Տուտսի
| Տուտսի |
|---|
| Ընդհանուր քանակ |
| Բնակեցում |
| Լեզու(ներ) |
| Ռուանդերեն, ռունդիերեն |
| Հավատք(ներ) |
Տուտսի (հիշատակվում է նաև ինչպես վատուտսի, բատուտսի), ազգություն Կենտրոնական Աֆրիկայում (Ռունդա, Բուրունդի, Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն) 2 մլն բնակչությամբ։
Լեզու
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Տուտսին խոսում են ռուանդա և ռունդի լեզուներով, որոնք պատկանում են բանտու լեզվաընտանիքի նիգերոկոնգոլեզյան լեզուներին։ Ռունդան և ռունդին փոխըմբռնվող են, գրության հիմքում ընկած է լատինական այբուբենը։ Տուտսիի շատ ներկայացուցիչներ խոսում են ֆրանսերեն։
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Նրանք հիմնված են Եթովպիայի էթնոսի հետ կենսաբանական կապի վրա։ Տուտսին մոտ է Եթովպիայի գալլին, միևնույն ժամանակ նրանց միջև նկատելի տարբերություն կա։
20-րդ դարի սկզբին ենթադրվում էր, որ Ռուանդայի որոշ բնակիչների արտաքին առանձնահատկությունները ինչպիսին օրինակ «եվրոպական» քիթն է չի կարող պայմանավորված լինել միայն եվրոպական ծագմամբ, սակայն Y քրոմոսոմի ժամանակակից հետազոտությունը ցույց է տվել, որ տուտսին 100 % անդրենածին բնակչություն է, հավանական է, աննշան արևելաաֆրիկյան խառնուրդով։ Գենետիկորեն տուտսին նման է հուտուին։
Տուտսին ունի լեգենդներ, որոնք պնդում են, որ նրանք նախկինում ապրել են Միսր երկրում (Եգիպտոսում)։ Չնայած նրան, որ Հյուսիսային Աֆրիկայում տուտսիին նման ազգ գոյություն չունի[1][2][3]։
Կրոն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Տուտսիի մեծամասնությունը կաթոլիկ են, սակայն պահպանվել են նաև որոշ հին հավատալիքներ։ Օրինակ, լեգենդ արարիչ աստված Իմանայի մասին, ով առողջություն և պտղաբերություն էր պարգևում։ Ըստ լեգենդի միապետը կիսում է նրա ուժը։ Միապետի իշխանության աստվածային ծագման խորհրդանիներն են՝ սուրբ կրակը, հատուկ արքայական թմբուկները և ծեսերը։ Նախնինների հոգին՝ աբազիման ծառայում է Իմանի մոտ և նրա կամքը փոխանցում է մարդկանց։ Աբազիման կարող են ժառանգներին հաջողություն պարգևել, ովքեր երկրպագում են նրանց և անհաջողություն հղել նրանց չերկրպագողներին։ Մարդիկ զոհաբերություններ են մատուցում նախնինների հոգիներին և այցելում են գուշակներին, նրանցից խորհուրդ հարցնելու համար։ Տուտսիների մեծ մասը իսլամ են դավանում։
Մշակույթ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կրթություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ռուանդայիի և Բուրունդիի տուտսիների մի մասը կարողանում են կարդալ և գրել մայրենի լեզվով և միայն քիչ մասն է գրում և կարդում ֆրանսերեն։
Ժողովրդական բանահյուսություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Տոտսիի ժողովրդական բանահյուսությունը նեռարում է ասացվածքներ, հեքիաթներ, հանելուկներ, առասպելներ և երգեր։ Ժողովրդական հեքիաթներից մեկում խոսվում է Սեբգուգուգուի մասին, ում օգնել էԱստված, նրա ընտանիքին ապահովելով սննդով և անհրաժեշտ ամեն ինչով։ Սակայն ամեն անգամ Սեբգուգուգուն ավելին էր ցանկանում և նրա ագահության պատճառով աստված նրան զրկում է ամեն ինչից։
Երաշժտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Երգելը, պարելը և տամտամի վրա նվագելը մեծ նշանակություն ունեին տուտսիի կյանքում, այժմ լայն տարածում ունեն գյուղական բնակչության շրջանում։ Տոտսին երգեր է հորինում. որսորդական, օրորոցային։
Պարեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ծիսական պարերը կատարում են նտորե պարողները։ Ի սկզբանե նտորեն ծառայում էր պալատում, նրանք բոլորը ազնվականների երեխաներ էին։ Հիմնականում պարերում նմանակում են մարտեր։
Տարբերվում են Իկումու, Ումուհետո և Ինգաբո պարեր։
Ծեսեր, ավանդույթներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Տուտսիի և խուտուի ծեսերը գրեթե նույնական են։ Առաջինը անվան յուրացման արարողությունն է, որը անց է կացվում երեխայի ծնվելուց յոթ օր անց։ Ամուսնությունը համարվում է օրինական, հարսի համար գրավ վճարելուց հետո, փեսայի ընտանիքը այն տալիս է հարսի ընտանիքին և ծառայում է որպես փոխհատուցում նրա սերունդների համար, ովքեր այսուհետև պատկանելու են ամուսնուն։ Երբ ծնվում է առաջին տղան, կինը ճակատին ամրացնում է սորգոյի կտորից շրջանակ, եգիպտացորեն։ Երբ մարդ է մահանում նրան հարազատներին թույլատրվում է որոշ ժամանակ զերծ մնալ ֆիզիկակական աշխատանքներից և սեռական հարաբերություններից։ Սգի ժամկետի լրանալուց հետո ընտանիքը հուղարկավորություն է կազմակերպում։
Կյանքի ավանդական կենսաձև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ի սկզբանե տուտսին քոչվոր ցեղ էր, մինչև հիմա պահպանվում է անասնապահության մասին որպես պատվաբեր զբաղմունք տպավորությունը։
Տուտսիի ցեղասպանությունը Ռուանդայում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Աֆրիկյան լճերում տուտսիի իշխանությունը հատուի նկատմամբ Բելգիայի կողմից պահպանվել է մինչև 1962 թվականը, մինչև շրջանի բաժանումը Ռուանդայի և Բուրունդիի։ Հուտուն ստանձնել էր Ռունդայի ամբողջական վերահսկողությունը, ինչը հանգեցրեց ցեղասպանության, սպանվեց 800 հազար տոտսի[4][5]։ Մինչ ցեղասպանությունը Ռուանդայում տուտսիի և հուտիի բաժանումը սոցիալական բնույթ էր կրում, այս էթնիկ խմբերի մեջ լեզվային և մշակութային տարբերություն չկար, իսկ ֆիզիկական տարբերությունըաստիճանաբար վերանում էր միջէթնիկական ամուսնությունների շնորհիվ, չնայած մինչ աևժմ պահպանվում է այն պատկերացումը, որ տուտսին բարձրահասակ են, իսկն նրանց մաշկի գույնը ավելի բաց է։
Հուտիի և տուտսիի կոնֆլիկտի պատճառով իրադրությունը Մեծ Աֆրիկյնա լճերում շարունակում է մնալ լարված։
Հայտնի տուտսիներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ նոյեմբերի 14-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
- ↑ «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
- ↑ http://putdor.ru/joke/samye-samye-narody-mira
- ↑ «How the genocide happened». BBC. 2004 թ․ ապրիլի 1.
- ↑ «Minorities Under Siege: Pygmies today in Africa». UN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs. 2006.
- ↑ Sayare, Scott (2013 թ․ հոկտեմբերի 14). «Stromae: Disillusion, With a Dance Beat». The New York Times.
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Пирцио-Бироли, Детальмо. Культурная антропология тропической Африки. М.: «Восточная литература», 2001
- Корочанцев В. А. Бой тамтамов будит мечту // О народах Западной и Центральной Африки. М.: 1987.
- История тропической Африки с древнейших времен до 1870 года / Отв. ред. Ольдероге Д. А./ Перев. Матвеевой Г. А., Кальщикова Е. Н. М.: «Наука», 1984
- Общество и государство в тропической Африке, отв. ред. А.Громыко, М.: «Наука», 1980
- Lemarchand, Rene. Burundi: Ethnocide as Discourse and Practice. New York: Cambridge University Press, 1994.
- Nyankanzi, Edward L. Genocide: Rwanda and Burundi. Rochester, Vt.: Schenkman Books, 1997.