Պետրոս Մեծի անվան Կենտրոնական ռազմածովային թանգարան
Պետրոս Մեծի անվան Կենտրոնական ռազմածովային թանգարան | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | naval museum? |
| Երկիր |  Ռուսաստան |
| Տեղագրություն | Սանկտ Պետերբուրգ |
| Հիմնադրվել է | 1709 |
| Հիմնադիր | Պետրոս I |
| Կայք | navalmuseum.ru(ռուս.), eng.navalmuseum.ru(անգլ.) և cn.navalmuseum.ru(չին.) |
 | |
 | |
Կայսր Պետրոս Մեծի անվան կենտրոնական ռազմածովային թանգարանը (lang-ru Центральный военно-морской музей имени императора Петра Великого ЦВММ) Ռուսաստանի ամենահին և աշխարհի ամենամեծ ծովային թանգարաններից մեկը, որը գտնվում է Սանկտ Պետերբուրգում, հանդիսանում է ծովային պատմամշակութային ժառանգության օբյեկտ։
Թանգարանը սկիզբ է առնում նավաշինարարական մոդելների և գծագրերի պետերբուրգյան խցիկ-պահոցից, որն առաջին անգամ հիշատակվել է Պետրոս I-ը 1709 թվականի հունվարի 13 - ին (24)։
Ժամանակակից թանգարանի հավաքածուն ներառում է ավելի քան 700,000 պահեստային միավոր, ներառյալ նավերի ավելի քան 2000 մոդել։ Թանգարանն ունի վեց մասնաճյուղ ՝ «Ավրորա» հածանավի վրա, «Սուզանավ Դ-2 «Նարոդովոլեց», «Կրոնշտադտ ամրոց» Սանկտ Պետերբուրգում, «Կյանքի ճանապարհ» (Լենինգրադի մարզի Լադոգա լիճ գյուղ), Բալթյան նավատորմի թանգարան (Բալթիսկ), մարտական գեղեցկ նավ «Միխայիլ Կուտուզով» (Նովոռոսիյսկ), Սևծովյան նավատորմի թանգարան (Սևաստոպոլ)։
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Թանգարանի պատմությունը սկսվում է 1709 թվականից, երբ Պետրոս I - ը առաջին անգամ հիշատակեց տեսախցիկի մոդելը (նիդերլ. model-kammer-մոդելների սենյակ, նմուշների մառան), որտեղ պահվում էին նավի գծագրերն ու մոդելները։ Մոդել-խուցը գտնվում էր Գլխավոր Ծովակալությունում, որտեղ կառուցվում էին Բալթյան նավատորմի նավերը։
1722 թվականին դուրս է եկել «Ծովակալության և նավաշինարանի կառավարման մասին կանոնակարգը»[1], որում ասվում է․ «երբ որ նավը կառուցվի, պետք է հրամայվի այն վարպետին, ով նավը կառուցում է, տախտակի վրա փոքրիկ կիսատ մոդել պատրաստել, և նավի ծագման գծագրով այն տալ Ծովակալության կոլեգիային». Նման կիսամոդելները, որոնք 18-րդ դարում արվել են «Կանոնակարգի» համաձայն, մինչ օրս մոտ 80-ը պահպանվել են։
Նավաշինության զարգացումը հանգեցրեց նրան, որ նավաշինական մոդելները սկսեցին աստիճանաբար փոխարինվել տեսական գծագրերով։ Հավաքածուն կորցրեց իր գործնական նշանակությունը և 1805 թվականին վերածվեց «Ծովային թանգարանի». Այն փակվեց 1827 թվականին Նիկոլայ 1-ին կայսեր հրամանով[2]։
Թանգարանի վերածննդի նախաձեռնողը նավատորմի նշանավոր պատմաբան, 2-րդ աստիճանի կապիտան Ս.