Jump to content

Կրետական պատերազմ (մ.թ.ա. 205–200)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Կրետական պատերազմ
ՎայրԿրետե
Հակառակորդներ
Հրամանատարներ
Կողմերի ուժեր
Ռազմական կորուստներ
Ընդհանուր կորուստներ

Կրետական պատերազմը (մ.թ.ա. 205–200 թվականներին) մղվել է Մակեդոնիայի թագավոր Ֆիլիպ V-ի, Էտոլիայի միության, Կրետական շատ քաղաքների (որոնցից Օլուսը և Հիերապիտնան ամենակարևորն էին) և սպարտացի ծովահենների միջև՝ ընդդեմ Հռոդոսի, իսկ ավելի ուշ՝ Պերգամոնի, Բյուզանդիայի, Կիզիկոսի, Աթենքի և Կնոսոսի Աթտալոս I-ի դեմ։

Մակեդոնացիները հենց նոր էին ավարտել Մակեդոնիայի առաջին պատերազմը, և Ֆիլիպը, տեսնելով Հռոդոսին հաղթելու իր հնարավորությունը, դաշինք կնքեց էտոլական և սպարտացի ծովահենների հետ, որոնք սկսեցին արշավել Ռոդիական նավերի դեմ։ Ֆիլիպը նաև դաշինք կնքեց Կրետեի մի քանի կարևոր քաղաքների հետ, ինչպիսիք են Հիերապիտնան և Օլուսը։ Քանի որ Ռոդիական նավատորմը և տնտեսությունը տառապում էին ծովահենների ավերումներից, Ֆիլիպը հավատում էր, որ Հռոդոսին ջախջախելու իր հնարավորությունը մոտ է։ Իր նպատակին հասնելու համար նա դաշինք կնքեց Սելևկյան կայսրության թագավոր Անտիոքոս Մեծի հետ Եգիպտոսի Պտղոմեոս V- ի դեմ (Սելևկյան կայսրությունը և Եգիպտոսը մյուս երկու Դիադոչի նահանգներն էին)։ Ֆիլիպը սկսեց հարձակվել Պտղոմեոսի և Հռոդոսի դաշնակիցների հողերի վրա Թրակիայում և Պրոպոնտիսում։

Ք.ա. 202 թվականին Հռոդոսը և նրա դաշնակիցներ Պերգամոնը, Կիզիկոսը և Բյուզանդիան միավորեցին իրենց նավատորմերը և հաղթեցին Ֆիլիպին Քիոսի ճակատամարտում։ Ընդամենը մի քանի ամիս անց Ֆիլիպի նավատորմը հաղթեց հռոդոսներին Լադի ճակատամարտում։ Մինչ Ֆիլիպը կողոպտում էր Պերգամացիների տարածքը և հարձակվում Կարիայի քաղաքների վրա, Աթտալոս I Պերգամացին գնաց Աթենք՝ փորձելով դիվերսիա ստեղծել։ Նրան հաջողվեց դաշինք ապահովել աթենացիների հետ, որոնք անմիջապես պատերազմ հայտարարեցին մակեդ��նացիների դեմ։ Մակեդոնիայի թագավորը չէր կարող մնալ անգործ. նա իր նավատորմով և որոշ հետևակով հարձակվեց Աթենքի վրա։ Սակայն հռոմեացիները նախազգուշացրեցին նրան, որ նա հետ քաշվի կամ կռվի Հռոմի հետ։ Հռոդոսական և Պերգամյան նավատորմի կողմից պարտություն կրելուց հետո Ֆիլիպը նահանջեց, բայց ոչ նախքան Հելլեսպոնտում գտնվող Աբիդոս քաղաքը գրոհելը։ Աբիդոսը երկար պաշարումից հետո ընկավ, և նրա բնակիչների մեծ մասն ինքնասպան եղավ։ Ֆիլիպը մերժեց հունական պետությունների վրա հարձակումը դադարեցնելու հռոմեական վերջնագիրը, և հռոմեացիները պատերազմ հայտարարեցին Մակեդոնիայի դեմ։ Դա թողեց Կրետայի քաղաքները առանց հիմնական դաշնակիցների, և Կրետեի ամենամեծ քաղաքը՝ Կնոսոսը, միացավ հռոդոսականներին։ Հանդիպելով այս համադրությանը՝ և՛ Հիերապիտնան, և՛ Օլուսը հանձնվեցին և ստիպված եղան պայմանագիր կնքել Հռոդոսի և Կնոսոսի համար ձեռնտու։

Նախապատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ք.ա. 205 թվականին Մակեդոնիայի առաջին պատերազմն ավարտվեց Փյունիկիայի պայմանագրի ստորագրմամբ, որի պայմաններով մակեդոնացիներին թույլ չտվեցին իրենց սահմաններն ընդլայնել դեպի արևմուտք։ Հռոմը, միևնույն ժամանակ, զբաղված էր Կարթագենով, և Ֆիլիպը հույս ուներ օգտվել դրանից՝ տիրանալու հունական աշխարհին։ Նա գիտեր, որ իր հավակնություններին կնպաստի Կրետեի հետ դաշինքը և սկսեց ճնշում գործադրել կրետացիների վրա հռոդոսական ակտիվների վրա հարձակվելու համար[1]: Ջախջախելով Պերգամոնը՝ Փոքր Ասիայում գերիշխող հունական պետությունը, և դաշինք կազմելով Էտոլիայի հետ՝ Ֆիլիպին այժ Հռոդոսից բացի, Հունաստանի ոչ մի այլ տերության չէր հակառակվում։ Հռոդոսը՝ կղզի պետություն, որը տնտեսապես և ռազմական առումով գերիշխում էր Միջերկրական ծովի հարավ-արևելքում, պաշտոնապես դաշնակից էր Ֆիլիպին, բայց նաև դաշնակից էր նրա թշնամի Հռոմին[1][1]: Ավելին, Ֆիլիպը աշխատեց ամրապնդելու իր դիրքը Բալկաններում որպես մեծ տերություն։ Իր ուժերը արշավելով դեպի Մակեդոնիայի հյուսիսային սահմանը՝ նա ջախջախիչ պարտություն կրեց իլլիացիներին նկատմամբ, որոնք մարտում կորցրեցին 10000 մարդ[1]: Ապահովված իր հյուսիսային սահմաններով՝ Ֆիլիպը կարողացավ իր ուշադրությունը սևեռել դեպի Էգեյան ծովը։

