Jump to content

Էդուարդ Աղայան

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Էդուարդ Աղայան (այլ կիրառումներ)
Էդուարդ Աղայան
Ծնվել էմարտի 16, 1913(1913-03-16)[1][2]
Մեղրի[1][2]
Մահացել էդեկտեմբերի 29, 1991(1991-12-29)[3] (78 տարեկան)
Երևան, Հայաստան
Քաղաքացիություն Ռուսական կայսրություն և  ԽՍՀՄ
Ազգությունհայ
Մասնագիտությունլեզվաբան և համալսարանի դասախոս
Հաստատություն(ներ)Երևանի պետական համալսարան[1][2] և Լեզվի ինստիտուտ[1]
ԱնդամակցությունՀՀ ԳԱԱ[1][2]
Ալմա մատերԵՊՀ հայ բանասիրության ֆակուլտետ (1939)[1]
Կոչումպրոֆեսոր[1][2]
Գիտական աստիճանբանասիրական գիտությունների դոկտոր[2] (1949)
Տիրապետում է լեզուներինհայերեն
Պարգևներ
Աշխատանքային Կարմիր դրոշի շքանշան «Աշխատանքային արիության համար» մեդալ
և Հայկական ԽՍՀ գիտության վաստակավոր գործիչ[1][2]
ԿուսակցությունԽՄԿԿ[1]

Էդուարդ Բագրատի Աղայան (մարտի 16, 1913(1913-03-16)[1][2], Մեղրի[1][2] - դեկտեմբերի 29, 1991(1991-12-29)[3], Երևան, Հայաստան), հայ լեզվաբան, բանասիրական գիտությունների դոկտոր (1942), պրոֆեսոր (1946), ՀԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս (1982), ՀԽՍՀ գիտության վաստակավոր գործիչ (1970)[4]։

Կենսագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էդուարդ Աղայանը ծնվել է 1913 թվականի մարտի 16-ին Մեղրիում։ 1928 թվականին ավարտել է տեղի 7-ամյա դպրոցը։ 1930-1932 թվականներին աշխատել է Մեղրու կոլտնտեսությունում՝ սկզբում որպես հաշվետար, ապա՝ հաշվապահ։ 1933 թվականից ուսանել է ԵՊՀ պատմագրական ֆակուլտետում՝ միաժամանակ աշխատելով ծխախոտի ֆաբրիկայում որպես հաշվապահ։

1938 թվականին ավարտել է Երևանի պետական համալսարանը և 1939 թվականին ընդունվել ասպիրանտուրա։ 1941 թվականին պաշտպանել է թեկնածուական («Մեղրու բարբառը»), 1945 թվականին՝ դոկտորական ատենախոսություն («Հայ լեզվաբանության պատմություն»)։ 1942 թվականին նրան շնորհվել է դոցենտի, 1946 թվականին՝ պրոֆեսորի կոչում։ 1953 թվականին ընտրվել է ՀԽՍՀ ԳԱ թղթակից անդամ, 1982 թվականին՝ ակադեմիկոս։

1932-1991 թվականներին աշխատել է ԵՊՀ-ում, 1956-1985 թվականներին եղել է համալսարանի ընդհանուր լեզվաբանության ամբիոնի վարիչ, 1968-1991 թվականներին՝ հայագիտական կենտրոնի ղեկավար, 1986-1989 թվականներին «Բանբեր Երևանի համալսարանի» հանդեսի գլխավոր խմբագիր, 1953-1956 թվականներին՝ ԵՊՀ գիտական աշխատանքների գծով պրոռեկտոր, 1948-1950 թվականներին՝ բանասիրության ֆակուլտետի դեկան։ Հայաստանի բուհերում կարդացել է ընդհանուր լեզվաբանություն, լեզվաբանական ուսմունքի պատմություն, լեզվաբանության ներածություն, հայերենի համեմատական քերականություն, հայոց լեզվի պատմություն, գրաբարի, պարսկերենի, լատիներենի քերականություններ, արևելյան բանասիրություն և այլ դասընթացներ։