Ի. Ելագինն էր, ով այս առիթով խոսեց մամուլում։ Ելագինի նախաձեռնությանը աջակցել է ծովային նախարար, ծովակալ Ն. Կ. Կրաբբեն, ով իր հրամանով ստեղծեց թանգարանի վերստեղծման հանձնաժողով (այն ղեկավարել է նախարարության գործերի կառավարիչ Կ. Ա. Մաննը, հանձնաժողովը կազմել է Ս. Ի. Ելագինը և Լ. Ա. Ուխտոմսկին)։ Ծովային թանգարանը հանդիսավորությամբ բացվել է 1867 թվականի օգոստոսի 27-ին։ Առաջին տասնամյակում թանգարանի գործերը ղեկավարում էր Ն. Մ. Բարանովը, ով մեծ եռանդով աշխատանքներ էր տանում հավաքածուներ և նյութեր հավաքելու ուղղությամբ, քրտնաջան աշխատում էր արխիվներում, մոռացված պահեստներում փնտրում էր բազմաթիվ եզակի ցուցանմուշներ, համոզում էր հարյուրավոր ծովային սպաների և ծովակալների ընտանեկան մասունքները փոխանցել թանգարանին, ինչպես նաև պատրաստել և հրատարակել է թանգարանի առաջին կատալոգը։ Վերստեղծման պահից մինչև 1917 թվականը ծովային թանգարանը ղեկավարում էր Ծովային տեխնիկական հանձնաժողովը[3]։
19-րդ դարի վերջին ծովային թանգարանը դարձավ Ռուսաստանի նշանակալի մշակութային և գիտական կենտրոն և համբավ ձեռք բերեց ամբողջ աշխարհում։ 1867-1917 թվականներին թանգարանը մասնակցել է 32 ցուցահանդեսների (6 համաշխարհային, 7 մի��ազգային, 2 արտասահմանյան- ազգային, 17 հայրենական), որոնցում արժանացել է բազմաթիվ մրցանակների[4]։
19-րդ դարի վերջին թանգարանի համար հատկացվել են Ծովակալության շենքի երրորդ հարկի ընդարձակ տարածքները (նախկինում նա աշխատել է այս շենքի արևմտյան թևի երկրորդ հարկի համեստ սենյակներում)։ 1900-1904 թվականներին թանգարանի ցուցադրությունը զգալիորեն վերակառուցվել և ընդլայնվել է։ 1908 թվականին, նախքան թանգարանի 200-ամյակի հանդիսավոր տոնակատարությունը, նրան տրվեց հիմնադրի ՝ Պետրոս Մեծի անունը։ Փոխելով մի շարք անուններ ՝ 1924 թվականին այն դարձել է Կենտրոնական ռազմածովային թանգարան։
1939 թվականի օգոստոսին Լենինգրադի ամենագեղեցիկ շենքերից մեկը ՝ նախկին ֆոնդային բորսայի շենքը, հանձնվեց Կենտրոնական ռազմածովային թանգարանին։ Թանգարանային ցուցադրության, ֆոնդապահոցի և թանգարանի նախագծի համար տարածքների վերակառուցումը մշակվել է ճարտարապետ Մ.Ա. Շեպիլևսկու կողմից։ 1941 թվականի փետրվարին նոր սրահներում բացվեց ցուցադրությունը, բայց չորս ամիս անց սկսվեց Հայրենական մեծ պատերազմը։ Առավել արժեքավոր ցուցանմուշները տարհանվել են Ուլյանովսկ։ 1946 թվականի հուլիսին տարհանումից վերադարձած թանգարանը վերաբացեց իր դռները այցելուների առջև։
Պատերազմից հետո սկսում է ստեղծվել Կենտրոնական ռազմածովային թանգարանի մասնաճյուղերի ժամանակակից ցանց։ 1956 թվականին մասնաճյուղ է բացվում «Ավրորա» հածանավում ՝ ԽՍՀՄ-ում առաջին նավ-թանգարանում։ 1972 թվականին Լադոգա լճի ափին գտնվող Օսինովեց գյուղում բացվեց «Կյանքի ճանապարհ» մասնաճյուղը։ 1980 թվականին Կրոնշտադտի ծովային տաճարի շենքում սկսեց գործել «Կրոնշտադտի ամրոց» մասնաճյուղը։ Սովետական կառուցված առաջին սուզանավերից մեկի ՝ Դ — 2-ի («Նարոդովոլեց») մասնաճյուղի ստեղծման աշխատանքներն ավարտվեցին 1994-ին հուշահամալիրի բացմամբ, որը դարձավ Ռուսաստանում առաջին ամբողջովին թանգարանացված սուզանավը։