Ծովահենություն և վաղ արշավներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փյունիկիայի պայմանագիրն արգելում էր Ֆիլիպին ընդարձակվել դեպի արևմուտք՝ դեպի Իլլիրիա կամ Ադրիատիկ ծով, ուստի թագավորն իր ուշադրությունը ուղղեց դեպի արևելք՝ Էգեյան ծով, որտեղ սկսեց մեծ նավատորմ կառուցել[2]։

Ֆիլիպը տեսնում էր ծովում Հռոդոսի գերիշխանությունը ցնցելու երկու եղանակ՝ ծովահենություն և պատերազմ։ Որոշելով կիրառել երկու մեթոդները՝ նա խրախուսեց իր դաշնակիցներին սկսել ծովահենների հարձակումները հռոդոսական նավերի դեմ։ Լիտիական պատերազմից ի վեր, ունենալով դիրք Կրետեում, Ֆիլիպը համոզեց կրետացիներին, որոնք երկար ժամանակ զբաղվում էին ծովահենությամբ։ Նա նաև համոզեց էտոլացիներին, և սպարտացիներին մասնակցել ծովահենությանը։ Այս ազգերի գայթակղությունը՝ գրավված հռոդոսական նավերից, հսկայական ավարի խոստումն էր[3][2]: Նա Էտոլիացի դիքեարխոսին ուղարկեց մեծ ռազիա Էգեյան ծովով, որի ընթացքում թալանեց Կիկլադների և հռոդոսական տարածքները[4][3]: Բացի այդ, Ֆիլիպը փորձում էր թուլացնել հռոդոսականների ռազմածովային կարողությունները՝ խաբեության միջոցով։ Նա հասավ դրան՝ ուղարկելով իր գործակալ Հերակլեիդին Հռոդոս, որտեղ նրան հաջողվեց այրել 13 նավակ[5]:

Մ.թ.ա. 205 թվականի վերջին Հռոդոսը զգալիորեն թուլացել էր այս արշավանքներից, և Ֆիլիպը տեսավ իր հնարավորությունը առաջ գնալու իր ծրագրի երկրորդ մասի՝ ուղղակի ռազմական առճակատման։ Նա համոզեց Հիերապիտնա և Օլուս քաղաքներին և Արևելյան Կրետեի այլ քաղաքներին պատերազմ հայտարարել Հռոդոսի դեմ[3][3]:

Մակեդոնիայի Ֆիլիպ V, "Հունաստանի սիրելին", պատերազմի գլխավոր հակառակորդը:

Հռոդոսի նախնական արձագանքը պատերազմի հայտարարմանը դիվանագիտական էր. նրանք օգնություն խնդրեցին Հռոմեական Հանրապետությունից՝ Ֆիլիպի դեմ գործելու համար։ Այնուամենայնիվ, հռոմեացիները զգուշանում էին մեկ այլ պատերազմից, երբ Երկրորդ Պունիկյան պատերազմը նոր էր ավարտվում։ Հռոմեական Սենատը փորձեց համոզել բնակչությանը պատերազմի մեջ մտնել, նույնիսկ այն բանից հետո, երբ Պերգամոնը, Կիզիկոսը և Բյուզանդիան միացան պատերազմին հռոդոսների կողմից, բայց չկարողացավ շրջել քաղաքի պատերազմից ուժասպառ եղած բնակչությանը[6][6]:

Այս տեսանկյունից, Ֆիլիպը հետագայում գրգռեց Հռոդոսը՝ հարձակվելով Կիուսի վրա, որը Էտոլիայի դաշնակից քաղաք էր Մարմարա ծովի ափին[7]: Չնայած Հռոդոսի և այլ նահանգների՝ կարգավորմանը միջնորդելու փորձերին, Ֆիլիպը գրավեց և ոչնչացրեց Կիուսին, ինչպես նաև նրա հարևան Միրլեիան[7]: Այնուհետև Ֆիլիպը այս քաղաքները հանձնեց իր եղբորը՝ Բյութինիայի թագավոր Պրուսիա I-ին, ով վերակառուցեց և վերանվանեց քաղաքները՝ համապատասխանաբար Պրուսա՝ իր անունով, իսկ Ապամեիա՝ կնոջ անունով[7][8]։ Այս քաղաքների դիմաց Պրուսիասը խոստացավ, որ կշարունակի ընդլայնել իր թագավորությունը Պերգամոնի հաշվին (նրա վերջին պատերազմը Պերգամի հետ ավարտվել էր մ.թ.ա. 205 թվականին)։ Այս քաղաքների գրավումը նաև զայրացրեց էտոլիացիներին, քանի որ երկուսն էլ էտոլիայի լիգայի անդամներ էին[7][9]։ Էտոլիայի և Մակեդոնիայի միջև դաշինքը պահպանվեց միայն Ֆիլիպի

հանդեպ էտոլիացիների վախի պատճառով, և այս միջադեպը վատթարացրեց առանց այն էլ թուլացած հարաբերությունները[10]: Այնուհետև Ֆիլիպը ստիպեց Լիսիմաքիա և Քաղկեդոն քաղաքներին, որոնք նաև Էտոլիայի լիգայի անդամներ էին, խզել իրենց դաշինքը Էտոլիայի հետ, հավանաբար բռնության սպառնալիքի միջոցով։

Տունդարձի ճանապարհին Ֆիլիպի նավատորմը կանգ առավ Թրակիայի ափերի մոտ գտնվող Թասոս կղզում։ Ֆիլիպի գեներալ Մետրոդորուսը գնաց կղզու համանուն մայրաքաղաք՝ հանդիպելու քաղաքի էմիսարներին։ Բանագնացներն ասացին, որ իրենք քաղաքը կհանձնեն մակեդոնացիներին՝ պայմանով, որ նրանք կայազոր չստանան, հարկ չվճարեն կամ զինվորականներ նվիրաբերեն մակեդոնական բանակին և շարունակեն օգտագործել իրենց օրենքները[11]։ Մետրոդորոսը պատասխանեց, որ թագավորն ընդունում է պայմանները, և թասացիները բացում են իրենց դարպասները մակեդոնացիների առաջ։ Մի անգամ պատերի մեջ մտնելով, Ֆիլիպը հրամայեց իր զինվորներին ստրկացնել բոլոր քաղաքացիներին, որոնք հետո վաճառվել էին, և կողոպտել քաղաքը[11]։ Այս արշավի ընթացքում Ֆիլիպի արարքը կտրուկ ազդեց նրա հեղինակության վրա հունական նահանգներում, որտեղ նրա գործողությունները համարվում էին ոչ ավելի լավ, քան Էտոլիացիների և հռոմեացիների վայրագ արշավանքները Մակեդոնիայի առաջին պատերազմի ժամանակ[7][7]:

Ք.ա. 204 թվականին կամ մ.թ.ա. 203 թվականի գարնանը Ֆիլիպին մոտեցան եգիպտացի Սոսիբիոսը և Ագաթոկլեսը՝ երիտասարդ փարավոն Պտղոմեոս V- ի նախարարները[1][12]: Նախարարները ձգտում էին ամուսնություն կազմակերպել Պտղոմեոսի և Ֆիլիպի դստեր միջև, որպեսզի դաշինք կազմեն Սելևկյան կայսրության կայսր Անտիոքոս III Մեծի դեմ, որը ձգտում էր ընդլայնել իր կայսրությունը Եգիպտոսի հաշվին։ Ֆիլիպը, սակայն, մերժեց առաջարկը և մ.թ.ա. 203–202 թվականների ձմռանը դաշինք կնքեց Անտիոքոսի հետ և կազմակերպեց Պտղոմեոսյան կայսրության բաժանումը[12]: Ֆիլիպը համաձայնեց օգնել Անտիոքոսին գրավելու Եգիպտոսն ու Կիպրոսը, մինչդեռ Անտիոքոսը խոստացավ օգնել Ֆիլիպին իր վերահսկողության տակ վերցնել Կյուրենը, Կիկլադները և Հոնիան[2]։

Անտիոքս III-ի կիսանդրին Լուվր-ում

Ք.ա. 202 թվականի վերջին էտոլիացիները դեսպաններ ուղարկեցին Հռոմ՝ դաշինք կազմելու Ֆիլիպի դեմ։ Մակեդոնիայի ագրեսիան համոզել էր Էտոլիայի լիգային, որ նրանք լրացուցիչ պաշտպանների կարիք ունեն՝ իրենց ներկայիս դիրքը պահպանելու համար։ Այնուամենայնիվ, հռոմեացիները հակադարձեցին էտոլիացի բանագնացներին, քանի որ նրանք դեռ եռում էին այն փաստի համար, որ էտոլիացիները համաձայնության են եկել Ֆիլիպի հետ՝ ավարտելու Մակեդոնիայի Առաջին պատերազմը[5][7]: Հռոմի չաջակցող վերաբերմունքը խրախուսեց Ֆիլիպին շարունակել իր արշավը Էգեյան ծովում։ Ֆիլիպը իր տարածաշրջանային գերիշխանությունը պահպանելու համար առաջնային էր համարում Էգեյան ծովի վերահսկողությունը։ Կառավարելով Էգեյան ծովը, նա կկարողանար մեկուսացնել Պերգամոնը, ինչպես նաև սահմանափակել հռոմեական փորձերը՝ միջամտելու Արևելյան Միջերկրական ծովում[5][7]:

Պատերազմ Պերգամոնի և Հռոդոսի դեմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ատտաուս I-ի՝ Պերգամոնի թագավոր և Ֆիլիպ V-ի թշնամու կիսանդրին

Սելևկյան պայմանագրի կնքմամբ Ֆիլիպի բանակը հարձակվեց Թրակիայի Պտղոմեոսի տարածքների վրա։ Լսելով, որ Պերգամոնի թագավոր Աթտալոս I-ը միացել է հռոդոսական դաշինքին, Ֆիլիպը զայրացավ և ներխուժեց Պերգամոնի տարածք[13][13]: Այնուամենայնիվ, նախքան Էգեյան ծովում Ֆիլիպի նավատորմի դեմ արշավ սկսելը, Աթտալոսը ամրացրել էր իր մայրաքաղաքի քաղաքային պարիսպները։ Այս և այլ նախազգուշական միջոցներ ձեռնարկելով՝ նա հույս ուներ կանխել Ֆիլիպին իր տարածքից մեծ քանակությամբ ավար վերցնելուց։ Տեսնելով, որ քաղաքը տակնուվրա է եղել, նա իր ռմբարկուներին ուղարկեց նրա դեմ, բայց նրանք հեշտությամբ ետ մղվեցին[10][14]: Հասկանալով, որ քաղաքի պարիսպները չափազանց ամուր են, Ֆիլիպը, մի քանի տաճարներ քանդելուց հետո, ներառյալ Աֆրոդիտեի տաճարը և Աթենա Նիկիֆորի սրբավայրը, նահանջեց[10][14]: Այն բանից հետո, երբ մակեդոնացիները գրավեցին Թյատիրան, նրանք առաջ շարժվեցին՝ թալանելու Թեբեի հարթավայրը, բայց ավարը սպասվածից ավելի քիչ բերք տվեց։ Երբ նա հասավ Թեբե, նա պաշարներ պահանջեց շրջանի Սելևկյան կառավարիչ Զևքսիսից։ Զևքսիսը, սակայն, երբեք չի ունեցել Ֆիլիպին զգալի պաշարներ տալու ծրագրեր[10][14]:

Պերգամոսի հողից նահանջելուց հետո Ֆիլիպը մակեդոնական նավատորմի հետ շա��ժվեց դեպի հարավ և Կիկլադներին հնազանդեցնելուց հետո Պտղոմեոս V-ից վերցրեց Սամոս կղզին՝ գրավելով այնտեղ տեղակայված եգիպտական նավատորմը[15][16]։ Այնուհետև նավատորմը թեքվեց դեպի հյուսիս և պաշարեց Քիոս կղզին։ Ֆիլիպը ծրագրում էր օգտագործել հյուսիսային Էգեյան կղզիները որպես ցատկաքար, երբ նա իջնում էր դեպի Հռոդոս։ Պաշարումը լավ չէր ընթանում Ֆիլիպի համար, և իրավիճակը վատթարացավ, քանի որ Պերգամոնի, Հռոդոսի և նրանց նոր դաշնակիցների՝ Կոսի, Կիզիկոսի և Բյուզանդիայի միացյալ նավատորմերը մոտեցան ինչպես հյուսիսից, այնպես էլ հարավից։ Ֆիլիպը, հասկանալով, որ դաշնակիցները փորձում են կնքել իր նահանջի գիծը, վերացրեց պաշարումը և սկսեց նավարկել դեպի բարեկամական նավահանգիստ։ Այնուամենայնիվ, նա բախվեց դաշնակցային նավատորմի հետ՝ արագացնելով Քիոսի ճակատամարտի գործողությունները[17]։

Մակեդոնիայի մոտ 200 նավերից բաղկացած 30,000 հոգանոց նավատորմը, զգալիորեն գերազանցում էր կոալիցիայի նավատորմին, որը բաղկացած էր 65 խոշոր ռազմանավերից, 9 միջին նավերից և 3 տրիրեմաներից[5][7]: Ճակատամարտը սկսվեց Ատտալուսի հետ, ով ղեկավարում էր դաշնակիցների ձախ թևը, ապստամբեց մակեդոնական աջ թևի դեմ, մինչդեռ դաշնակից աջ թևը հռոդոսացի ծովակալ Թեոֆիլիսկոսի հրամանատարությամբ հարձակվեց մակեդոնացու ձախ թևի վրա։ Դաշնակիցներըդիրք գրավեցին իրենց ձախ կողմը և գրավեցին Ֆիլիպի դրոշակակիրին. Ֆիլիպի ծովակալը՝ Դեմոկրատը, սպանվեցմարտերում։ Մինչդեռ դաշնակիցների աջ կողմում մակեդոնացիները սկզբում հաջողությամբ հետ մղեցին հռոդոսացիներին[18]։ Թեոֆիլիսկոսը, կռվելով իր դրոշակակիրի հետ, ստացավ երեք մահացու վերք, բայց կարողացավ հավաքել իր մարդկանց և հաղթել Մակեդոնիայի սահմանապահներին։ Հռոդոսացիները կարողացան օգտագործել իրենց գերազանց նավագնացության հմտությունները մակեդոնական մեծ թվով նավերի անգործունակության համար՝ ճակատամարտը վերադարձնելով իրենց օգտին[19]։

Ձախակողմյան դաշնակից Աթտալուսը տեսավ, որ իր նավերից մեկը խորտակվում է թշնամու կողմից, իսկ կողքին գտնվողը վտանգի տակ է։ Նա որոշեց օգնության նավարկել երկու կվադրիրեմայով և իր դրոշակակիրով[20]։ Ֆիլիպը, սակայն, ում նավը մինչև այս պահը չէր մասնակցում կռվին, տեսավ, որ Աթտալուսը որոշ հեռավորության վրա շեղվել է իր նավատորմից և նավարկեց իր վրա հարձակվելու չորս կվինկերեմներով և երեք հեմիոլիաներով։ Աթտալուսը, տեսնելով Ֆիլիպի մոտենալը, սարսափահար փախավ և ստիպված եղավ իր նավերը խարխափել։ վայրէջք կատարելուց հետո նա մետաղադրամներ, մանուշակագույն զգեստներ և այլ շքեղ իրեր փռեց իր նավի տախտակամածին և փախավ Էրիտրա քաղաք։ Երբ մակեդոնացիները հասան ափ, կանգ առան թալան հավաքելու։ Ֆիլիպը, մտածելով, որ Աթտալուսը զոհվել է հետապնդման ժամանակ, սկսեց քաշել Պերգամյան ֆլագմանին[21][21]։

Իրենց միապետի փախուստից հետո Պերգամյան նավատորմը նահանջեց դեպի հյուսիս։ Այնուամենայնիվ, դաշնակից աջ կողմում հռոդոսների նկատմամբ պարտությունով, մակեդոնական ձախ թևն անջատվեց և նահանջեց՝ միանալու իր հաղթական աջ կողմին։ Մակեդոնական ձախ կողմի դուրսբերումը հռոդոսներին թույլ տվեց անխռով նավարկել դեպի Քիոսի նավահանգիստ[21]։

Թեև ճակատամարտը որոշիչ չէր, այն զգալի հետընթաց էր Ֆիլիպի համար, ով կորցրեց 92 ոչնչացված և 7 գերեվարված նավ[22]։ Դաշնակիցների կողմից Պերգամացիները երեք նավ ոչնչացրեցին և երկուսը գրավեցին, մինչդեռ հռոդոսացիները կորցրեցին երեք նավ, որոնք խորտակվեցին և ոչ մեկը չգրավվեց[23]։ Ճակատամարտի ընթացքում մակեդոնացիները կորցրին 6000 թիավարող և 3000 սպանված ծովահեն և 2000 հոգի գերեվարեցին։ Դաշնակիցների կորուստները զգալիորեն ավելի քիչ էին, պերգամացիները կորցրեցին 70 մարդ, հռոդոսները 60 սպանվեցին, դաշնակիցները ընդհանուր առմամբ կորցրեցին 600 գերի։ Փիթեր Գրինը նկարագրում է այս պարտությունը որպես «հաշմանդամ և ծախսատար», իսկ Ֆիլիպը այս մարտերում կրեց ավելի շատ զոհեր, քան նախկինում կրել է որևէ մարտում[24][24]:

Այս ճակատամարտից հետո հռոդոսացի ծովակալները որոշեցին հեռանալ Քիոսից և նավարկել տուն։ Հռոդոս վերադառնալու ճանապարհին ռոդիացի ծովակալ Թեոֆիլիսկոսը մահացավ Քիոսում ստացած վերքերից, բայց մահից առաջ նա իր իրավահաջորդ նշանակեց Կլեոնեոսին[10][25]։ Երբ հռոդոսական նավատորմը նավարկում էր Փոքր Ասիայի ափին գտնվող Լադեի և Միլետի միջև գտնվող նեղուցը, Ֆիլիպի նավատորմը հարձակվեց նրանց վրա[26]։ Ֆիլիպը հաղթեց հռոդոսական նավատորմին Լադի ճակատամարտում և ստիպեց նրան նահանջել դեպի Հռոդոս[27]: Միլեզացիները տպավորված էին հաղթանակով և ուղարկեցին Ֆիլիպին և Հերակլիդեսին հաղթանակի ծաղկեպսակներ, երբ նրանք մտան Միլեզիայի տարածք, ինչպես նաև Հիերա Կոն քաղաք[28]։