Լեզվաբան Էդուարդ Աղայանի տունը Կարճևանում

Էդուարդ Աղայանը տասնամյակներ շարունակ աշխատել է նաև ՀԽՍՀ ԳԱ Հրաչյա Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտում։ 1950-1953 թվականներին եղել է փոխտնօրեն, 1963-1991 թվականներին` ընդհանուր և համեմատական լեզվաբանության բաժնի վարիչ, 1947-1948 թվականներին` ՀԽՍՀ լուսավորության նախարարության բուհերի վարչության պետ։ Էդուարդ Աղայանը քանիցս մասնակցել է միջազգային գիտաժողովների (Երևան, Մոսկվա, ԱՄՆ, Հնդկաստան և այլն)։

1979 թվականից մինչև կյանքի վերջը եղել է լեզվաբանության գծով գիտական աստիճաններ շնորհող մասնագիտական խորհրդի նախագահ։ 1953 թվականին ընտրվել է Երևանի քաղխորհրդի, 1980 թվականին և 1985 թվականին՝ ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի պատգամավոր։

Էդուարդ Աղայանի բրոնզաձույլ կիսանդրին ԵՊՀ կենտրոնական մասնաշենքի նախասրահում խորհրդանշում է ականավոր գիտնական-մանկավարժի դերը համալսարանական գիտության զարգացման գործում[5]։

Գործունեությունը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էդուարդ Աղայանի գործունեությունը վերաբերում է ընդհանուր լեզվաբանության, հայ լեզվաբանության պատմության, հայոց լեզվի պատմության, քերականագիտության (համեմատական քերականություն, նկարագրական քերականություն, պատմական քերականություն), բառագիտության (բառաքննություն և ստուգաբանություն), բարբառագիտության, ժամանակակից հայոց լեզվի, Արևելքի գրականության պատմության, գրաբանության (նաև ուղղախոսություն, ուղղագրություն) և այլ հարցերի։ Նշանակալից են նրա «Լեզվաբանության ներածություն» (Եր., 1952, 1963, 1967) աշխատությունը, որը ԽՍՀՄ բարձրագույն նախարարության կողմից երաշխավորվել է որպես միութենական բուհական դասագիրք և հրատարակվել ռուսերեն 1959 թվականին, «Պատմահամեմատական մեթոդը լեզվաբանության մեջ» (Ե., 1957), «Գրաբարի քերականություն», հատոր 1 (Ե. 1964), «Ժամանակակից հայերենի հոլովումը և խոնարհումը» (Ե., 1967), «Ընդհանուր և համեմատական բառագիտություն» (Ե., 1984) աշխատությունները. վերջինը 1957 թվականին վերամշակված հրատարակվել է «Լեզվաբանության հիմունքներ» խորագրով։

Ընդհանուր լեզվաբանությանը նվիրված աշխատություններն աչքի են ընկնում նյութի բազմակողմանի դիտարկումներով, ինքնատիպ հարցադրումներով ու փաստարկումներով, շարադրանքի պարզությամբ ու թարմությամբ։ Դրանցում նա նոր խոսք է ասում լեզվի բնորոշման, նրա տարբերակների առանձնացման, լեզվի ծագման ու զարգացման օրինաչափությունների, լեզվի կառուցվածքային մակարդակների, լեզվաբանական մի շարք հասկացությունների (օրինակ, վանկի, հնչույթի, ձևույթի, խոսքի մասերի, լեզվական կառուցվածքի ու համակարգի և այլն)։

Աղայանը նաև հնչյունաբանական, բառագիտական-բառակազմական, ձևաբանական արժեքավոր վերլուծություններ է կատարել հայերենի գիտական քերականության խնդիրների գծով, կիրառել է նկարագրության ժամանակակից մեթոդներ։ Կարևոր հետազոտություններ է կատարել՝ նվիրված հայրենի բառապաշարին, նրա շերտերին, բառակազմական կաղապարներին, տերմինաբանությանը և այլ խնդիրներ։ Էդուարդ Աղայանը մեծ ավանդ ունի նաև հայ բառարանագրության բնագավառում. «Արդի հայերենի բացատրական բառարան» (Ե., 1976) երկհատոր գիրքը՝ հայերենի բառապաշարի ընդգրկմամբ (136 հազար բառ և 11 հազար դարձվածք) և բառահոդվածների ձևիմաստային բազմաբնույթ դասդասումներով ու պարզաբանումներով մնում է որպես բառարանագրական բացառիկ ձեռքբերում։

