Jump to content

Նիկողայոս Արտավազդ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Նիկողայոս Արտավազդ
Ծնվել էԶմյուռնիա
Մահացել էԿոստանդնուպոլիս
ՔաղաքացիությունԲյուզանդական կայսրություն
ՄասնագիտությունRenaissance humanist և մաթեմատիկոս
Գործունեության ոլորտմաթեմատիկա
Տիրապետում է լեզուներինմիջին հունարեն

Նիկողայոս Արտավազդ (, Զմյուռնիա), հայկական ծագմամբ բյուզանդացի մաթեմատիկոս[1][2][3][4][5], Պալեոլոգիական Վերածննդի շրջանի խոշոր գիտական գործիչ[6]։

Կենսագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծնվել է XIII դարի երկրորդ կեսին։ Նրա ծննդավայրը հստակ հայտնի չէ, սակայն կյանքի վաղ փուլն անցկացրել է Զմյուռնիայում։ Ն. Ադոնցը, հաշվի առնելով Նիկողայոս-Արտավազդ կրկնակի անունը, կարծում է, որ նա հավանաբար ծնվել է Հայաստանում և ստացել Արտավազդ հայկական անունը, այնուհետև Զմյուռնիա տեղափոխվելուց հետո ընտրել է Նիկոլայոս հելլենական անունը[7]։ Զմյուռնիայից տեղափոխվել է Կոստանդնուպոլիս, որտեղ աշխատել է Կայսերական պալատում և ստացել Ռավդա (<հուն․ ՝ραβδοφσρος; – գավազանակիր) մականունը։ Նրան է պատկանում Հնդկական թվաբանության վերաբերյալ Պլանուդի շարադրության հրատարակությունը՝ իր լրացումներով։ Պահպանվել են Արտավազդի երկու հեղինակային ստեղծագործություններ, որոնք գրված են հունարեն՝ նամակների տեսքով։ Իր աշխատանքներում Արտավազդն օգտվել է այբբենական համարակալումից, իսկ ռացիոնալ թվերը գրի է առել Եգիպտական ֆրակցիաների տեսքով։ Ֆրակցիաների բազմապատկումը և բաժանումը արել է այնպես, ինչպես դա արվում է այսօր, հանգեցնում է նվազագույն ընդհանուր հայտարարի, բայց արդյունքը կրկին արտահայտվում է որպես եգիպտական ֆրակցիա[6]։ Օգտագործում է գրականության մեջ մտած «քաղաքական թվաբանություն» եզրույթը[8][9]։ Շատ տեղ է հատկացնում օրացուցային հաշվարկներին[4][9], կազմում է Զատկի հաշվարկի օրացույցը[Ն 1] Արտավազդը՝ Դիոֆանտին հիշատակող վերջին բյուզանդական գիտնականն է[10]։ Նրա աշխատություններում պահպանվել են նաև բազմաթիվ մաթեմատիկական վարժություններ[10], որոնք հետագայում ներառվել են տարբեր խնդիրների ժողովածուների կազմում[11]։ Արտավազդի խնդիրները կրում են առօրյա, տնտեսական բնույթ[8][10] և կարևոր աղբյուր են հանդիսանում 14-րդ դարի Բյուզանդիայի տնտեսական կյանքի ուսումնասիրության համար[12][13]։

Ստեղծագործություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտավազդի առաջին նամակը, որը գրվել է 1340 թվականին, դիմել է ոմն փաստաբան Գեորգ Խաչիկին, ով նույնպես հայ էր[7][8][մեկնաբանություն 1]։ Այն բացատրվում է այբբենական համակարգի հաշվարկման և մատների վրա հաշիվը մինչև 9999-ը[14]․ ձախ ձեռքը մի կողմ, որպես տասնյակ միավոր[մեկնաբանություն 2], իսկ աջը՝ հարյուրավոր և հազարավոր[մեկնաբանություն 2][15]։ Թվաբանական գործողությունները շարադրելիս Արտավազդը նկատում է, որ մեծ թվերի դեպքում լավ է օգտվել «հնդկական մեծ հաշվից»։ Շարադրության վերջում բերված են մեծ աղյուսակներ, որոնք մոտ են հին հունական մաթեմատիկոսների և Անանիա Շիրակացու աղյուսակներին[2][4][6]։ Ընդհանուր առմամբ, Շիրակացու աշխատությունները մեծ ազդեցություն են ունեցել Նիկոլայ Արտավազդի վրա[16]։

Նիկողայոս Արտավազդի առաջին աշխատությունը միակ փաստաթուղթն Է, որի շնորհիվ պահպանվել և մեզ է հասել ձեռքի մատների միջոցով 1-ից 9999 թվերը ներկայացնելու եղանակը։ Հաշվողական արվեստին վերաբերող հարցերի հետ միասին շարադրված են թվից քառակուսի արմատ հանելու հետևյալ մոտավոր բանաձևերը (արդի նշանագրությամբ)․