Փոքրասիական արշավ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆիլիպը, հիասթափված Մյուսիայի ավարից, գնաց դեպի հարավ և կողոպտեց Կարիայի քաղաքներն ու գյուղերը։ Նա ներդրեց Պրինասուսը, որը սկզբում խիզախորեն դիմադրեց, բայց երբ Ֆիլիպը կանգնեցրեց իր հրետանին, նա բանագնաց ուղարկեց քաղաք՝ առաջարկելով նրանց թողնել անվնաս հեռանալ քաղաքից, հակառակ դեպքում նրանք բոլորը կսպանվեին։ Քաղաքացիները որոշեցին լքել քաղաքը։ Արշավի այս փուլում Ֆիլիպի բանակի պարենը վերջանում էր, ուստի նա գրավեց Մյուսիա քաղաքը և այն տվեց մագնեսացիներին՝ սննդամթերքի մատակարարման դիմաց[29]։ Քանի որ մագնեսացիները հացահատիկ չունեին, Ֆիլիպը ավելացրեց թուզը, որպեսզի կերակրի իր ամբողջ բանակին։ Այնուհետև նա թեքվեց դեպի հյուսիս՝ արագ հաջորդաբար գրավելու և կայազորելու Յասոս, Բարգիլիա, Եվրոմուս և Պեդասա քաղաքները[5][30][31]։

Մինչ Ֆիլիպի նավատորմը ձմեռում էր Բարգիլիայում, Պերգամեզի և հռոդոսական միացյալ նավատորմը շրջափակեց նավահանգիստը[24]։ Մակեդոնիայի ճամբարում իրավիճակն այնքան ծանրացավ, որ մակեդոնացիները մոտ էին հանձնվելուն[4]։ Սարսափելի իրավիճակը որոշ չափով մեղմվեց Զևքսիսի կողմից ուղարկված մատակարարումներով[5]։ Ֆիլիպին, սակայն, հաջողվեց խորամանկությամբ դուրս գալ[24]։ Նա մի եգիպտացի դասալիք ուղարկեց Աթտալուսի և Հռոդոսացիների մոտ, որպեսզի ասի, որ պատրաստվում է հաջորդ օրը հարձակվել դաշնակիցների վրա։ Լուրը լսելուն պես Աթտալուսը և հռոդոսացիները սկսեցին նավատորմը պատրաստել առաջիկա հարձակման[4][32][24]: Մինչ դաշնակիցները պատրաստվում էին, Ֆիլիպը գիշերը սայթաքեց նրանց կողքով իր նավատորմի հետ՝ թողնելով բազմաթիվ խարույկներ վառված՝ ցույց տալով, որ նա մնացել է իր ճամբարում[4]:

Մինչ Ֆիլիպը ներգրավված էր այս արշավում, նրա դաշնակիցները՝ Ակարնանյանները, ներքաշվեցին Աթենքի դեմ պատերազմի մեջ այն բանից հետո, երբ աթենացիները սպանեցին երկու ակարնանցի մարզիկների[33]։ Ակարնանացիները բողոքեցին Ֆիլիպին այս սադրանքի համար, և նա որոշեց զորք ուղարկել Նիկանոր Փղի հրամանատարության ներքո՝ օգնելու նրանց Ատտիկայի վրա հարձակվելիս[4][34]: Մակեդոնացիներն ու նրանց դաշնակիցները Աթենքի վրա հարձակվելուց առաջ թալանել և կողոպտել են Ատտիկան։ Զավթիչները հասել են մինչև Աթենքի ակադեմիա, երբ քաղաքում հռոմեական դեսպանները հրաայել են մակեդոնացիներին նահանջել կամ պատերազմել Հռոմի հետ[4][35][35]։

Ֆիլիպի նավատորմը նոր փախել դաշնակիցների շրջափակումից, և Ֆիլիպը հրամայեց սքուարդոնին մեկնել Աթենք։ Մակեդոնական ջոկատը նավարկեց դեպի Պիրեա և գրավեց չորս աթենական նավ[35]։ Երբ մակեդոնական ջոկատը նահանջում էր, հռոդոսական և Պերգամեզյան նավատորմերը, որոնք հետևել էին Ֆիլիպի նավերին Էգեյան ծովով, հայտնվեցին Էգինայի դաշնակիցների բազայից և հարձակվեցին մակեդոնացիների վրա։ Դաշնակիցները ջախջախեցին մակեդոնական նավատորմը և ետ գրավեցին աթենական նավերը, որոնք վերադարձրեցին աթենացիներին[24][35]։ Աթենացիներն այնքան գոհ էին փրկությունից, որ նրանք փոխարինեցին վերջերս վերացված մակեդոնամետ՝ Դեմետրիաս և Անտիգոնիս ցեղերին, Աթտալիդ ցեղով՝ ի պատիվ Աթտալուսի, ինչպես նաև ոչնչացրեցին հուշարձանները, որոնք նախկինում կանգնեցվել էին ի պատիվ Մակեդոնիայի թագավորների[36]։ Աթտալոսը և հռոդոսացիները համոզեցին Աթենքի ժողովին պատերազմ հայտարարել մակեդոնացիների դեմ[24][37]։

Պերգամյան նավատորմը նավարկեց դեպի Էգինայում գտնվող իրենց բազա, և հռոդոսացիներգ ձեռնամուխ եղան գրավելու Մակեդոնիայի բոլոր կղզիները՝ Էգինայից մինչև Հռոդոս, հաջողությամբ գրոհելով բոլորին, բացի Անդրոսից, Փարոսից և Կիթնոսից[38]։ Ֆիլիպը հրամայեց Եվբեա կղզու իր պրեֆեկտին՝ Փիլոկեսին, 2000 հետևակով և 200 հեծելազորով կրկին հարձակվել Աթենքի վրա։ Ֆիլոկլեսը չկարողացավ գրավել Աթենքը, բայց ավերեց շրջակա գյուղերը[38]։

