Jump to content

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ

Փոխել հղումները
Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ

Թվական սեպտեմբերի 1, 1939 – սեպտեմբերի 2, 1945
Վայր Եվրոպա, Խաղաղ օվկիանոս, Հարավ–Արևելյան Ասիա, Մերձավոր Արևելք, Միջերկրական ծով և Աֆրիկա
Արդյունք Դաշնակցային ուժերի հաղթանակ։ Միավորված Ազգերի Կազմակերպության ստեղծումը։ ԱՄՆ և Սովետական Միության վերածումը գերտերությունների։ Եվրոպայի բաժանումը ազդեցության տարածքների, ինչը սկիզբ դրեց Սառը պատերազմի։
Հակառակորդներ
Դաշնակցային ուժեր։

{{{2}}} Սովետական Միություն
1912 ԱՄՆ
{{{2}}} Մեծ Բրիտանիա
{{{2}}} Չինաստան
․․․ և այլն։

Առանցքի երկրներ[1]։

{{{2}}} Գերմանիա
 Ճապոնիա
{{{2}}} Իտալիա
...և այլն:

Հրամանատարներ
{{{2}}} Իոսիֆ Ստալին

{{{2}}} Գեորգի Ժուկով
{{{2}}} Վ. Մոլոտով
{{{2}}} Կ. Ռոկոսովսկի
{{{2}}} Ի. Բաղրամյան
1912 Ֆրանկլին Ռուզվելտ
1912 Դ. Էյզենհաուեր
1912 Դ. Մակարտուր
1912 Ջ. Ս. Պատտոն
1912 Օ. Ն. Բրեդլի
{{{2}}} Ուինսթոն Չերչիլ
{{{2}}} Էթթլի Կլեմենտ
{{{2}}} Նևիլ Չեմբեռլեն
{{{2}}} Բերնարդ Լոու
{{{2}}} Չան Կայշի՝ 蔣介石 Ծյան Ծե Շի
{{{2}}} Մաո Ձե Դուն՝ 毛泽东
 Մահաթմա Գանդի
 Էդվարդ Ռիձ-Սմիգլի
{{{2}}} Շառլ դը Գոլ
 Յոսիպ Բրոզ Տիտո

 {{{2}}} Ադոլֆ Հիտլեր

{{{2}}} Հերման Գյորինգ
{{{2}}} Էրվին Ռոմել
{{{2}}} Կառլ Դյոնից
{{{2}}} Էրիխ Ռեդեր
{{{2}}} Վիլհելմ Կեյտել
{{{2}}} Էրիխ ֆոն Մայնշտայն
 Հիրոհիտո
 Տոձիո Հիդեկո
 Իսորոկու Յամամոտո
{{{2}}} Բենիտո Մուսոլինի
 Անտե Պավելիչ
 Հորտի Միկլոշ
Սերբիա Միլան Նեդիչ
Նորվեգիա Վիդկուն Քուիսլինգ
 Ֆիլիպ Պետեն
 Պիեռ Լեվալ
Ռումինիա Իոն Անտոնեսկու
 Դր. Միհայիլովիչ

Ռազմական կորուստներ
Ռազմական զոհեր։
14,000,000–ից ավել

Քաղաքացիական զոհեր։
36,000,000–ից ավել
Ընդհանուր զոհեր։
50,000,000–ից ավել

Ռազմական զոհեր։
8,000,000–ից ավել

Քաղաքացիական զոհեր։
4,000,000–ից ավել
Ընդհանուր զոհեր
12,000,000–ից ավել

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ (սեպտեմբերի 1[2], 1939 - սեպտեմբերի 2, 1945[3])[4]: Պատերազմում ներքաշված էին աշխարհի երկրների մեծ մասը ներառյալ բոլոր մեծ տերությունները, որոնք ձևավորել էին երկու հակամարտող ռազմական դաշինքներ։ Ձևավորված ռազմական դաշինքներն էին Հակահիտլերյան խմբավորումը և Առանցքի երկրները[1]։ Այն ամենասփռված պատերազմն էր համաշխարհային պատմության մեջ, որին ուղղակի մասնակցում էր ավելի քան 100 միլիոն մարդ 30 երկրներից։ Այն ուղեկցվեց մեծ մարդկային կորուստներով, ներառյալ խաղաղ բնակչության շրջանում, այդ թվում Հոլոքոստը (որի ժամանակ մոտ 11 միլիոն մարդ սպանվեց)[5][6] և բնակավայրերի և արդյունաբերական կենտրոնների ռազմավարական ռմբակոծությունը), որոնց ժամանակ սպանվեց մոտ մեկ միլիոն մարդ՝ ներառյալ Հիրոսիմայի և Նագասակիի ատոմային ռմբակոծումները[7], ընդհանուր հաշվարկներով պատերազմի զոհ գնացին 50-ից 85 միլիոն մարդ։ Այն դարձավ մարդկության պատմության ամենաարյունալի պատերազմը[8]։