1977 թվականին բացվել է «Չեսմենսկի հաղթանակի» մասնաճյուղը[5], որի ցուցադրությունն ամբողջությամբ նվիրված էր 1770 թվականի հունիսի 24-26-ը Չեսմենի ճակատամարտի պատմությանը։ Հետագայում տաճարի շենքը, որտեղ գտնվում էր թանգարանի մասնաճյուղը, և որի գոյության շնորհիվ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի պահպանության ներքո գտնվող ճարտարապետական հուշարձանը հաջողվել է պահպանել, փոխանցվել է թեմին, թանգարանային ցուցադրությունը տեղափոխվել է Ցարսկոյե Սելո Եկատերինինսկի այգու Ծովակալության տաղավար (Ցարսկոյե Սելո, ք.Պուշկին, Պարկովայա փողոց, 7), իսկ մի քանի տարի անց թանգարանն ամբողջությամբ լուծարվել է[6]։
ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահության հրամանագրով Կենտրոնական ռազմածովային թանգարանը 1975 թվականին պարգևատրվեց Կարմիր Աստղի շքանշանով։
2012 թվականին թանգարանի գործող մասնաճյուղերը ստացել են թանգարանի կառուցվածքային ստորաբաժանումների կարգավիճակ։ Դրանց ավելացան Բալթյան նավատորմի թանգարանը Բալթիյսկում և Մարտական փառքի նավը ՝ «Միխայիլ Կուտուզովը» Նովոռոսիյսկում։
2013-ի ապրիլին ավարտվեց թանգարանային հավաքածուի տեղափոխումը Կրյուկովսկի (ծովային) զորանոցների վերականգնված համալիր։ 2013 թվականի ամռանը սկսեցին գործել վեց սրահներից բաղկացած ցուցահանդեսային համալիրը, ատրիումում ցուցադրությունը և հիմնական ցուցադրության առաջին փուլը ՝ բաղկացած 6 սրահներից։ Ռազմածովային նավատորմի օրվա կապակցությամբ ՝ 2014 թվականի հուլիսի 27-ին, 19 սրահներից բաղկացած ցուցահանդեսն ամբողջությամբ բաց է այցելուների համար։
Թանգարանի հավաքածու
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]2015 — ի հունվարի 1-ի դրությամբ թանգարանի հավաքածուն ունի ավելի քան 719,000 թանգարանային իրեր, որոնք միավորված են 8 ֆոնդերում պահելու համար և համակարգված են 57 հավաքածուներում ՝ արտադրության նյութի և չափի լայն տեսականի։
Նավի ֆոնդ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Նավի ֆոնդն ունի նավերի ավելի քան երկու հազար եզակի մոդելներ, իսկ թանգարանի ամենաարժեքավոր ցուցանմուշներից մեկը Պետրոս I -ի հայտնի բոտիկն (փոքրիկ ռազմական նավ) է, որը հաճախ անվանում են «Ռուսական նավատորմի պապ»։ Մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում նաև կոնստրուկտոր Ստեփան Կառլովիչ Ջևեցկու 1881 թվականի սուզանավը, 1:12 մասշտաբի նավերի մոդելները և խորհրդային ժամանակների չիրականացված նախագծերի նավերից եզակի մոդելները։ Այստեղ ներկայացված է նաև 1937 թվականին պրոֆեսոր Ռուբեն Աբգարի Օրբելու ղեկավարած հնագիտական արշավախումբի կողմից Հարավային Բուգ գետի հողում հայտնաբերված 360-ամյա կաղնու բնից պատրաստվախ մակույկը։ Ըստ Լենինգրադի անտառտնտեսության ակադեմիայի մասնագետների կողմից 1938 թվականին կատարված փայտի ֆիզիկական, մեխանիկական և քիմիական հատկությունների վերլուծության, մակույկը ջրի մեջ է եղել մոտ 3000 տարի։ Կա թվագրության մեկ այլ տարբերակ ևս։ 1999 թվականին Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի նյութական մշակույթի պատմության ինստիտուտի լաբորատորիայում կատարված ռադիոածխածնային հետազոտությունը հաստատել է, որ մակույկի փայտի տարիքը մոտ 720 տարի։ 95% հավանականությամն մ․թ․ա 1214-1400 թվականների։ Այժմ ��յս նավը ներկայացված է Կենտրոնական ռազմածովային թանգարանի հավաքածուում։