Համահեղինակ է հանրակրթական դպրոցի 4-7-րդ դասարանների հայոց լեզվի դասագրքերի, որոնք ունեցել են բազմաթիվ հրատարակություններ։ Նրա գիտական վաստակի մաս է կազմում նաև իր ուսուցիչ Հրաչյա Աճառյանի բազմահատոր աշխատությունների խմբագրման, անավարտ հատվածների լրացման և հրատարակության պատրաստման շնորհակալ աշխատանքը, մասնավորապես «Լիակատար քերականություն հայոց լեզվի» բազմահատորյակի խմբագրման, «Արմատական բառարանի» տպագրության պատրաստման գործում։

Պարգևներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • ՀԽՍՀ գիտության վաստակավոր գործիչ, 1970
  • Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշան, 1983
  • «Աշխատանքային արիության» մեդալ, 1945
  • Խաչատուր Աբովյանի անվան մեդալ

Երկեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Լեզվի ծագումը և զարգացումը, Ե., 1948[6]:
  • Լատիներեն լեզվի քերականություն, գիրք 1, Ե., 1950:
  • Հրաչյա Հակոբի Աճառյան, ՀՍՍՌ ԳԱ հրատարակչություն, 1956, 104 էջ[7]։
  • Պատմա-համեմատական մեթոդը լեզվաբանության մեջ, Ե., 1957:
  • Հայ լեզվաբանության պատմություն։ Սկզբից մինչև մեր օրերը, ԵՊՀ հրատարակչություն, 1958[8]։
  • Լեզվաբանության ներածություն, Հայպետուսմանխրատ, 1963, 638 էջ[9]։
  • Գրաբարի քերականություն, ԳԱԱ հրատարակչություն, 1964, 362 էջ[10]։
  • Դրվագներ Արևելքի գրականության պատմության, Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 1971, 242 էջ[11]։
  • Բառաքննական և ստուգաբանական հետազոտություններ, Ե., 1974:
  • Արդի հայերենի բացատրական բառարան։ պարունակում է 135600 բառ և 11000 դարձվածաբանական միավոր։ «Հայաստան» հրատարակչություն, 1976[12]։
  • Հայ մշակույթի նշանավոր գործիչները (V-XVIII դարեր)։ ԵՊՀ, 1976, 590 էջ[13]։
  • Նախամաշտոցյան հայ գրի ու գրականության, մեսրոպյան այբուբենի և հարակից հարցերի մասին, Ե., 1977[14]:
  • Տերմինագիտություն։ Դասախոսություն։ Լույս, 1978, 51 էջ[15]։
  • Ընդհանուր և հայկական բառագիտություն, Ե., 1984[16]:
  • Ակնարկներ հայոց տոմարների պատմության, Ե., 1986:
  • Մեսրոպ Մաշտոց, ԵՊՀ հրատարակչություն, 1986, 116 էջ[17]։
  • Հայոց լեզու։ Հանրակրթական դպրոցի 4-րդ դասարանի դասագիրք, Լույս, 2002, 151 էջ[18]։
  • Արդի հայերենի առձեռն բացատրական բառարան, Մանմար, 2014, 1327 էջ[19]։

Մամուլ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Բազմավաստակ, մեծ գիտնականը (Նիկողայոս Մառի ծննդյան 100-ամյակը)։ «Գրական թերթ», 1965, № 2:
  • Հին շփոթի բավիղներում։ «Գրական թերթ», 1969, № 2:
  • Հոդվածների մատենագիտություն[20]։

Խմբագրական կոլեգիայի անդամ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խմբագրական կոլեգիա` Աղայան Է. Բ., Առաքելյան Բ. Ն., Գալոյան Գ. Ա., Երեմյան Ս. Տ., Խաչիկյան Լ. Ս., Հակոբյան Ա. Մ., Հովհաննիսյան Ա. Գ., Ներսիսյան Մ. Գ.: Հայ Ժողովրդի Պատմություն, Հ. 1.» ՀԽՍՀ ԳԱ պատմության ինստիտուտ. Երևան։ ՀԽՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, 1971

Աղբյուրներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Կենսագրական հանրագիտարան, Ե., ԵՊՀ համալսարան, 2009, էջ 73-75։
  • Հ. Զ. Պետրոսյան, Հայերենագիտական բառարան, Ե., «Հայաստան», 1987, էջ 20-22։
  • Գառնիկ Ստեփանյան, Կենսագրական բառարան, հատոր Ա, Ե., «Հայաստան», 1973, էջ 66։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 Հայկական համառոտ հանրագիտարան (հայ.) — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1990. — հատոր 1.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Library of Congress Authorities — Library of Congress.
  4. ↑ «ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիայի իսկական անդամներ». Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 28-ին.
  5. ↑ Ով ով է. Հայեր. Կենսագրական հանրագիտարան, հատոր առաջին, Երևան, 2005.
  6. ↑ «ՀՀ ԳԱԱ հիմնարար գիտական գրադարանի էլ․ քարտարան- Էդուարդ Աղայան». Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 28-ին.
  7. ↑ Աղայան, Էդուարդ Բագրատի (1956). Հրաչյա Հակոբի Աճառյան. ՀՍՍՌ ԳԱ հրատկչ.
  8. ↑ Աղայան, Էդուարդ Բագրատի (1958). Հայ լեզվաբանության պատմություն։ սկզբից մինչեվ մեր օրերը. Erevani Hamlsarani Hratarakchʻutʻyun.
  9. ↑ Աղայան, Էդուարդ Բագրատի (1963). Լեզվաբանության ներածություն. Հայպետուսմանխրատ.
  10. ↑ Աղայան, Էդուարդ Բագրատի (1964). Գրաբարի քերականություն. ԳԱԱ հրատ.
  11. ↑ Աղայան, Էդուարդ Բագրատի (1971). Դրվագներ Արեվելքի գրականության պատմության. Երևանի Համալսարանի Հրատարակչություն.
  12. ↑ Աղայան, Էդուարդ Բագրատի (1976). Արդի հայերենի բացատրական բառարան։ պարունակում է 135600 բառ եւ 11000 դարձվածաբանական միավոր. «Հայաստան» հրատ.
  13. ↑ Աղայան, Էդուարդ Բագրատի; Պիվազյան, Էմանուել Արզումանի; Ժամկոչյան, Հայկազ Գեւորգի (1976). Հայ մշակույթի նշանավոր գործիչները (V-XVIII դարեր). ԵՊՀ.
  14. ↑ Աղայան, Էդուարդ Բագրատի (1977). Նախամաշտոցյան հայ գրի ու գրականության, Մեսրոպյան այբուբենի եվ հարակից հարցերի մասին. Erevani Hamalsarani Hratarakchʻutʻyun.
  15. ↑ Աղայան, Էդուարդ Բագրատի (1978). Տերմինագիտություն։ Դասախոսություն. Լույս.
  16. ↑ Աղայան, Էդուարդ Բագրատի (1984). Ընդհանուր եվ հայկական բառագիտություն. Erevani Hamalsarani Hratarakchʻutʻyun.
  17. ↑ Աղայան, Էդուարդ Բագրատի (1986). Մեսրոպ Մաշտոց. ԵՊՀ հրատ.
  18. ↑ Աղայան, Էդուարդ Բագրատի (2002). Հայոց լեզու։ Հանրակրթական դպրոցի 4-րդ դասարանի դասագիրք. Լույս. ISBN 9785545014439.
  19. ↑ Աղայան, Էդուարդ Բագրատի (2014). Արդի հայերենի առձեռն բացատրական բառարան. Manmar. ISBN 9789939621098.
  20. ↑ «ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոսների կենսամատենագիտություններ». Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 8-ին.

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիդարանն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Էդուարդ Աղայան» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 242)։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Էդուարդ_Աղայան&oldid=9577920» էջից