Ճապոնական կայսրությունը ձգտում էր առավելության հասնել Ասիայում և Խաղաղ օվկիանոսում և արդեն գտնվում էր պատերազմի մեջ Չինաստանի հանրապետության հետ 1937 թվականից[9], սակայն հիմնականում նշվում է, որ համաշխարհային պատերազմը սկսվել է 1939 թվականի սեպտեմբերի 1-ին[10], երբ Նացիստական Գերմանիան ներխուժեց Լեհաստան և նրան պատերազմ հայտարարեցին Ֆրանսիան և Միացյալ Թագավորությունը։ 1939 թվականի վերջում և 1941 թվականի սկզբում մի քանի արշավանքի և պայմանագրերի շնորհիվ Գերմանիան նվաճեց կամ իր վերահսկողության տակ առավ մայրցամաքային Եվրոպայի մեծ մասը և ռազմական դաշինք կնքեց Իտալիայի և Ճապոնիայի հետ։ 1939 թվականի օգոստոսին կնքված Մոլոտավ-Ռիբենտրոպ պակտով Գերմանիան և ԽՍՀՄը մասնատեցին և անեքսավորեցին Եվրոպայում իրենց հարևանների տարածքները, այդ թվում Լեհաստանը, Ֆինլանդիան, Ռումինիան և Մերձբալթյան երկրները։ Պատերազմը շարունակվում էր հիմնականում Առանցքի ուժերի և Միացյալ թագավորության ու Բրիտանական համագործակցության երկրների միջև, պատերազմի թատերաբեմերն էին Հյուսիսային Աֆրիկան և Արևելյան Աֆրիկան։ 1941 թվականի հունիսի 22-ին Եվրոպայի Առանցքի ուժերը ներխուժեցին Խորհրդային միություն, բացելով մեծագույն ցամաքային ռազմաճակատը պատմության մեջ, որում ներառվեցին Առանցքի ուժերի հիմնական զորքերը։ 1941 թվականի դեկտեմբերին Ճապոնիան հարձակվեց Միացյալ Նահանգների և խաղաղ օվկիանոսի եվրոպական գաղութների վրա և արագորեն նվաճեց Խաղաղ օվկիանոսի արևմտյան մասը։

1942 թվականին Ճապոնիան պարտություն կրեց Միդուեի ճակատամարտում, իսկ Գերմանիան պարտվեց Հյուսիսային Աֆրիկայում, որից հետո նաև Ստալինգրադում։ 1943 թվականին գերմանացիները մի շարք պարտություններ կրեցին Արևելյան ճակատում, իսկ Դաշնակիցները ներխուժեցին Իտալիա և Սիցիլիա, ինչի արդյունքում Առանցքի ուժերը կորցրեցին իրենց մարտավարական առավելությունը բոլոր ճակատներում։ 1944 թվականին Դաշնակիցները բացեցին Արևմտյան ճակատը, մինչդեռ Խորհրդային Միությունը ազատագրեց բոլոր կորցված հողերը։ 1944-ից 1945 թվականներին Ճապոնիան կորցրեց խաղաղ օվկիանոսում գրեթե բոլոր մարտավարական կղզիները։

Պատերազմը Եվրոպայում մոտենում էր ավարտին և Դաշնակիցները արևմուտքից, իսկ Խորհրդային Միությունը արևելքից ներխուժեցին Գերմանիա և Բեռլինը նվաճելով խորհրդային զորքերի կողմից Գերմանիան հայտարարեց կապիտուլացիայի մասին 1945 թվականի մայիսի 9-ին։ Պատերազմը սակայն շարունակվում էր և Ճապոնիան չէր պատրաստվում անձնատուր լինել։ 1945 թվականի օգոստոսի 6-ին և 9-ին Միացյալ Նահանգները Ատոմային ռումբ նետեցին ճապոնական Հիրոսիմա և Նագասակի քաղաքների վրա։ Ճապոնիայի տարածք ներխուժումը չեղարկվեց, քանի նոր ատոմային վտանգի և Խորհրդային Միության ներխուժման պատճառով Ճապոնիան անձնատուր եղավ 1945 թվականի օգոստոսի 15-ին։ Այսպիսով պատերազմը ավարտվեց Դաշնակիցների կատարյալ հաղթանակով։

Ժամանակագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատերազմի սկիզբը Եվրոպայում համարվում է 1939 թվականի սեպտեմբերի 1-ը[11][12], երբ Գերմանիան հարձակվեց Լեհաստանի վրա, ինչից երկու օր անց Բրիտանիան և Ֆրանսիան պատերազմ հայտարարեցին Գերմանիային։ Պատերազմի սկիզբ է համարվում նաև Երկրորդ Սինո-ճապոնական պատերազմի սկիզբը 1937 թվականի հուլիսի 7-ին[13][14], անգամ Ճապոնիայի ներխուժումը Մանջուրիա 1931 թվականի սեպտեմբերի 19-ին[15][16]։

Որոշ պատմաբաններ, այդ թվում Ա.Ջ. Պ. Թեյլորը, կարծում են, որ Սինո-ճապոնական պատերազմը և Եվրոպայի պատերազմը տարբեր նպատակներով պատերազմներ էին և նրանք միավորվեցին մեկ պատերազմի ներքո 1941 թվականին։ Այլ պատմաբանների կարծիքով Երկրորդ աշխարհամարտը ներառում է 1935 թվականի հոկտեմբերի 3-ին սկսված Երկրորդ Իտալո-եթովպիական պատերազմը[17]։ Բրիտանացի պատմաբան Էնթոնի Բիվորի կարծիքով Երկրորդ աշխարհամարտը սկսվել է 1939 թվականի մայիսից սեպտեմբեր կայացած Խալխին Գոլի ճակատամարտերով Ճապոնիայի և Մոնղոլիայի ու ԽՍՀՄ զորքերի միջև[18]։

Պատերազմի ավարտի հետ կապված նույնպես կան տարակարծություններ։ Հիմնականում համարվում է, որ այն ավարվել է 1945 թվականի օգոստոսի 14-ին, Ճապոնիայի զինադադարի խնդրանքով, կամ Ճապոնիայի կապիտուլացիայով (1945 թվականի սեպտեմբերի 2)։ Ճապոնիայի հետ խաղաղության պայմանագիրը ստորագրվել է 1951 թվականին[19]։

Նախապատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եվրոպա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առաջին համաշխարհային պատերազմը՝ Կենտրոնական տերությունների՝ Ավստրո-Հունգարիայի, Գերմանիայի, Բուլղարիայի և Օսմանյան կայսրության պարտությամբ, մեծ մասամբ փոխեց Եվրոպայի քաղաքական քարտեզը։ 1917 թվականին Բոլշևիկները զավթեցին իշխանությունը Ռուսաստանում և ժամանակի ընթացքում հիմնեցին ԽՍՀՄ-ը։ Մինչդեռ հաղթանակած Դաշնակիցները, ինչպիսիք էին Ֆրանսիան, Բելգիան, Իտալիան, Ռումինիան և Հունաստանը ավելացրեցին իրենց տարածքները և ստեղծվեցին նոր պետություններ Օսմանյան, Ավստրո-Հունգարական և Ռուսական կայսրությունների տարածքներում։

Ազգերի լիգայի գագաթնաժողովը Ժնևում, Շվեյցարիա, 1930

Հետագա գլոբալ հակամարտությունները բացառելու համար 1919 թվականի Փարիզի խաղաղության վեհաժողովում ստեղծվեց Ազգերի լիգան։ Կազմակերպության հիմնական նպատակն էր թույլ չտալ գլոբալ հակամարտության կրկնությունը։

Չնայած ուժեղ պացիֆիստական տրամադրությունների աճին Առաջին աշխարհամարտից հետո[20], հետևանքները դեռ համարվում էին անարդարացի և ռևանշիստական և ազգայնականությունը բուն դրեց Եվրոպական մի քանի երկրում։ Այս ուղղվածությունը նշանակալի էր հատկապես Գերմանիայում, որը ունեցել էր նշանակալի տարածքային և ֆինանսական կորուստներ համաձայն Վերսալյան պայմանագրի։ Համաձայն այս պայմանագրի, Գերմանիան կորցրեց իր տնային տարածքների 13 տոկոսը և բոլոր գաղութները, բացի այդ Գերմանիան պետք է վճարեր ահռելի ռազմատուգանք և ունենար սահմանափակ թվով զինված ուժեր[21]։

