Հունաստանի թագավորություն

**Հունաստանի թագավորություն**
(Դրոշ)	(Զինանշան)
	Քարտեզ
	; (Հունաստանի թագավորությունը 1973 թվականին)
	Ընդհանուր տեղեկանք
Մայրաքաղաք	Աթենք
Լեզու	Հունարեն
Կրոն	հույն ուղղափառ եկեղեցի
Հիմն	Ἐλευθερία ἤ θάνατος; "Freedom or Death"
	Իշխանություն
Պետական կարգ	Սահմանադրական միապետություն
Պետության գլուխ	թագավոր
Օրենսդրություն	վարչապետ

Հունաստանի թագավորություն (հուն․՝ Βασίλειον τῆς Ἑλλάδος), պետություն, որը ստեղծվել է 1832 թվականին Լոնդոնի համագումարից հետո Մեծ տերությունների՝ Միացյալ Թագավորության, Ֆրանսիայի և Ռուսական կայսրության միջնորդությամբ։

Միջազգայնորեն ճանաչվեց Կոստանդնուպոլսի պայմանագիրը, որի համաձայն Հունաստանի ստացավ իր լիրաժեք անկախությունը Օսմանյան կայսրությունից։

Այս պատմական իրադարձությամբ ստեղծվեց հունական անկախ պետականությունը, որի նմանը չէր եղել պատմության մեջ 15-րդ դարից ի վեր՝ չհաշված բյուզանդական շրջանը։ Հունաստանի անկախության պատերազմներից և արդյունաբերական հեղափոխությունից հետո 1924 թվականին Հունաստանի թագավորությունում վերացավ Բացարձակ միապետությունը։ Երկրում ստեղծվեց սահմանադրական միապետություն։ Հունաստանի թագավորության անկումից հետո 1973 թվականին ստեղծվեց Հունաստանի Երկրորդ Հանրապետությունը^[1]։

Նախապատմություն

15-րդ դարում Հունաստանը աստիճանաբար թուրքական նվաճումներից հետո դարձավ Օսմանյան կայսրության ենթակա տարածք։ Արևելյան Հռոմեական կայսրությունը` Բյուզանդիան, գրեթե ամբողջովին նվաճվեց Կայսրության կողմից։ Ավելի քնա 1100 տարի պատմություն ունեցող կայսրությունը կտրուկ թուլացավ։ Կայսրության համար նաև լուրջ վտանգ էին սպառնում 1095 թվականից սկսված խաչակրաց արշավանքները, քանի որ Ապենինյան թերակղզին գրեթե ամբողջովին գրավվել էր իտալացի խաչակիրների կողմից և 1204 թվականին կազմավորվել էր Լատինական կայսրությունը Մինչ հույների հետ պատերազմելը, թուրքերը 1371 թվականին Մարիցա գետի մոտ նշանավոր հաղթանակ են տոնում սերբերի նկատմամբ։ Սակայն սերբական իշխանությունները կարողանում են ապահովել երկրի անառիկությունը։ Դրան հաջորդում է 1389 թվականի Կոսովոյի ճակատամարտը, որով սերբերը վերջնականապես ընկան։ Սերբիայի թագավորությունը անկում ապրեց^[2]։

Առանց որևէ խիստ դժավարության հանդիպելու, թուրքերը 1453 թվականին անցան Ոսկեղջյուր նավահանգստային քաղաքը և գրավեցին Կոստանդնուպոլիսը։ Դրանից հետո թուրքերը շարժվեցին հյուսիս` դեպի Հունաստան և 1458 թվականին նվաճեցին բյուզանդական Հունաստանի մայրաքաղաք Աթենքը։ 1460 թվականին թուրքերը ամբողջապես գրավեցին Պելոպոնեսը։ Առիթից օգտվեցին նաև իտալիկները։ Նույն շրջանում վենետիկցիները և ջենովացիները գրավեցին հունական որոշ փոքր կղզիներ և բռնակցեցին Լատինական կայսրությանը։

Սակայն 1500 թվականին իտալական բոլոր հողերը հանձնվեցին Օսմանյան Թուրքիային։ Այս շրջանում Բալկանյան որոշ պետություններում սկսվեցին պարտիզանական շարժումներ՝ թուրքական զավթիչների դեմ կռվելու համար։