Հռոմեական միջամտություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այդ ընթացքում հռոդոսական, պերգամյան, եգիպտական, հակամակեդոնական Կրետայի և Աթենքի պատվիրակությունները մեկնեցին Հռոմ՝ Սենատի առջև ներկայանալու համար[27][39]։ Երբ նրանց լսեցին, նրանք տեղեկացրին Սենատին Ֆիլիպի և Անտիոքոսի միջև կնքված պայմանագրի մասին և բողոքեցին իրենց տարածքների վրա Ֆիլիպի հարձակումներից։ Ի պատասխան այս բողոքների՝ հռոմեացիները երեք դեսպաններին՝ Մարկոս Աեմիլիուս Լեպիդուսին, Գայոս Կլավդիուս Ներոնին և Պուբլիուս Սեմպրոնիուս Տուդիտանուսին ուղարկեցին Եգիպտոս՝ Պտղոմեոսի հետ խոսելուց հետո Հռոդոս գնալու հրամանով[40]։

Մինչ դա տեղի էր ունենում, Ֆիլիպը հարձակվեց և գրավեց Թրակիայի քաղաքները, որոնք դեռ պատկանում էին Պտղոմեոսին, Մարոնիային, Կիպսելային, Դորիսկուսին, Սերեումին և Աեմուսին։ Այնուհետև մակեդոնացիները առաջ շարժվեցին դեպի Թրակիայի Խերսոնեզ, որտեղ նրանք գրավեցին Պերինթոս, Սեստոս, Էլեոս, Ալոպեկոննես, Կալիպոլիս և Մադիտոս քաղաքները։ Այնուհետև Ֆիլիպը իջավ Աբիդոս քաղաք, որը գտնվում էր պերգամացիների և հռոդոսական միացյալ կայազորի կողմից հսկողության տակ[41]։ Ֆիլիպը սկսեց պաշարումը` շրջափակելով քաղաքը ցամաքով և ծովով` դադարեցնելու քաղաքը ամրացնելու կամ մատակարարելու փորձերը։ Աբիդենացիները, լի վստահությամբ, տեղահանեցին պաշարման շարժիչներից մի քանիսը իրենց իսկ կատապուլտներով, մինչդեռ Ֆիլիպի մյուս շարժիչները այրվեցին պաշտպանների կողմից։ Մակեդոնացիները, իրենց պաշարողական զինատեսակները փշրված, սկսեցին քանդել քաղաքի պարիսպները՝ ի վերջո հաջողելով փլուզել արտաքին պարիսպը[42]։

Թրակյան խորսոնեզի քարտեզ

Իրավիճակն այժմ ծանր էր պաշտպանների համար, և նրանք որոշեցին իրենց ամենահայտնի քաղաքացիներից երկուսին ուղարկել Ֆիլիպի մոտ՝ որպես բանակցողներ։ Հայտնվելով Ֆիլիպի առջև՝ այս մարդիկ առաջարկեցին քաղաքը հանձնել նրան՝ պայմանով, որ հռոդոսակն և Պերգամեզի կայազորներին թույլատրվի լքել քաղաքը զինադադարի պայմաններում, և որ բոլոր քաղաքացիներին թույլատրվի լքել քաղաքը իրենց հագած հագուստով և գնան ուր ցանկանան, իրականում նկատի ունենալով անվերապահ հանձնում։ Ֆիլիպը պատասխանեց, որ նրանք պետք է «հանձնվեն ըստ հայեցողության կամ կռվեն տղամարդկանց պես»[43][44]։ Դեսպանները, որ անզոր էին ավելին անել, այս պատասխանը տեղափոխեցին քաղաք[43][43]:

Տեղեկանալով այս պատասխանից՝ քաղաքի ղեկավարները ժողով են հրավիրել՝ որոշելու իրենց գործողությունների ընթացքը։ Նրանք որոշեցին ազատել բոլոր ստրուկներին՝ ապահովելու նրանց հավատարմությունը, բոլոր երեխաներին և նրանց բուժքույրերին տեղավորել գիմնազիայում և բոլոր կանանց պահել Արտեմիսի տաճարում։ Նրանք նաև խնդրեցին, որ բոլորը տանեն իրենց ոսկին, արծաթը և ցանկացած թանկարժեք հագուստ, որպեսզի կարողանան դրանք դնել հռոդոսացիների և կիզիկեացիների նավակների մեջ[10]։ Այս առաջադրանքները կատարելու համար ընտրվեցին հիսուն երեցներ և վստահելի տղամարդիկ։ Հետո բոլոր քաղաքացիները երդվեցին։ Ինչպես գրում է Պոլիբիոսը.

... երբ տեսնում էին, որ ներքին պարիսպը գրավվում է թշնամու կողմից, սպանում էին երեխաներին ու կանանց, այրում էին վերը նշված նավերը և, ըստ հնչեցրած հայհոյանքների, արծաթն ու ոսկին նետում ծովը:[45]

Երդումն արտասանելուց հետո նրանք առաջ էին բերում քահանաներին և բոլորը երդվում էին, որ կհաղթեն թշնամուն կամ կմեռնեն փորձելով[45]։

Երբ ներքին պատն ընկավ, տղամարդիկ, հավատարիմ իրենց խոստմանը, դուրս եկան ավերակներից և մեծ քաջությամբ կռվեցին՝ ստիպելով Ֆիլիպին իր զորքերը ռելեներով առաջ ուղարկել առաջնագիծ։ Գիշերվա մոտ մակեդոնացիները նահանջեցին ճամբար։ Այդ գիշեր աբիդենացիները որոշեցին փրկել կանանց ու երեխաներին, և լուսադեմին նրանք մի քանի քահանաների և քրմուհու ծաղկեպսակներով, ուղարկեցին մակեդոնացիների մոտ՝ քաղաքը հանձնելով Ֆիլիպին[46]։

