Հաղարջենի

Հաղարջենի (լատին․՝ Ribes), կոկռոշազգիների (Grossulariaceae) ընտանիքի բույսերի ցեղ։

Ribes petraeum

Մոտ 50 տեսակ աճում են Եվրոպայում, Ասիայում, Հյուսիսային Ամերիկայում։

Հայաստանում հաղարջենին վայրի վիճակում աճում է Եղեգնաձորի, Ախուրյանի, Արթիկի, Սևանի ավազանի, Զանգեզուրի, Լոռու, Շիրակի տարածքներում։ Հայաստանում հանդիպում է 6 տեսակ՝ արևելյան, ալպիական, Բիբերշտեյնի, հայկական, Ախուրյանի, սովորական։ Տարածված է անտառներում, նոսրանտառներում, թփուտներում, ժայռաճեղքերում, կիրճերում և այլուր։ Սովորական հաղարջենին աճեցվում է գրեթե բոլոր մարզերում։

Մշակության մեջ տարածված են նաև սև ու կարմիր հաղարջենիների ներմուծված տեսակները։ Հաղարջենու Ախուրյանի և հայկական տեսակները բնաշխարհիկներ են. գրանցված են Հայաստանի Կարմիր գրքում^[1]։

1,5-2,5 մ բարձրությամբ թփեր։ Տերևները պարզ են, 3-5 բլթականի, ատամնաեզր։ Ծաղկաբույլը՝ ողկույզ է, ծաղիկները՝ մանր, հաճախ երկսեռ, հազվադեպ բաժանասեռ և երկտուն։ Պտուղը հատապտուղ է՝ սև, կարմիր և այլ գույնի, թթվաշ։ Հաղարջենին խոնավասեր է, բազմանում է սերմերով և արմատային մացառներով։ Պտուղները բուրավետ են, պարունակում են շաքարներ, թթուներ, վիտամիններ, պեկտինային նյութեր, ներկանյութեր, օգտագործվում է ինչպես թարմ այնպես էլ վերամշակված վիճակում^[2]։ Հաղարջենին խոնավասեր է, բազմանում է սերմերով և արմատային մացառներով։

Ծաղկի բանաձև՝ ${\displaystyle \ast K_{4-5}\;C_{4-5}\;A_{4-5}\;G_{(2-4)}}$։ Ծաղկի բանաձևը հաստատուն չի^[3]։

Հայտնի է 150 տեսակ, որոնցից 57-ը՝ մշակվող։

• Հաղարջենի Ախուրյանին (R. achurjani) հանդիպում է Շիրակի, Տավուշի, Գեղարքունիքի մարզերում, աճում է միջին լեռն, գոտու ժայռոտ վայրերում,

կիրճերում, թփուտներում։

• Հայկական հաղարջենի հանդիպում է Վայոց ձորի մարզում (Ջերմուկի շրջակայքում), աճում է գետեզրերին և գետափերի քարքարոտ մասերում, վերին լեռն, գոտում առաջացնում է փոքր մացառուտներ։

Այս բնաշխարհիկ տեսակները գրանցված են Հայաստանի Կարմիր գրքում։

Ribes alpinum

Ribes aureum

Ribes cereum

Ribes divaricatum

Ribes malvaceum

Ribes rubrum

Ribes sanguineum

Ribes speciosum

Ribes uva-crispa

• Ribes aciculare Sm.
• Ribes affine Kunth
• Ribes alpestris Wall. ex Decne.
• Ribes alpinum L.
• Ribes altissimum Turcz. ex Pojark.
• Ribes amarum McClatchie
• Ribes americanum Mill.
• Ribes armenum Pojark.
• Ribes aureum Pursh
• Ribes binominatum A.Heller
• Ribes bolivianum Jancz.
• Ribes brachybotrys (Wedd.) Jancz.
• Ribes bracteosum Douglas
• Ribes burejense F.Schmidt
• Ribes cereum Douglas
• Ribes ciliatum Humb. & Bonpl. ex Schult.
• Ribes cucullatum Hook. & Arn.
• Ribes cuneifolium Ruiz & Pav.
• Ribes curvatum Small
• Ribes cynosbati L.
• Ribes diacanthum Pall.
• Ribes dikuscha Fisch. ex Turcz.
• Ribes divaricatum Douglas
• Ribes echinellum (Coville) Rehder
• Ribes erythrocarpum Coville & Leiberg
• Ribes fasciculatum Siebold & Zucc.
• Ribes fontaneum Bochkarn.
• Ribes formosanum Hayata
• Ribes fragrans Pall.
• Ribes gayanum (Spach) Steud. — Смородина Гея
• Ribes glaciale Wall.
• Ribes glandulosum Grauer
• Ribes griffithii Hook.f. & Thomson
• Ribes henryi Franch.
• Ribes heterotrichum C.A.Mey.
• Ribes himalense Royle ex Decne.
• Ribes hirtellum Michx.
• Ribes horridum Rupr.
• Ribes howellii Greene
• Ribes hudsonianum Richardson
• Ribes incarnatum Wedd.
• Ribes indecorum Eastw.
• Ribes inerme Rydb.
• Ribes janczewskii Pojark.
• Ribes japonicum Maxim.
• Ribes komarovii Pojark.
• Ribes laciniatum Hook.f. & Thomson
• Ribes lacustre (Pers.) Poir.
• Ribes latifolium Jancz.
• Ribes laurifolium Jancz.
• Ribes laxiflorum Pursh
• Ribes lehmannii Jancz.
• Ribes leptanthum A.Gray
• Ribes lobbii A.Gray
• Ribes longeracemosum Franch.
• Ribes luridum Hook.f. & Thomson
• Ribes magellanicum Poir.
• Ribes malvaceum Sm.
• Ribes mandschuricum (Maxim.) Kom.
• Ribes maximowiczii Kom.
• Ribes menziesii Pursh.
• Ribes mescalerium Coville
• Ribes meyeri Maxim.
• Ribes missouriense Nutt.
• Ribes montigenum McClatchie
• Ribes moupinense Franch.
• Ribes multiflorum Kit. ex Schult.
• Ribes neglectum Rose
• Ribes nevadense Kellogg
• Ribes nigrum L.
• Ribes niveum Lindl.
• Ribes orientale Desf.
• Ribes oxyacanthoides L.
• Ribes palczewskii (Jancz.) Pojark.
• Ribes pallidiflorum Pojark.
• Ribes pauciflorum Turcz. ex Pojark.
• Ribes pentlandii Britton
• Ribes petraeum Wulfen
• Ribes pinetorum Greene
• Ribes procumbens Pall.
• Ribes pulchellum Turcz.
• Ribes punctatum Ruiz & Pav.
• Ribes quercetorum Greene
• Ribes roezlii Regel
• Ribes rotundifolium Michx.
• Ribes rubrum L.
• Ribes sachalinense (F.Schmidt) Nakai
• Ribes sanguineum Pursh
• Ribes saxatile Pall.
• Ribes sinanense F.Maek.
• Ribes speciosum Pursh
• Ribes spicatum E.Robson
• Ribes stenocarpum Maxim.
• Ribes thacherianum (Jeps.) Munz
• Ribes trilobum Meyen
• Ribes triste Pall.
• Ribes turbinatum Pojark.
• Ribes ussuriense Jancz.
• Ribes uva-crispa L.
• Ribes valdivianum Phil.
• Ribes velutinum Greene
• Ribes viburnifolium A.Gray
• Ribes vilmorinii Jancz.
• Ribes viscosissimum Pursh
• Ribes warszewiczii Jancz.
• Ribes watsonianum Koehne
• Ribes wolfii Rothr.