Գերմանական կայսրությունը փլուզվեց Գերմանական հեղափոխության արդյունքով և ստեղծվեց ժողովրդական հանրապետություն, հետագայում հայտնի որպես Վայմարյան հանրապետություն։ Միջպատերազմական ժամանակաշրջանում սկսվեց պայքար նոր հանրապետության կողմնակիցների և նրանց հակառակորդների միջև։ Իտալիան որպես Անտանտի երկիր ունեցավ որոշ տարածային ձեռքբերումներ, սակայն իտալացի ազգայնականները զայրացած էին, որ Բրիտանիան և Ֆրանսիան իրենց խոստումների մեծ մասը չկատարեցին, երբ Իտալիային համոզում էին մտնել պատերազմ։ 1922-ից 1925 թվականներին ֆաշիստական շարժումը գլխավորած Բենիտո Մուսոլինիին զավթեց իշխանությունը Իտալիայում[22]։

Ադոլֆ Հիտլերը գերմանական Նացիոնալ սոցիալիստների քաղաքական երթին 1930 թվականի հոկտեմբերին Վայմարում։

Ադոլֆ Հիտլերը 1923 թվականի անհաջող հեղաշրջման փորձից հետո դարձավ Գերմանիայի կանցլեր 1933 թվականին։ Նա կազմալուծեց ժողովրդավարությունը և ստեղծեց ծայրահեղական շարժում և սկսեց զանագվածայնորեն զինել երկիրը[23]։ Այս ժամանակ քաղաքագետները կանխատեսեցին որ նոր գլոբալ պատերազմն անխուսափելի է[24] Մինչդեռ Ֆրանսիան իր դաշինքը պահպանելու համար թույլատրեց Իտալիային ներխուժել Եթովպիա, որը Իտալիան դարձրեց իր գաղութը։ Իրավիճակը վատթարացավ 1935 թվականի սկզբներին, երբ Սաարը վերադարձվեց Գերմանիային և Հիտլերը հրաժարվեց Վերսալի պայմանագրից և հրաժարվեց վճարել ռազմատուգանքը[25]։

Գերմանիային զսպելու համար Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսիան և Իտալիան հիմնադրեցին Սթրեզյան ճակատը 1935 թվականի ապրիլին։ Սակայն նույն թվականի հունիսին Մեծ Բրիտանիան Գերմանիայի հետ կնքեց անկախ նավատորմային պայմանագիր` չեղյալ համարելով նախորդ սահմանափակումները։ Խորհրդային միությունը, վախենալով Գերմանիայի նոր տարածքներ նվաճելու մտայնությունից, փոխօգնության պայմանագիր ստորագրեց Ֆրանսիայի հետ։ Մինչև պայմանագրի ուժի մեջ մտնելը այն պետք է ստանար Ազգերի Լիգայի համաձայնությունը, որն իրականում անատամ կազմակերպություն էր[26]։

Հիտլերը խախտեց Վերսալի և Լոկառնոյի պայմանագրերը, երբ, հանդիպելով փոքր դիմադրության, 1936 թվականի մարտին Գերմանիային վերամիավորեց Հռենոսի մարզը[27]։ 1936 թվականի հոկտեմբերին Գերմանիան և Իտալիան հիմնադրեցին Հռոմ-Բեռլին առանցքը։ Մեկ ամիս անց՝ 1936 թվականի նոյեմբերին Գերմանիան և Ճապոնիան ստորագրեցին Հակակոմինտերյան պակտը, որին Իտալիան միացավ հաջորդ տարի՝ 1937 թվականին, ձևավորելով Բեռլին-Տոկիո-Հռոմ առանցքը (տե՛ս Առանցքի պետություններ)։

Ասիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինաստանի Գոմինդան կուսակցությունը սկսեց միավորման արշավանք ընդդեմ տարածքային ռազմական ղեկավարության և որոշ չափով միավորեց Չինաստանը 1920-ականների կ��սերին, սակայն շուտով բռնկվեց քաղաքացիական պատերազմ ընդդեմ Չինաստանի կոմունիստական կուսակցության նախկին դաշնակիցների[28] և նոր տարածքային ռազմական ղեկավարների։ 1931 թվականին ռազմականացված Ճապոնական կայսրություն, որը երկար ժամանակ ցանկանում էր ազդեցություն ձեռք բերել Չինաստանում[29], օգտագործեց Մուկդենի պատահարը որպես առիթ և ներխուժեց Մանջուրիա ու հիմնադրեց Մանջոու-Գո կախյալ պետությունը[30]։