Նիկողայոս Արտավազդը անդրադարձել է նաև տոմարական հարցերին։

1341 թվականին գրված երկրորդ նամակն ուղղված է հեղինակի ընկերոջը Թեոդոր Չաբուխին՝ Կլազոմենից[1]։ Ամենայն հավանականությամբ, Ֆեոդորը նույնպես հայ էր, քանի որ նրա «Չաբուխ» մականունը հայկական «Չավուշի» հելլենացված ձևն է[մեկնաբանություն 3], այստեղ հիմնականում դիտարկվել են կոտորակների գործողությունները, ինչպես նաև բերված է Հերոնի բանաձևի հիման վրա՝ քառակուսի արմատներ կորզելու մոտավոր եղանակը[6]։
Նիկոլայի գրչին են պատկանում նաև երկրաչափության մեկ աշխատանք[4] և մի փոքր քերական տրակտատ, որը նա գրել է իր որդու՝ Պավել Արտավազդի համար[1]։ Նիկոլայ Արտավազդի ձեռագրերը պահվում են Փարիզի ազգային գրադարանում[4]։

Վաղ հրապարակումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Nicolai Artabasdae: «Ecphrasis numerorum notationis per gestis digitorum». Lutetiae (1614), լատին․՝ 
  • Tannery, Paul: «Manuel Moschopoulos et Nicolas Rhabdas». Paris (1884), ֆր.՝ 
  • —, «Notice sur les deux lettres arithmétiques de Nicolas Rhabdas». Paris (1886), ֆր.՝ 
  • —, «Le Vaticanus graecus MCDXI et les manuscrits de Rhabdas». Paris (1888) ֆր.՝ 

Նշումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Որոշ հետազոտողներ այս աշխատությունը վերագրում են Իսահակ Արգիրիին, Hunger (1978)։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Николай Артавазд Равда, «Византийский словарь»: в 2-х томах [под ред. К. А. Филатова], СПб., 2011, том 2, стр. 122
  2. ↑ 2,0 2,1 «История математики»: в 3-х томах [под ред. А. П. Юшкевича], М.: Наука, 1970, том 1, стр. 251—252
  3. ↑ М. А. Цайгер, Триумф и забвение способа Пифагора Արխիվացված 2013-09-28 Wayback Machine, «Математика в школе»: Июль (№ 6), стр. 51-61
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Армянская Советская Энциклопедия, Նիկողայոս Արտավազդ, Ереван, 1982, том 8, стр. 299
  5. ↑ Sushil Chaudhury, Gegham Gewonean Armenians in Asian Trade in the Early Modern Era. — Les Editions de la MSH, 2008. — С. 293—294. — 418 с.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Zoran Lučić, Vizantijska Matematika, Novi Sad J. Math. 29, No. 3, стр. 150 (1999), ISSN 0352-0900
  7. ↑ 7,0 7,1 Adontz N. Role of the Armenians in Byzantine Science // Armenian Review. — 1950. — Т. 3. — С. 55-73.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Herbert Hunger, Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner: Philologie, Profandichtung, Musik, Mathematik und Astronomie Naturwissenschaften, Medizin, Kriegswissenschaft, Rechtsliteratur, C.H.Beck, 1978, pp 1080, стр. 247
  9. ↑ 9,0 9,1 «АРТАВАЗД Николай Рабдас». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-09-28-ին. Վերցված է 2019-02-26-ին.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 P. Wilpert, W. P. Eckert: Antike und Orient im Mittelalter: Vorträge der Kölner Mediaevistentagungen 1956-1959, Walter de Gruyter, 1971, pp. 274
  11. ↑ Aachener Zeitung 29.12.2012, Der Fleischverkauf Արխիվացված 2013-09-28 Wayback Machine, Magazin Spielfeld, 2012
  12. ↑ Yannis Stoyas, Nikolaos Rhabdas and the imperial mint. Arithmetic problems and matters of striking coins in the Late Byzantine period: Science and Technology. Historical and Historiographical Studies, Athens, 2013, стр. 67-95
  13. ↑ Klaus-Peter Matschke, Münzstätten, Münzer und Münzprägung im späten Byzanz. In: Revue numismatique, 6e série - Tome 152, 1997, стр. 191-210.
  14. ↑ Anne Tihon, Numeracy and Science Արխիվացված 2013-09-27 Wayback Machine. In: The Oxford Handbook of Byzantine Studies, Ch. III.17.4, стр. 805
  15. ↑ Franz Villicus, Die Geschichte der Rechenkunst vom Alterthume bis zum XVIII Jahrhundert mit besonderer rücksicht auf Deutschland und Österreich., Вена, 1891, стр. 7
  16. ↑ Чалоян В. К. Естественнонаучные воззрения Анании Ширакаци // Византййский временник. — 1957. — Т. XII. — С. 156-171.

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կենսագրական
Աշխատանքներ
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 8, էջ 299)։


Քաղվածելու սխալ՝ <ref> tags exist for a group named "մեկնաբանություն", but no corresponding <references group="մեկնաբանություն"/> tag was found

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Նիկողայոս_Արտավազդ&oldid=10107874» էջից