Միևնույն ժամանակ, Աթտալուսը նավարկեց Էգեյան ծովով դեպի Թենեդոս կղզի։ Հռոմեական դեսպաններից ամենաերիտասարդը՝ Մարկուս Աեմիլիուս Լեպիդուսը, լսել էր Աբիդոսի պաշարման մասին, երբ նա Հռոդոսում էր, և նա ժամանել էր Աբիդոս՝ գտնելու Ֆիլիպին։ Քաղաքից դուրս հանդիպելով թագավորին՝ Լեպիդուսը նրան հայտնեց Սենատի ցանկությունները։ Պոլիբիոսը գրում է.[47]

Սենատը որոշել էր նրան հրամայել չպատերազմել հունական պետության հետ. ոչ էլ միջամտել Պտղոմեոսի տիրապետություններին. և Աթտալուսին և հռոդոսացիներին հասցված վնասվածքները հանձնել արբիտրաժի. և եթե այդպես վարվեր, նա կարող էր խաղաղություն ունենալ, բայց եթե հրաժարվեր հնազանդվելուց, անմիջապես կպատերազմի Հռոմի հետ»։ Երբ Ֆիլիպը փորձում էր ցույց տալ, որ հռոսոսոցիները առաջինն են ձեռք բարձրացրել իր վրա, Մարկոսն ընդհատեց նրան՝ ասելով. «Իսկ ինչ վերաբերում է աթենացիների՞ն. Իսկ ի՞նչ կասեք աբիդենացիների մասին այս պահին։ Արդյո՞ք նրանցից որևէ մեկը նույնպես քեզ վրա ձեռք է բարձրացրել»։ Թագավորը, չպատասխանելով, ասաց. «Ես ներում եմ քո բարքերի վիրավորական ամբարտավանությունը երեք պատճառով. երկրորդ, որովհետև դու քո ժամանակի ամենագեղեցիկ տղամարդն ես» (սա ճիշտ էր), «և երրորդ, որովհետև հռոմեացի ես։ Բայց իմ կողմից, իմ առաջին պահանջը հռոմեացիներին այն է, որ նրանք չպետք է խախտեն իրենց պայմանագրերը կամ չպատերազմեն ինձ հետ. բայց եթե անեն, ես կպաշտպանեմ ինձ որքան կարող եմ խիզախորեն՝ դիմելով աստվածներին՝ պաշտպանելու իմ գործը:[48]

Մինչ Ֆիլիպը քայլում էր Աբիդոսով, նա տեսավ, թե ինչպես են մարդիկ սպանում իրենց և իրենց ընտանիքներին՝ դանակահարելով, այրելով, կախելով և ցած նետվելով ջրհորներից ու տանիքներից։ Ֆիլիպը զարմացավ՝ տեսնելով դա, և հրապարակեց մի հռչակագիր, որում հայտարարում էր, որ երեք օրվա շնորհք կտա յուրաքանչյուրին, ով ցանկանում է ինքնասպան լինել։ Աբիդենացիները, ովքեր ձգտում էին կատարել սկզբնական հրամանագրի հրամանները, կարծում էին, որ դա դավաճանություն կլինի արդեն մահացած մարդկանց նկատմամբ, և հրաժարվեցին ապրել այս պայմաններով[48]։ Բացի շղթաներով կամ նմանատիպ կաշկանդվածներից, յուրաքանչյուր ընտանիք առանձին-առանձին շտապում էր մահվան[49]։

Այն բանից հետո, երբ Ֆիլիպը հեռացավ Հռոդոսի դեմ իր արշավից, հռոդոսականներն ազատ էին հարձակվելու Օլուսի և Հիերապիտնայի և նրանց մյուս կրետացի դաշնակիցների վրա[50]։ Հռոդոսի դաշնակիցների որոնումները Կրետեում արդյունք տվեցին, երբ Կրետեայի Կնոսոս քաղաքը տեսավ, որ պատերազմն ընթանում է Հռոդոսի օգտին և որոշեց միանալ Հռոդոսին՝ փորձելով գերակայություն ձեռք բերել կղզու վրա[3]։ Կենտրոնական Կրետեի շատ այլ քաղաքներ հետագայում միացան Հռոդոսին և Կնոսոսին ընդդեմ Հիերապիտնայի և Օլուսի։ Այժմ երկու ճակատներով հարձակման ենթարկվելով՝ Հիերապիտնան հանձնվեց[3][51]:

Հետևանք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
A map of the Aegean shortly after the war.

Պատերազմի ավարտին ստորագրված պայմանագրի համաձայն՝ Հիերապիտնան համաձայնեց խզել բոլոր հարաբերություններն ու դաշինքները օտար ուժերի հետ և իր բոլոր նավահանգիստներն ու բազաները դնել Հռոդոսի տրամադրության տակ։ Օլուսը, որի ավերակների մեջ հայտնաբերվել են պայմանագրի պայմանները, ստիպված էր ընդունել Հռոդոսի գերիշխանությունը[3]: արդյունքում Հռոդոսի պատերազմից հետո մնաց արևելյան Կրետեի զգալի մասի վերահսկողության տակ։ Պատերազմի ավարտը հռոդոսացիներին ազատ է թողել՝ օգնելու իրենց դաշնակիցներին Մակեդոնական Երկրորդ պատերազմում։

Պատերազմը հատուկ կարճաժամկետ ազդեցություն չունեցավ Կրետեի մնացած մասի վրա։ Այնտեղ ծովահեններն ու վարձկանները պատերազմի ավարտից հետո շարունակեցին իրենց նախկին զբաղմունքը։ Երեք տարի անց Մակեդոնական Երկրորդ պատերազմի ընթացքում Կինոսկեֆալայի ճակատամարտում Կրետացի վարձկան նետաձիգները կռվեցին ինչպես հռոմեացիների, այնպես էլ մակեդոնացիների համար[52]։

Պատերազմը թանկ նստեց Ֆիլիպի և մակեդոնացիների համար, քանի որ նրանք կորցրել էին նավատոմը, որի կառուցումը տևել էր երեք տարի, ինչպես նաև հրահրեց նրանց հույն դաշնակիցների՝ Աքեյան լիգայի և Էտոլիայի լիգայի գաղթականությունը հռոմեացիների նկատմամբ։ Պատերազմից անմիջապես հետո Դարդանիներ բարբարոս ցեղի ժողովուրդը, անցավ Մակեդոնիայի հյուսիսային սահմանով, բայց Ֆիլիպը կարողացավ հետ մղել այս հարձակումը[4][50]: 197 թվականին, սակայն, Ֆիլիպը պարտություն կրեց Կինոսկեֆալայի ճակատամարտում հռոմեացիների կողմից և ստիպված եղավ հանձնվել[53]։ Այս պարտությունը Ֆիլիպին արժանացրել է Մակեդոնիայի սահման��երից դուրս գտնվող իր տարածքի մեծ մասին, և նա ստիպված է եղել պատերազմական փոխհատուցում վճարել 1000 տաղանդ արծաթի չափով հռոմեացիներին[54]։