Հիանալի օրինակ էր Բուլղարիայում բռնկված պարտիզանական շարժումը^[3]։

Թուրքական նվաճումները շարունակվեցին նաև 16-րդ դարում։ 1571 թվականին ընկավ Կիպրոսը։ Թուրքերը փորձ կատարեցին գրավել նաև Կրետե կղզին, որը գտնվում էր վենետիկցիների տիրապետության տակ, սակայն չստացվեց։ Կրետեն և Հոնիական կղզիները Թուրքիային հանձնվեց միայն 1670 թվականին։

18-րդ դարում թուրքական տիրապետության տակ գտնվող եվրոպական պետություններում բռնկվեց անկախության պատերազմ։ 1821 թվականին տեղի ունեցավ հույների վճռական ապստամբությունը Օսմանյան կայսրության դեմ։ Պայքարը գնալով ահագնանում էր։ Հունաստան էին գալիս բազում կամավորներ։ Նրանց թվամ էր անգլիացի մեծ բանաստեղծ և մարդասեր Ջորջ Բայրոնը։ Հույները հասան հաջողության, երբ ի պաշտպանություն նրանց հանդես եկան Միացյալ Թագավորությունը, Ռուսաստան և Ֆրանսիան։ 1830 թվականին առաջին երկիրը՝ Միացյալ Թագավորությունը, ճանաչեց Հունաստանի անկախությունը։ Դրան հաջորդեցին նաև Ռուսական կայսրությունը, Ֆրանսիան, Գերմանիան և Պորտուգալիան։

1832 թվականին Հունաստանը հռչակվեց թագավորություն։ Մեծ տերությունները ընտրություն կատարեցին Հունաստանի առաջին գահակալողի հետ կապված և Հունաստանի առաջին թագավոր ընտրվեց Բավարիայի թագավոր Օտտոն։ Հունաստանի գահի մյուս ժ��ռանգորդը պորտուգալական ծագմամբ Պեդրոն էր, ով իշխանում էր Բրազիլիայում։

Պատմություն

Օտտո թագավորի գահակալությունը (1833–1863)

Օտտոն եղել է Հունաստանի թագավորության առաջին թագավորը, որը եղել է ազգությամբ բավարացի։ Նա կառավարել է Հունաստանում մոտ 30 տարի։ Գերմանական ծագմամբ այս թագավորը իր կառավարման տարիներին Հունաստանում ստեղծեց հիերարխիկ կառավարություն, որը բնորոշ էր միայն գերմանացիներին։ Գերմանացի թագավորը Հունաստանը կառավարում էր խիստ բռնապետական կարգերով։ Այսուհանդերձ, Օտտոն մեծ ներդորում է ունեցել նորանկախ Հունաստանի թագավորության զարգացման գործում։ Նրա օրոք ստեղծվեց հունական բանակը, արդարադատության համակարգը և կրթական համակարգը։ Նա ցանկանում էր Հունաստանը զարգացնել մեծ տերությունների օրինակով, սակայն Օտտոյի վարչակարգը չընդունվեց հույն ժողովրդի կողմից։ Հունական արքունիքում բարձր պաշտոններ զբաղեցրեցին գերմանացիները և այլ եվրոպացիները։ Բացի այդ, Օտտոն չընդունվեց հույների կողմից այն պատճառով, որ դավանում էր կաթոլիկ քրիստոնեություն։ Բավարական կառավարությունը Հունաստանի թագավորությունում շարունակվեց մինչև 1837 թվականը, երբ Միացյալ Թագավորության և Ֆրանսիայի պնդմամբ գերմանացի նախարարները պաշտոնազրկվեցին և նրանց փոխարինեցին հույն պաշտոնյաները։ Սակայն նորանկախ երկիրը դեռ չուներ սահմանադրություն և օրենսդիր կառավարություն։ Հունաստանի դժգոհությունները վերաճեց մինչև ապստամբություն։ Աթենքում հույները մեծ ապստամբություն բարձրացրեցին, որի արդյունքում 1843 թվականին Օտտո I-ը իր իրավունքները սահմանափակեց սահմանադրությամբ և հրավիրեց խորհրդարան (հունարեն՝ κοινοβούλιο)։