Զենքի ֆոնդ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Զենքի հավաքածուն իրենից ներկայացնում է տարբեր ժամանակների և տարբեր երկրների սպառազինության իրեր։ Արժեքավոր ցուցանմուշներից են հին ռուսական զենքերը, որոնք պղնձից ձուլվել են Սեմյոն Չուգունկինի կողմից 1618 թվականին և վարպետ Իոսիֆ Բալաշևիչի կողմից Գլուխովում 1692 թվականին, ցուցանմուշների թվում են նաև կայսերական ընտանիքի անդամների և հայտնի ռուս նավատորմի հրամանատարների անձնական զենքերը։
Իզոֆոնդ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հավաքածուն ներառում է ավելի քան 62,000 գեղանկարչության, գրաֆիկայի և քանդակի այնպիսի հայտնի վարպետների աշխատանքներ, ինչպիսիք են Հովհաննես Այվազովսկին, Պյոտր Կլոդտը, Ալեքսանդր Բրյուլովը, Մարկ Անտակոլսկին, Միխայիլ Միկեշինը և այլ ռուս և արտասահմանյան նկարիչներ և քանդակագործներ։
Գերբի ֆոնդ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բացի մեդալների և դրոշների հավաքածուից, այստեղ պահվում են 18-19-րդ դարերի նավաստիների համազգեստը, ռազմածովային ուժերի ժամանակակից համազգեստը։ Ներկայացված է ֆալերիստիկայի ՝ զինվորական տարբերանշանների, դրամագիտության և բոնիստիկայի ՝ հազվագյուտ մետաղադրամների և դրամանիշերի հավաքածու։
Վավերագրական ֆոնդ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Այստեղ պահվում են բնօրինակ փաստաթղթեր ՝ ռուս կայսրերի, այդ թվում ՝ Պետրոս I-ի ինքնագրերով, ինչպես նաև 1720 թվականի ծովային կանոնադրությունը և Պետրոսի պատվոգրերը, Հայրենական Մեծ պատերազմի ժամանակաշրջանի փաստաթղթերը և եզակի նյութեր ՝ ռուս նավատորմի հրամանատարների ստորագրություններով։
Սևանկարի ֆոնդ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Այս ֆոնդի հավաքածուն պարունակում է լուսանկարներ և լուսանկարչական ալբոմներ, բացիկներ և նեգատիվներ ՝ սկսած 19-րդ դարի կեսերից մինչև մեր օրերը։ Սա Ռուսաստանում ծովային լուսանկարչության ամենամեծ հավաքածուն է (մոտ 280 հազար պահեստային միավոր)։
Գծագրության ֆոնդ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Նկարչական ֆոնդը ներառում է նավերի մոտ 18,000 գծագրեր, նավաշինության պատմության վերաբերյալ գրքեր, նավերի նախագծերով փաստաթղթեր, Պետրոս Մեծի և պետության և նավատորմի այլ նշանավոր գործիչների ինքնագրերով նավերի գծագրեր։
Հատուկ ֆոնդ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հատուկ ֆոնդը պարգևների, զարդերի և հուշանվերների հավաքածու է սպայական խցիկների ընկերություններից, որոնք պատրաստված են թանկարժեք մետաղներից և քարերից այնպիսի հայտնի վարպետների կողմից, ինչպիսիք են Կառլ Ֆաբերժեն և Պավել Օվչիննիկովը, Ալեքսանդր Լյուբավինը և այլ տաղանդավոր ոսկերիչներ։ Հավաքածուն պարունակում է շքանշաններ, մեդալներ և հուշանշաններ, ներկառուցված տախտակներ։
Ցուցադրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Թանգարանի ցուցադրությունը բաղկացած է 19 հիմնական սրահներից և ժամանակավոր ցուցադրությունների համալիրից։
