ↑ «Addressing Biosecurity Concerns Related to Synthetic Biology». National Security Advisory Board on Biotechnology (NSABB). 2010. Վերցված է 4 September 2010-ին.(չաշխատող հղում)
  78. ↑ Buller M (21 October 2003). The potential use of genetic engineering to enhance orthopoxviruses as bioweapons. International Conference "Smallpox Biosecurity. Preventing the Unthinkable. Geneva, Switzerland.
  79. ↑ Tumpey TM, Basler CF, Aguilar PV, Zeng H, Solórzano A, Swayne DE, և այլք: (October 2005). «Characterization of the reconstructed 1918 Spanish influenza pandemic virus» (PDF). Science. New York, N.Y. 310 (5745): 77–80. Bibcode:2005Sci...310...77T. CiteSeerX 10.1.1.418.9059. doi:10.1126/science.1119392. PMID 16210530. S2CID 14773861. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 26 June 2013-ին. Վերցված է 23 September 2019-ին.
  80. ↑ Cello J, Paul AV, Wimmer E (August 2002). «Chemical synthesis of poliovirus cDNA: generation of infectious virus in the absence of natural template». Science. 297 (5583): 1016–8. Bibcode:2002Sci...297.1016C. doi:10.1126/science.1072266. PMID 12114528. S2CID 5810309.
  81. ↑ Wimmer E, Mueller S, Tumpey TM, Taubenberger JK (December 2009). «Synthetic viruses: a new opportunity to understand and prevent viral disease». Nature Biotechnology. 27 (12): 1163–72. doi:10.1038/nbt.1593. PMC 2819212. PMID 20010599.
  82. ↑ Basulto D (2015-11-04). «Everything you need to know about why CRISPR is such a hot technology». The Washington Post (ամերիկյան անգլերեն). ISSN 0190-8286. Արխիվացված օրիգինալից 1 February 2016-ին. Վերցված է 2016-01-24-ին.
  83. ↑ Kahn J (2015-11-09). «The Crispr Quandary». The New York Times. ISSN 0362-4331. Արխիվացված օրիգինալից 19 February 2017-ին. Վերցված է 2016-01-24-ին.
  84. ↑ Ledford H (June 2015). «CRISPR, the disruptor». Nature. 522 (7554): 20–4. Bibcode:2015Natur.522...20L. doi:10.1038/522020a. PMID 26040877.
  85. ↑ «Anthrax Facts | UPMC Center for Health Security». Upmc-biosecurity.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2 March 2013-ին. Վերցված է 2013-09-05-ին.
  86. ↑ Hassani M, Patel MC, Pirofski LA (April 2004). «Vaccines for the prevention of diseases caused by potential bioweapons». Clinical Immunology. 111 (1): 1–15. doi:10.1016/j.clim.2003.09.010. PMID 15093546.
  87. ↑ Bellamy, R.J.; Freedman, A.R. (2001-04-01). «Bioterrorism». QJM. Association of Physicians of Great Britain and Ireland (OUP). 94 (4): 227–234. doi:10.1093/qjmed/94.4.227. ISSN 1460-2393. PMID 11294966.
  88. ↑ Franz D. «The U.S. Biological Warfare and Biological Defense Programs» (PDF). Arizona University. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 19 February 2018-ին. Վերցված է 14 June 2018-ին.
  89. ↑ «Vietnam's war against Agent Orange». BBC News. 14 June 2004. Արխիվացված օրիգինալից 11 January 2009-ին. Վերցված է 17 April 2010-ին.
  90. ↑ «Critics accuse Sri Lanka of using scorched earth tactics against Tamils». The National (անգլերեն). 20 May 2010. Վերցված է 2019-03-18-ին.
  91. ↑ 91,0 91,1 «Biowarfare Against Agriculture». fas.org. Federation of American Scientists. Վերցված է 15 February 2020-ին.
  92. ↑ Croddy, Eric; Perez-Armendariz, Clarissa; Hart, John (2002). Chemical and biological warfare : a comprehensive survey for the concerned citizen. Copernicus Books. էջ 223. ISBN 0387950761.
  93. ↑ «Chemical and Biological Weapons: Possession and Programs Past and Present» (PDF). James Martin Center for Nonproliferation Studies. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2016-09-09-ին. Վերցված է 17 March 2020-ին.
  94. ↑ Verdcourt B, Trump EC, Church ME (1969). Common poisonous plants of East Africa. London: Collins. էջ 254.
  95. ↑ European Union cooperative Initiatives to improve Biosafety and Biosecurity (12 August 2010). «Meeting of the States Parties to the Convention on the Prohibition of the Development, Production and Stockpiling of Bacteriological (Biological) and Toxin Weapons and on Their Destruction» (PDF).
  96. ↑ «Vaccines for Military Members». 26 April 2021.
  97. ↑ Ouagrham-Gormley S. Dissuading Biological Weapons Proliferation. Contemporary Security Policy [serial online]. December 2013;34(3):473–500. Available from: Humanities International Complete, Ipswich, MA. Accessed 28 January 2015.
  98. ↑ The Soviet Biological Weapons Program: A History. Politics & The Life Sciences. Vol. 32. 2013. էջեր 102–105. doi:10.2990/32_1_102. S2CID 155063789. {{cite book}}: Cite uses deprecated parameter |authors= (օգնություն)
  99. ↑ Ryan CP (2008). «Zoonoses likely to be used in bioterrorism». Public Health Reports. 123 (3): 276–81. doi:10.1177/003335490812300308. PMC 2289981. PMID 19006970.
  100. ↑ 100,0 100,1 «Modeling the incubation period of inhalational anthrax». Medical Decision Making. 28 (4): 593–605. 2008. doi:10.1177/0272989X08315245. PMID 18556642. S2CID 24512142. {{cite journal}}: Cite uses deprecated parameter |authors= (օգնություն)
  101. ↑ Toth DJ, Gundlapalli AV, Schell WA, Bulmahn K, Walton TE, Woods CW, Coghill C, Gallegos F, Samore MH, Adler FR (August 2013). «Quantitative models of the dose-response and time course of inhalational anthrax in humans». PLOS Pathogens. 9 (8): e1003555. doi:10.1371/journal.ppat.1003555. PMC 3744436. PMID 24058320.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  102. ↑ Treadwell TA, Koo D, Kuker K, Khan AS (March–April 2003). «Epidemiologic clues to bioterrorism». Public Health Reports. 118 (2): 92–8. doi:10.1093/phr/118.2.92. PMC 1497515. PMID 12690063.
  103. ↑ «Physorg.com, "Encoded Metallic Nanowires Reveal Bioweapons", 12:50 EST, 10 August 2006». Արխիվացված օրիգինալից 5 June 2011-ին. Վերցված է 24 October 2014-ին.
  104. ↑ «BiosparQ features». Արխիվացված օրիգինալից 13 November 2013-ին. Վերցված է 24 October 2014-ին.
  105. ↑ Genuth I, Fresco-Cohen L (13 November 2006). «BioPen Senses BioThreats». The Future of Things. Արխիվացված է օրիգինալից 30 April 2007-ին.

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասնակից:Arpine_Darbinyan/Ավազարկղ1&oldid=8631929» էջից