Հունաստանը բացարձակ միապետությունից դարձավ սահմանադրական միապետություն։ Նոր սահմանադրության արդյունքերի համաձայն ստեղծվեց երկպալատ խորհրդարան։ Երկպալատ խորհրդարանը կազմված էր կոնգրեսից և սենատից։ Խորհրդարանի ղեկավարները ընտրվեցին Հունաստանի անկախության պատերազմում թուրքերի դեմ կռվողներից, որոնց մի մասը շնորհվեց նաև Հունաստանի ազգային հերոսի շքանշան։

19-րդ դարում հունական քաղաքականության մեջ գերակշռում էր ազգային հարցը։ Հույները երազում էին ստեղծել անկախ պետություն, որը կտարբերվեր մասամբ անկախ Բյուզանդական Հունաստանից^[4]։

Ի վերջո, Կոստանդնոպոլիսը և Աթենքը անցան հունական իշխանությունների կառավարության ներքո։ Որոշ ժամանակ անց, հունական տիրապետությունը տարածվեց նաև այլ հունաբնակ տարածքներում՝ մասնավորապես Կրետեում, Թրակիայում և Մակեդոնիայի մի շարք հատվածներում։

1853-1856 թվականներին տեղի ունեցած ռազմական հակամարտություն մի կողմից՝ Ռուսաստանի, մյուս կողմից՝ Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի, Թուրքիայի և Սարդինիայի կոալիցիայի միջև՝ Մերձավոր Արևելքում գերիշխանության համար։ Ռազմական գործողությունները գլխավորապես ընթացել են Ղրիմի թերակղզում և հարևան շրջաններում, ինչպես նաև՝ Բալկանյան թերակղզում, Բալթիկ և Սպիտակ ծովերում, Հեռավոր Արևելքում^[5]։

Բալկանյան ճակատում ռազմական գործողությունները տեղի էին ունենում Հունաստանի և Սերբիայի տարածքում։ Հունաստանը անցավ Ռուսաստանի կողմը և այդ իսկ պատճառով բրիտանական ռազմանավերը ռազմակալեցին Պիրեյ նավահանգիստը։

Բալկանյան ճակատում Հունաստանի դեմ մեծապես կռվում էր Օսմանյան Թուրքիան։ Գնալով Հունաստանում նվազեց եվրոպական պետությունների ներդրումը, որը դուր չէր գալիս բավարացի թագավորին։ Օտտոն շարունակում էր միջամտել կառավարության գործերին։

1862 թվականին վարչապետ Ծովակալ Կոնստանտին Կանարիսին ազատեց իր պաշտոնից, որն էլ պատճառ դարձավ վերջինին երկրից դուրս գալու համար։ Հույները խնդրագիր ներկայացրեցին բրիտանական կառավարությունը, որտեղ խնդրեցին Հունաստան կառավարելու ուղարկել Վիկտորիա թագավորի որդուն՝ արքայազն Ալֆրեդին։ Նրանք պատճառ ներկայացրեցին այն, որ իրենց թագավորի վատ կառավարության շնորհիվ Հունաստանը չի հասնում մեծ նվաճումների։ Բրիտանիայի թագուհին հրաժարվեց ուղարկել իր որդուն Հունաստան, սակայն Հունաստան ուղարկեց դանիացի իշխան Գեորգիոս I-ին։ Գեորգիոսը ընդունեց սահամնադրության օրենքները և ավելին՝ կրոնափոխ լինելով դարձավ հույն ուղղափառ եկեղեցու հետևորդ։ Որպես պարգև, բրիտանամետ թագավորը Միացյալ Թագավորությանը զիջեց Հոնիական կղզիները։ Արդյունքում Հունաստանում տեղի ունեցավ իշխանափոխություն։

Գեորգիոս I-ը` Հունաստանի թագավոր (1864–1913)