Հռոդոսացիները վերականգնեցին իրենց վերահսկողությունը Կիկլադների վրա և վերահաստատեցին իրենց ռազմածովային գերակայությունը Էգեյան ծովում։ Հռոդոսացիների տիրապետությունը Արևելյան Կրետեում թույլ տվեց նրանց մեծապես դադարեցնել ծովահենությունը այդ տարածքում, բայց ծովահենների հարձակումները Հռոդոսական նավահանգստի վրա շարունակվեցին և ի վերջո հանգեցրին Կրետեի Երկրորդ պատերազմին[3]: Աթտալուսը մահացավ 197 թվականին և նրան հաջորդեց որդին՝ Եվմենես II-ը, ով շարունակեց իր հոր հակամակեդոնական քաղաքականությունը։ Միևնույն ժամանակ, պերգամացիները դուրս եկան պատերազմից՝ ձեռք բերելով Էգեյան ծովի մի քանի կղզիներ, որոնք գտնվում էին Ֆիլիպի տիրապետության տակ և դարձան Փոքր Ասիայի գերագույն իշխանությունը, որին մրցակից էր միայն Անտիոքոսը[35]:

Նշումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Hammond, 1988, էջ 411
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Green, 1993, էջ 305
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 Detorakis, 1994
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 Green, 1993
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Hammond, 1988
  6. ↑ 6,0 6,1 Matyszak, 2004
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 7,7 7,8 Hammond, 1988, էջ 413
  8. ↑ Polybius & Walbank 1979, 15.23; Hammond 1988, p. 413.
  9. ↑ Polybius, Walbank, 15.23
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 Polybius, Walbank
  11. ↑ 11,0 11,1 Polybius & Walbank 1979, 15.24; Hammond 1988, p. 413.
  12. ↑ 12,0 12,1 Hammond, 1988, էջ 412
  13. ↑ 13,0 13,1 Errington, 1990, էջ 197
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Polybius, Walbank, 16.1
  15. ↑ Polybius & Walbank 1979, 16.2; Hammond 1988, p. 414.
  16. ↑ Polybius & Walbank 1979, 16.2; Hammond 1988, p. 414; Walbank 1967, p. 201.
  17. ↑ Green 1993, p. 306; Hammond 1988, p. 414.
  18. ↑ Polybius & Walbank 1979, 16.2; Walbank 1967, p. 122.
  19. ↑ Polybius & Walbank 1979, 16.2; Walbank 1967, p. 123.
  20. ↑ Polybius & Walbank 1979, 16.6; Walbank 1967, p. 123.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 Polybius & Walbank 1979, 16.6; Hammond 1988, p. 415.
  22. ↑ Polybius & Walbank 1979, 16.7; Hammond 1988, p. 415.
  23. ↑ Walbank 1967, p. 124; Polybius & Walbank 1979, 16.7.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 24,5 24,6 Green, 1993, էջ 306
  25. ↑ Polybius, Walbank, 16.9
  26. ↑ Errington, 1990, էջ 198
  27. ↑ 27,0 27,1 Errington, 1990
  28. ↑ Polybius & Walbank 1979, 16.2; Hammond 1988, p. 416.
  29. ↑ Hammond, 1988, էջ 416
  30. ↑ Walbank 1967, p. 124; Polybius & Walbank 1979, 16.27.
  31. ↑ Walbank 1967, p. 124; Polybius & Walbank 1979, 16.24.
  32. ↑ Hammond, 1988, էջ 417
  33. ↑ Livy & Bettison 1976, 31.14; Errington 1990, p. 201.
  34. ↑ Livy & Bettison 1976, 31.14; Green 1993, p. 307.
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 35,4 Green, 1993, էջ 307
  36. ↑ Green 1993, pp. 306–07; Errington 1990, p. 201.
  37. ↑ Polybius & Walbank 1979, 16.26; Green 1993, p. 307.
  38. ↑ 38,0 38,1 Livy & Bettison 1976, 31.15; Green 1993, p. 307.
  39. ↑ Errington, 1990, էջ 201
  40. ↑ Livy & Bettison 1976, 31.15; Hammond 1988, p. 418.
  41. ↑ Livy & Bettison 1976, 31.16; Hammond 1988, p. 418.
  42. ↑ Polybius & Walbank 1979, 16.30; Hammond 1988, p. 418.
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 Polybius, Walbank, 16.30
  44. ↑ Walbank 1967, p. 134; Polybius & Walbank 1979, 16.30.
  45. ↑ 45,0 45,1 Polybius, Walbank, 16.31
  46. ↑ Polybius & Walbank 1979, 16.33; Hammond 1988, p. 418.
  47. ↑ Polybius & Walbank 1979, 16.34; Hammond 1988, p. 419.
  48. ↑ 48,0 48,1 Polybius, Walbank, 16.34
  49. ↑ Walbank 1967, p. 134; Polybius & Walbank 1979, 16.34.
  50. ↑ 50,0 50,1 Green, 1993, էջ 309
  51. ↑ Walbank, 1967, էջ 135
  52. ↑ Livy & Bettison 1976, 33.4–5; Walbank 1967, pp. 167–68.
  53. ↑ Livy & Bettison 1976, 33.11; Fox 2006, p. 327.
  54. ↑ Livy & Bettison 1976, 33.30; Green 1993, p. 309.

Հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Livy (1976). Rome and the Mediterranean. Translated by Bettison, Henry. London: Penguin Classics. ISBN 978-0-14-044362-2.
  • Polybius (1979). The Rise of the Roman Empire. Translated by Walbank, Frank W. New York: Penguin Classics. ISBN 978-0-14-044318-9.

Ժամանակակից հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կրետական_պատերազմ_(մ.թ.ա._205–200)&oldid=9798180» էջից