Ցուցադրության բաժիններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Ռուսական նավատորմի փառքի սրահ
- Ռուսաստանի կայսերական նավատորմը 19-րդ դարի վերջին -20-րդ դարի սկզբին
- 1904-1905 թվականների ռուս-ճապոնական պատերազմը «Վարյագ» հածանավի մարտը
- 1904-1905 թվականների ռուս-ճապոնական պատերազմը։ Պորտ Արթուրի և Վլադիվոստոկի պաշտպանությունը
- 1904-1905 թվականների ռուս-ճապոնական պատերազմ Ցուսիմսկի ճակատամարտը
- Ռուսական կայսերական նավատորմի վերստեղծում (1905-1914 թվականներ)
- Բալթյան նավատորմը Առաջին համաշխարհային պատերազմում (1914-1917 թվականներ)
- Սևծովյան նավատորմը և Հյուսիսային Սառուցյալ օվկիանոսի նավատորմը Առաջին համաշխարհային պատերազմում
- Նավատորմը 1917-ի հեղափոխության, քաղաքացիական պատերազմի և 1917-1922 թվականների արտաքին միջամտության ընթացքում
- ԽՍՀՄ ռազմածովային ուժերը միջպատերազմյան շրջանում (1922-1941 թվականներ)
- Հայրենական մեծ պատերազմ. ԽՍՀՄ ռազմածովային ուժերը 1941 թվականին
- Հայրենական մեծ պատերազմ. ԽՍՀՄ ռազմածովային ուժերը 1942 թվականին
- Հայրենական մեծ պատերազմ. ԽՍՀՄ ռազմածովային ուժերը 1943 թվականին
- Հայրենական մեծ պատերազմ. ԽՍՀՄ ռազմածովային ուժերը 1944-1945 թվականներ
- ԽՍՀՄ նավատորմի կառուցումը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի փորձի վրա (1945-1955 թվականներ)
- Նավատորմի կառուցումը գիտական և տեխնոլոգիական հեղափոխության հիման վրա (1955-1965 թվականներ)
- ԽՍՀՄ-ում օվկիանոսի միջուկային հրթիռային նավատորմի ստեղծում (1965-1975 թվականներ)
- Օվկիանոսային միջուկային հրթիռային նավատորմ (1975-1991 թվականներ)
- Ռուսաստանի դաշնության ռազմածովային ուժեր։
Մասնաճյուղեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- «Ավրորա» հածանավի վրա
Հասցե ՝ Սանկտ Պետերբուրգ, Պետրովսկայա Նաբերեժնայա, «Ավրորա» հածանավ[7]։
Աշխատանքային ժամերը ՝ ամեն օր 11:00-ից 18:00, բացի երկուշաբթի և երեքշաբթի օրերից։
- Կրոնշտադտի ամրոց
Հասցե ՝ Ք. Կրոնշտադտ, Յակրնայա հրապարակ, 1
- «Կյանքի ճանապարհ»
Հասցե ՝ Լենինգրադի մարզ, Վսևոլոժսկի շրջան, գյուղ Լադոգա լիճ[7]։
Երթուղի՝ Սանկտ Պետերբուրգից էլեկտրական գնացք Ֆինլանդիայի կայարանից դեպի «Լադոգա լիճ» կայարան։
- Բալթյան նավատորմի թանգարան
Հասցե ՝ Կալինինգրադի մարզ, ք. Բալթիյսկ, փ. Կրոնշտադտսկայա, 1։
Աշխատանքային ժամերը ՝ ամեն օր 11:00-ից 18:00, բացի երկուշաբթի և երեքշաբթի օրերից[7]:։
- Մարտական փառքի նավ «Միխայիլ Կուտուզով»
Հասցեն ՝ Կրասնոդարի երկրամաս, ք. Նովոռոսիյսկ, Նովոռոսիյսկի Հանրապետության փողոց, 2А[8]։
Երթուղի՝ ավտոբուսներով, տրոլեյբուսներով մինչև « „Սմենա կինոթատրոն“» կանգառը։
- Հուշահամալիր սուզանավ Դ-2 «Նարոդովոլեց»
Հասցե ՝ Սանկտ Պետերբուրգ, Շկիպերսկի վտակ 10։
Պարգևներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Կարմիր աստղի շքանշան (1975 թվական)[9]։