Մեծ Բրիտանիայի միջնորդությամբ և Գեորգիոսի հրամանագրով Հունաստանի սահամնադրության մեջ տեղի են ունենում փոփոխություններ։ Մտցվում են դեմոկրատական տարրեր։ 1864 թվականի սահմանադրական բարեփոխումներից հետո երկրում կրճատվում է թագավորի իշխանությունը։ Երկրում իշխանական գերագույն մարմինը դարձավ օրենսդրությունը՝ վարչապետի գլխավորությամբ։ Թագավորին մնաց միայն վետոյի իրավունքը։ Չնայած նրան, որ հույները գոհ էին Գեորգիոսի կառավարությունից այս ու հանդերձ երկրում ստեղծվեցին երկու քաղաքական միավորումներ։ Առաջին միավորումը դրանք ազատակամները կամ լիբերալներն էին։ Լիբերալների շարժումը գլխավորում էր Չարիլիայոս Տրիկոպիսը, իսկ ավելի ուշ՝ Էլեֆթերիոս Վենիզելոսը։ Պահպանողականների առաջնորդը ի սկզբանե եղել է Թեոդորոս Դելիհիանիսը, իսկ ավելի ուշ՝ հույն նշանավոր զորավար և քաղաքական գործիչ Թրասիվալիուս Զաիմիսը։ Լիբերալները սկսեցին գերակշռել հունական քաղաքականության մեջ ավելի ուշ՝ 19-րդ դարից հետո։ Տրիկոպիսը սկսեց վարել անգլամետ քաղաքականություն և հույները սկսեցին համագործակցել Միացյալ Թագավորության արտաքին գործերի նախարարության հետ։ 19-րդ դարում Հունաստանի համարվում էր Եվրոպայի ամենաաղքատ երկրներից մեկը։ Երկիրը չուներ արտադրանքային հումք, ենթակառուցվածքներ և կապիտալ։ Գյուղատնտեսությունը հիմնականում հիմնված էր բնամթերային մակարդակի վրա և կային միտումներ երկրի արտադրանքը ներկրել արտասահման։ Երկրում գործում էին չամիչի, ծխախոտի և ձիթապտղի գործարաններ։ Երկրում զարգացող մակարդակի վրա գտնվող նավահանգստներից էր Պիրեյը։ Այս դարաշրջանում ֆինանսների հիմանական կառավարողը լոնդոնյան ֆինանսական տներն էին, որոնք սփռված էին ամբողջ Հունաստանով։ 1890 թվականին Հունաստանի աղքատ վիճակը ահագնացավ և Հունաստանը հայտարարվեց գրեթե սնանկ։ 1893 թվականն աղքատությունը տարածվեց գյուղացիության շրջանում և կղզիաբնակների մոտ։ Երկրից սկսվեց լայնածավալ արտագաղթ դեպի Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ և այլ երկրներ։ Գյուղական համայնքներում հատկապես ցածր էր կրթվածության մակարդակը։ Այնուամենայնիվ, նկատվեց առաջընթաց ենթակառուցվածքների մեջ և Աթենքում զարգացավ շինարարությունը։ Չնայած վատ ֆինանսական իրավիճակի, Աթենքը բազմադարյա դադարից հետո 1896 թվականին անցկացրեց Օլիմպիական խաղեր, որտեղ հույները գրանցեցին մեծ հաջողություններ։ Հունաստանի թագավորությունում խորհրդարանական գործընթացքը մեծապես զարգացավ Գեորգիոս I-ի քրոջ կառավարման օրոք։ 1875 թվականին ընդունվեց ռեֆորմային նորմեր, որը ուղղված էր սնանկ երկրի զարգացմանը։ 19-րդ դարում Հունաստանում ահագնացավ մեկ այլ խոշոր քաղաքական խնդիր, որը կապված էր Հունաստանի պաշտոնական լեզվի հետ։ Հունաստանի բարձր զարգացած և կրթված էլիտան խոսում էր նորագույն հունարենով` աշխարհիկ, որը մի շարք տարբերություններ ուներ հին հունարենից։ Գյուղական բնակավայրերը և ավանդական բնակչությունը օգտագործում էր հունական բարբառները, որը նույն հին հունարենն էր։ Իսկ երրորդ կողմը՝ հոգևորականությունը, կողմ էր ավանդական կարգերին և օգտագործում էր հին հունարեն լեզուն։ Կապված այս հարցի հետ, 1901 թվականին Աթենքում բռնկվեցին անկարգություններ։ Լիբերալները կողմնակից էին հունարենի, իսկ պահպանողականները՝ հին հունարենի կիրառությանը։ Այս հարցը մտաց քաղաքական ասպարեզում մինչև 1970-ականները։ Բոլոր հույները միասնական էին, ազատագրել հունախոս գավառները և կղզիները կործանման եզրին կանգնած Օսմանյան Թուրքիայից։ 1866-1869 թվականների ապստամբության կենտրոնը Կրետեն էր։ Երբ 19-րդ դարում բռնկվեց Ղրիմի պատերազմը, դեմ գնալով թուրքերին հույները օգնություն տրամադրեցին Ռուսական կայսրությանը, սակայն Հունաստանը չափազանց աղքատ էր^[6]^[7]։