• Ribes ×arcuatum Jancz.
• Ribes ×bethmontii Jancz.
• Ribes ×carrierei C.K.Schneid.
• Ribes ×culverwellii Macfarl.
• Ribes ×fuscescens
• Ribes ×futurum Jancz.
• Ribes ×gordonianum Lem.
• Ribes ×holosericeum
• Ribes ×innominatum Jancz.
• Ribes ×koehneanum Jancz.
• Ribes ×nidigrolaria Rud.Bauer & A.Bauer
• Ribes ×robustum Jancz.
• Ribes ×armticum Jancz.
• Ribes ��succirubrum Zabel ex Jancz.

Հաղարջի արտադրությունը 2005 թվականին^[4]
հազար տոննա

Երկիր	Արտադրություն
Ռուսաստան	431,5
Լեհաստան	186,8
Գերմանիա	128,8
Ուկրաինա	24,8
Մեծ Բրիտանիա	19,7
Ավստրիա	19,4
Չեխիա	15,1
Հունգարիա	12,1
Ֆրանսիա	11,4
Դանիա	11,3

Պտուղը հյութալի, բուրավետ, թթվաշ հատապտուղ է՝ սև, կարմիր, դեղին և այլ գույների։ Պարունակում է շաքարներ, թթուներ, վիտամիններ, պեկտինային, աղաղա- և ներկանյութեր։ Օգտագործվում է թարմ և վերամշակված (հյութ, ջեմ, մուրաբա և այլն)։ Խոնավասեր է։ Բազմանում է սերմերով և արմատային մացառներով։

• Вавилов А. С. Чудо-ягода. // Наука и жизнь, 1988, № 7, с. 94. — О смородине лежачей, или моховке.
• Турова А., Сапожникова Э. О пользе чёрной смородины. // Наука и жизнь, 1988, № 7, с. 92—93.

• Հաղարջ - Հազարտերևուկ նախագիծ
• Entry on Ribes at Mark Rieger's UGa fruit crops site Արխիվացված 2010-05-28 Wayback Machine

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 6, էջ 77)։

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հաղարջենի» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հաղարջենի» հոդվածին։

Բառարաններ և հանրագիտարաններ Բրիտանիկա (11-րդ) · Բրիտանիկա · Բրոքհաուս · Բրոքհաուսի և Եփրոնի · Բրոքհաուսի և Եփրոնի փոքր · Մեծ նորվեգական · MESH ID Տաքսոնոմիա EOL · GBIF · iNaturalist · NCBI · IRMNG · ITIS TSN Չափորոշչային վերահսկողություն BNF: 12566933f · GND: 4228009-6 · LCCN: sh85112050 · Microsoft: 2780550903 · NKC: ph171342, ph500505

Տաքսոնի նույնացուցիչներ Վիքիցեղեր: Ribes APDB: 194431 APNI: 91882 BOLD: 121666 EoL: 38348 EPPO: 1RIBG FNA: 128544 FoC: 128544 Fossilworks: 264404 GBIF: 2986095 GRIN: 10469 iNaturalist: 47130 IPNI: 37138-1 IRMNG: 1101600 ITIS: 24448 NBN: NHMSYS0000462393 NCBI: 3801 NZOR: f2531449-be5e-427b-a1d6-8dbc4b169537 PLANTS: RIBES POWO: urn:lsid:ipni.org:names:30002461-2 Tropicos: 40025704 VASCAN: 1623 VicFlora: d8c88665-e9d3-4b43-b64a-047e28dd70f4

Ընթերցե՛ք «հաղարջենի» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։