- Ռուսաստանի Դաշնության մշակույթի նախարարի շնորհակալագիր (2004 թվականի հունվարի 29)՝ երկարամյա և բեղմնավոր աշխատանքի համար, մշակույթի և արվեստի պահպանման և զարգացման բնագավառում ունեցած վաստակի համար և Կենտրոնական ռազմածովային թանգարանի հիմնադրման 295-ամյակի կապակցությամբ, Սանկտ Պետերբուրգ[10]։
- Սանկտ Պետերբուրգի Օրենսդիր ժողովի պատվավոր դիպլոմ (2009 թվականի հունվարի 21) ՝ Սանկտ Պետերբուրգի մշակույթի և պատմության պահպանման և զարգացման գործում ունեցած կարևոր ավանդի համար և հիմնադրման 300-ամյակի կապակցությամբ[11]։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ «Регламент Благочестивейшего Государя Петра Великого о управлении Адмиралтейства и Верфи и о должностях Коллегии Адмиралтейской и прочих всех чинов при Адмиралтействе обретающихся [1722]». militera.lib.ru. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 9-ին.
- ↑ Огородников С. Ф. Модель-камера, впоследствии Морской музей имени Петра Великого: Исторический очерк 1709—1909 с илл. — СПб: Т-во Р. Голике и А. Вильборг, 1909. — С. 40.
- ↑ Третьякова И. А. «В настоящем своём виде Морской музей с гордостью может носить имя великого преобразователя России». // Военно-исторический журнал. — 2007. — № 5. — С. 73-76.
- ↑ Кушнарев Е. Г. Центральный военно-морской музей: Краткий исторический очерк. // Центральный военно-морской музей: Краткий путеводитель. — 2-е изд., испр. и доп. — М.: Воениздат, 1959.
- ↑ Санкт-Петербург. Петроград. Ленинград: Энциклопедический справочник / Ред. коллегия: Белова Л. Н., Булдаков Г. Н., Дегтярев А. Я. и др.. — М.: Большая Российская Энциклопедия, 1992.
- ↑ «Музей "Чесменская победа"».
- ↑ 7,0 7,1 7,2 «Музей Балтийского флота». www.navalmuseum.ru. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 9-ին.
- ↑ «Крейсер «Михаил Кутузов»». www.navalmuseum.ru. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 9-ին.
- ↑ Ведомости Верховного Совета СССР. – М.: Издание Верховного Совета СССР, 1975. – № 19 (7 мая). – 277 – 300 с. – [Статьи 292 – 323].
- ↑ «Об объявлении благодарности Министра культуры Российской Федерации и награждении знаком «За достижения в культуре»». Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 16-ին.
- ↑ Постановление Законодательного Собрания Санкт-Петербурга от 21.01.2009 N 4(չաշխատող հղում)
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Морской музей России. Центральный военно-морской музей / Под ред. Е. Н. Корчагина. — СПб., 2000.
- Морской музей России. Путеводитель. — СПб, 2002.
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Թանգարանի պաշտոնական էջը
- Ռուսաստանի ռազմածովային նավատորմի թանգարանը Մոսկվայում
- Կենտրոնական ռազմածովային թանգարանի ինտերիերի համայնապատկերը ծառայությունЯндекс.Панорамы
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Պետրոս Մեծի անվան Կենտրոնական ռազմածովային թանգարան» հոդվածին։ |
| ||||||