Հույներին չափազանց մտահոգում էր բրիտանական միջամտությունը։ Այնուամենայնիվ, 1881 թվականին թուրքերը Թեսալիան և Էպիրուսը զիջեցին Հունաստանին։ Իսկ Բեռլինի պայմանագրի համաձայն, Կրետեն վերադարձվում էր Հունաստանին։ Բեռլինի պայմանագրով Կրետեն դարձավ ինքնիշխան ծովապետություն։ Հույն-թուրքական հարաբերությունը շարունակում էր բարդանալ Մակեդոնիայի հետ կապված խնդիրների պատճառով^[8]։ 1890 թվականին թուրքական զորքերը մտան Մակեդոնիա։ Այս պայքարի ժամանակ Հունաստանը կռվում էր ոչ միայն Թուրքիայի այլ նաև էթնիկական խառնաշփոթի մեջ գտնվող Բուլղարիայի հետ։ Պատմության մեջ այս միջադեպը հայտնի է «Մակեդոնիայի պայքար» անվանումով։ 1908 թվականին Օսմանյան Թուրքիայիում կատարվեց իշխանափոխություն։ Երիտթուրքերը տապալեցին սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ին և անցան եռապետական կառավարման համակարգի։ Օգտվելով Օսմանյան Թուրքիայում տիրող ներքին խառնաշփոթից, Ավստրո-Հունգարիային կցված Բոսնիա և Հերցեգովինան և Թուրքիայի տիրապետության տակ գտնվող Բուլղարիան հռչակեցին իրենց անկախությունը։ Կրետեն անցավ Հունաստանին և Հունաստանը վերամիավորվեց^[9]։

1909 թվականի օգոստոսի 15-ին Հունաստանում տեղի ունեցավ արմատական հեղափոխություն։ Իշխանությունը կենտրոնացավ լիբերալների ձեռքում և Վենիզելոսը արագ հաստատել իրեն որպես հզոր քաղաքական գործիչ։ Նրա դաշնակիցները 1910 թվականին հաղթեցին ընտրություններում։ 1910 թվականի հոկտեմբերի 10-ին Վենիզելոսը դարձավ Հունաստանի վարչապետ։

Վենիզելոսը նախաձեռնել է մեծ բարեփոխումների ծրագիր, այդ թվում, մի նոր ու ավելի ազատական սահմանադրության։ Նրա բարեփոխումները կատարվում էին կառավարման համակարգի, կրթության և տնտեսության մեջ։ Նույն շրջանում բռնկվեց իտալա-թուրքական պատերազմը, որը տեղի էր ունենում Լիբիայի տարածքում։ 1912 թվականի գարնանը Երիտթուրքական կառավարությունը համաձայնագիր ստորագրեց Բալկանյան երկրների հետ, որի համաձայն ստեղծվեց Բալկանյան լիգան։ Բալկանյան լիգայի մեջ մտնող բոլոր պետությունները պետք է լինեին անկախ և այդ իսկ պատճառով 1912 թվականին իր անկախությունը հռչակեց Ալբանիան։ Ձևավորվեց Բալկանյան լիգան, որը հետագայում կոչվեց նաև բալկանյան ճակատ։ Նրա անդամ երկրներն էին Հունաստանը, Բուլղարիան, Չեռնոգորիան, Սերբիան և Ալբանիան։

Բալկանյան երկրորդ պատերազմի նախօրեին Բ��ւլղարիան լքեց միավորումը։

Բալկանյան պատերազմներ (1912-1913)

Հարավսլավական ճակատ

Պատերազմը անխուսափելի էր։ Հունաստանը և Բալկանյան մյուս պետությունները սպասում էին թուրքական հարձակմանը։ Ի վերջո, Թուրքիան իր բանակային կորպուսը մտցրեց Մակեդոնիա, որն էլ այնտեղից շարժվեց դեպի Էպիրուս։ Հունական բանակը կազմված էր յոթ ռազմական կորպուսներից, որոնց թիվը ավելանալով դարձավ ութ։ Հունական ուժերը կարողացան կանգնեցնել Էպիրուսի թուրքերին։ Հունաստանի թագավորության ուժերը կենտրոնացվեցին Էպիրուսում։ Թուրքական զորքերը գերազանցում էին հունականին մի քանի անգամ և այդ իսկ պատճառով թուրքերը նվաճեցին Կենտրոնական և Արևմտյան Հունաստանը։ Որոշ ժամանակ անց, թուրքական զորքերը մոտեցան Սալոնիկի մատույցներին։ Թուրքերը վերականգնեցին Սալոնիկի-Կոստանդնուպոլսի միջանցքային գոտին։ Թուրքերը հաստատեցին իրենց դիրքը Բալկաններում։ Սակայն հունական 6 կորպուսները միանգամից կարողացան դուրս հանել թուքրերին իրենց տարածքներց։ Պատերազմի կենտրոնական հատվածում հույներին օգնության հասավ նաև Բուլղարիան և Սերբիան։ Թուրքիայի պարտությունը դարձավ անխուսափելի։ Ռազմական տեսանկյունից, այդ հաղթանակը հնարավորինս թուլացրեց թուրքական զորքերին^[10]^[11]։

Պատերազմում ակտիվ գործողություններ ծավալեց հունական բանակը և ռազմական նավատորմը։ Թուրքիան երկրորդ անգամ պատերազմ հայտարարեց Հունաստանին։ 1912 թվականի նոյեմբերի 2-ին Օսմանյան հրամանատար Հասան Թահսին փաշան իր բանակային կորպուսը մտցրեց Սալոնիկ։ Նոյեմբերի 9-ին ժամանեց 26,000-անոց հունական բանակը։ Հույները հերթական անգամ անհաջողության մատնեցին թուրքերի գրոհը և թուրքական բանակը ունեցավ լուրջ կորուստներ^[12]։

Թուրքական բանակի վնասը կազմում էր մոտ 30 մեքենա զենք և 70,000 հրացաններ։ Մոտ 15.000 թուրք սպաներ զոհվեցին Մակեդոնիայի քարոզչության հետևանքով, իսկ թուրքերի ընդհանուր կորուստը կազմում էր 41,000 զինվոր^[13]։

Պատերազմի հետևանքով Հունաստանի ձեռքում հայտնվեցին թուրք ռազմագերիներ։

Էպիրուսի ճակատ

Էպիրուսը հունական բանակի կենտրոնատեղիներից մեկն էր, որը բազմիցս ենթարկվել էր օսմանյան հարձակումների։ Բալկանյան առաջին պատերազմի ընթացքում թուրքական բանակը ռազմակալում է Էպիրուսը^[14]։

Նոյեմբերի 5-ին մայոր Սպիրոսի գլխավորությամբ Էպիրուսում տեղի է ունենում հզոր ապստամբություն, որը ուղղված էր օսմանյան զավթիչներին։ Սակայն օսմանյան կայազորին հաջողվում է ճնշել ապստամբությունը։

Բալկանյան պատերազմների ընթացքում ավարտվում է նաև Մակեդոնիայում ծագած խնդիրները^[15]։

Տես նաև

Հունաստանի արքա

Գրականություն

Colovas, Anthone C. A Quick History of Modern Greece (2007) excrpt and text search
Gallant, Thomas W. Modern Greece (Brief Histories) (2001)
Herzfeld, Michael. Ours Once More: Folklore, Ideology and the Making of Modern Greece (1986) excerpt and text search
Kalyvas, Stathis. Modern Greece: What Everyone Needs to Know (Oxford University Press, 2015)
Keridis, Dimitris. Historical Dictionary of Modern Greece (2009) excerpt and text search
Koliopoulos, John S., and Thanos M. Veremis. Modern Greece: A History since 1821 (2009) excerpt and text search
Woodhouse, C. M. Modern Greece: A Short History (2000) excerpt and text search

Ծանոթագրություններ

↑ Cavendish, Marshall (2009). World and Its Peoples. Marshall Cavendish. էջ 1478. ISBN 0-7614-7902-3. «The klephts were descendants of Greeks who fled into the mountains to avoid the Turks in the fifteenth century and who remained active as brigands into the nineteenth century.»
↑ Latourette, Christianity in a Revolutionary Age (1959) 2: 481-83
↑ Kenneth Scott Latourette, Christianity in a Revolutionary Age, II: The Nineteenth Century in Europe: The Protestant and Eastern Churches. (1959) 2: 479-481
↑ Maria Christina Chatziioannou, "Relations between the state and the private sphere: speculation and corruption in nineteenth-century Greece 1." Mediterranean Historical Review 23#1 (2008): 1-14.
↑ Zorka Parvanova, "Crete and Macedonia Between National Ideals and Geopolitics (1878–1913)." Etudes balkaniques 1 (2015): 87-107.
↑ Kondis, Basil (1978). Greece and Albania, 1908–1914. Institute for Balkan Studies. էջ 93.
↑ Epirus, 4000 years of Greek history and civilization. M. V. Sakellariou. Ekdotike Athenon, 1997. ISBN 978-960-213-371-2, p. 367.
↑ Albania's captives. Pyrros Ruches, Argonaut 1965, p. 65.
↑ Baker, David, "Flight and Flying: A Chronology", Facts On File, Inc., New York, New York, 1994, Library of Congress card number 92-31491, ISBN 0-8160-1854-5, page 61.
↑ «History: Balkan Wars». Hellenic Air Force. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 3-ին.
↑ Boyne, Walter J. (2002). Air Warfare: an International Encyclopedia: A-L. ABC-CLIO. էջեր 66, 268. ISBN 978-1-57607-345-2.
↑ Edward J. Erickson, Defeat in Detail, The Ottoman Army in the Balkans, 1912–1913, Westport, Praeger, 2003, p. 40.
↑ Elisabeth Oltheten, George Pinteras, and Theodore Sougiannis, "Greece in the European Union: policy lessons from two decades of membership", The Quarterly Review of Economics and Finance Winter 2003
↑ «THE BALKAN WARS». US Library of Congress accessdate =ապրիլի 15, 2008. 2007. {{cite web}}: Missing pipe in: |publisher= (օգնություն)
↑ "The World Crisis, 1911–1918" by Winston Churchill, https://books.google.am/books?id=6l6Fgnz8fXIC, 1931 Charles Scribner's Sons, pp. 278

[1] Cavendish, Marshall (2009). World and Its Peoples. Marshall Cavendish. էջ 1478. ISBN 0-7614-7902-3. «The klephts were descendants of Greeks who fled into the mountains to avoid the Turks in the fifteenth century and who remained active as brigands into the nineteenth century.»

[2] Latourette, Christianity in a Revolutionary Age (1959) 2: 481-83

[3] Kenneth Scott Latourette, Christianity in a Revolutionary Age, II: The Nineteenth Century in Europe: The Protestant and Eastern Churches. (1959) 2: 479-481

[4] Maria Christina Chatziioannou, "Relations between the state and the private sphere: speculation and corruption in nineteenth-century Greece 1." Mediterranean Historical Review 23#1 (2008): 1-14.

[5] Zorka Parvanova, "Crete and Macedonia Between National Ideals and Geopolitics (1878–1913)." Etudes balkaniques 1 (2015): 87-107.

[Kondis-6] Kondis, Basil (1978). Greece and Albania, 1908–1914. Institute for Balkan Studies. էջ 93.

[7] Epirus, 4000 years of Greek history and civilization. M. V. Sakellariou. Ekdotike Athenon, 1997. ISBN 978-960-213-371-2, p. 367.

[8] Albania's captives. Pyrros Ruches, Argonaut 1965, p. 65.

[Baker-9] Baker, David, "Flight and Flying: A Chronology", Facts On File, Inc., New York, New York, 1994, Library of Congress card number 92-31491, ISBN 0-8160-1854-5, page 61.

[10] «History: Balkan Wars». Hellenic Air Force. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 3-ին.

[11] Boyne, Walter J. (2002). Air Warfare: an International Encyclopedia: A-L. ABC-CLIO. էջեր 66, 268. ISBN 978-1-57607-345-2.

[Erickson40-12] Edward J. Erickson, Defeat in Detail, The Ottoman Army in the Balkans, 1912–1913, Westport, Praeger, 2003, p. 40.

[Lessons-13] Elisabeth Oltheten, George Pinteras, and Theodore Sougiannis, "Greece in the European Union: policy lessons from two decades of membership", The Quarterly Review of Economics and Finance Winter 2003

[Congress-14] «THE BALKAN WARS». US Library of Congress accessdate =ապրիլի 15, 2008. 2007. {{cite web}}: Missing pipe in: |publisher= (օգնություն)

[15] "The World Crisis, 1911–1918" by Winston Churchill, https://books.google.am/books?id=6l6Fgnz8fXIC, 1931 Charles Scribner's Sons, pp. 278

[1]