Չափազանց թույլ Չինաստանը օգնության խնդրանքով դիմեց Ազգերի լիգային։ Ճապոնիան հեռացավ Ազգերի լիգայից, երբ հայտնի դարձավ Մանջուրիա նրա ներխուժման մասին։ Երկու երկրների միջև տեղի ունեցան մի շարք ճակատամարտեր, մինչև 1933 թվականին ստորագրվեց Տանգուի հաշտությունը։ Սակայն դրանից հետո Չինաստանի կամավորական ուժերը շարունակեցին դիմակայել ճապոնական ագրեսիային Մանջուրիայում և Մոնղոլիայում[31]։ 1936 թվականի Սիանի պատահարից հետո Գոմինդանի և կոմունիստական ուժերը համաձայնեցին հիմնադրել ընդհանուր ճակատ ընդդեմ Ճապոնիայի[32]։

Նախապատերազմական իրադարձություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իտալիայի ներխուժում Եթովպիա (1935)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բենիտո Մուսոլինիի ստուգայցը զինվորներին Եթովպա-իտալական պատերազմի ժամանակ, 1935 թվական

Երկրորդ Եթովպա-իտալական պատերազմը գաղութատիրական պատերազմ էր, որն սկսվեց 1935 թվականի հոկտեմբերին և ավարտվեց 1936 թվականի մայիսին։ Պատերազմը սկսվեց իտալացիների ներխուժմամբ Եթովպական կայսրություն, որը տեղի ունեցավ Իտալական Սոմալիից և Էրիթրեայից[33]։ Պատերազմի արդյունքում օկուպացվեց Եթովպիան և այն բռնակցվեց նոր ստեղծված Իտալական Արևելյան Աֆրիկա գաղութին (Africa Orientale Italiana), բացի այդ այն ցույց տվեց Ազգերի Լիգայի թուլությունը խաղաղության ամրապնդման գործնթացում։ Իտալիան և Եթովպիան համարվում էին Ազգերի Լիգայի անդամ, սակայն Լիգան ոչինչ չարեց պատերազմը չթույլատրելու համար[34]։ Գերմանիան միակ եվրոպական տերությունն էր, որը բացեիբաց սատարեց ներխուժումը։ Իտալիան ի պատասխան սատարեց Գերմանիային Ավստրիայի կլանման հարցում[35]։

Իսպանիայի քաղաքացիական պատերազմ (1936–39)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Իսպանիայի քաղաքացիական պատերազմ
Գեռնիկայի ռմբակոծությունը 1937 թվականին Իսպանիայի քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ:

Երբ բռնկվեց քաղաքացիական պատերազմը Իսպանիայում, Հիտլերը և Մուսոլինին ռազմական օգնություն ցուցաբերեցին ազգայնականներին, որոնց գլխավորում էր Գեներալ Ֆրանցիսկո Ֆրանկոն։ ԽՍՀՄ-ը սատարում էր գործող կառավարությանը, Իսպանիայի հանրապետությանը։ Ավելի քան 30.000 օտարերկրացի կամավորականներ, հայտնի որպես Միջազգային բրիգադներ, նույնպես կռվում էին ազգայնականների դեմ։ Գերմանիան և ԽՍՀՄ-ը օգտագործեցին այս պատերզմը որպես հնարավորություն տեստավորելու իրենց զենքերը և մարտավարությունները։ Ազգայնականները հաղթեցին քաղաքացիական պատերազմում 1939 թվականի ապրիլին և Ֆրանկոն դառնալով դիկտատոր` պաշտոնապես մնաց չեզոք Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացում, սակայն հիմնականում սատարում էր Առանցքին[36]։ Գերմանիայի հետ բարեկամությունը ընդգծելու համար նրանք ուղղարկեցին կամավորների, որպեսզի մարտնչեն Արևելյան ռազմաճակատում[36]։

Ճապոնիայի ներխուժում Չինաստան (1937)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ճապոնական Կայսերական բանակի զինվորները Շանհայի ճակատամարտում, 1937 թվական:

1937 թվականին Ճապոնիան նվաճեց Չինաստանի ներկայիս մայրաքաղաք Պեկինը Մարկո Պոլո կամրջի պատահարից հետո, որը առիթ դարձավ որպեսզի Ճապոնիան ներխուժի Չինաստան[37]։ ԽՍՀՄ-ն արագորեն ստորագրեց Չինաստանի հետ չհարձակման պայմանագիր և սկսեց հումք մատակարարել Չինաստանին։ Սեպտեմբերից նոյեմբեր ամիսներին Ճապոնիան հարձակվեց Տայուանի վրա[38][39]։ Գեներալիսիմուս Չան Կայշին պատրաստեց իր լավագույն բանակը որպեսզի պաշտպանի Շանհայը, սակայն երեք ամիս տևած կռիվներից հետո Շանհայը ընկավ։ Ճապոնացիները շարունակեցին հետ մղել չինական զորքերին` նվաճելով մայրաքաղաք Նանկինը 1937 թվականի դեկտեմբերին։ Նանկինի անկումից հետո տասնյակ հազարավոր, եթե ոչ հարյուր հազարավոր չինացիներ կոտորվեցին ճապոնացիների կողմից[40][41]։

1938 թվականի մարտին Չինական ազգայնական զորքերը հաղթանակ տարան իրենց առաջին մեծ ճակատամարտում Տաերչժուանում, սակայն դրանից հետո նվաճեցին Սույչժոու քաղաքը մայիսին[42]։ 1938 թվականի հունիսին չինական զորքերը փորձեցին կանգնեցնել ճապոնացիների առաջխաղացումը` ջրհեղեղ կազմակերպելով Դեղին գետի վրա, և դա ժամանակ տվեց չինացիներին կազմակերպել իրենց պաշտպանությունը Ուհանում, սակայն քաղաքը նվաճեցին ճապոնացիները հոկտեմբերին[43]։ Ճապոնացիների ռազմական հաղթանակները այն արդյունքը չունեցան ինչ պլանավորել էին ճապոնացիները, քանի որ Չինաստանի կառավարությունը դեռ գործում էր Չունցինում և շարունակում էր պատերազմը[44][45]։

ԽՍՀՄ-Ճապոնիա սահմանային հակամարտություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կարմիր բանակի հրետանու ստորաբաշանում Խոսան լճի ճակատամարտում, 1938 թվական:

1930-ականների վերջին Մանջոու-Գոյի ճապոնական զորքերը ժամանակ առ ժամանակ բախումներ էին ունենում ԽՍՀՄ-ի և Մոնղոլիայի ժողովրդական հանրապետության հետ։ Ըստ ճապոնական Հոկուշին-ռոն դոկտրինի, որը հատուկ նշանակություն էիր տալիս դեպի հյուսիս առաջխաղացմանը, հավանության էր արժանացել կայսրեական բանակի կողմից այս ժամանակներում։ Երբ ճապոնացիները պարտություն կրեցին Խալխին գյոլում 1939 թվականին, ընթացող Չինա-ճապոնական պատերազմը[46] և դաշնությունը Նացիստական Գերմանիայի հետ դժվար իրավիճակի մեջ դրեցին Ճապոնիային։ Ճապոնիան և ԽՍՀՄ-ը կնքեցին Չեզոքության պակտ 1941 թվականի ապրիլին և Ճապոնիան ընդունեց Նանշին-ռոն դոկտրինը, որով ուշադրությունը կենտրոնացվեց դեպի հարավ` պատերազմի մեջ մտնելով ԱՄՆ-ի և Արևմտյան դաշնակիցների հետ[47][48]։

Եվրոպական օկուպացիաներ և համաձայնագրեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չեմբեռլենը, Դալադիեն, Հիտլերը, Մուսոլինինն և Չիոնոն Մյունխենի համաձայնագրի ստորագրումից քիչ առաջ 1938 թվականի սեպտեմբերի 29-ին:

Եվրոպայում Գերմանիան և Իտալիան դարձան ավելի ագրեսիվ։ 1938 թվականի մարտին Գերմանիան բռնակցեց Ավստրիան` նորից ստանալով թույլ արձագանք Եվրոպական տերություններից[49]։ Դրանից հետո Հիտլերը սկսեց բացեիբաց հայտարարել Գերմանիայի հավակնությունների մասին Սուդետյան մարզի նկատմամբ, որը պատկանում էր Չեխոսլովակիային և հիմնականում բնակեցված էր էթնիկ գերամանացիներով։ Շուտով Բրիտանիան և Ֆրանսիան Նևիլ Չեմբեռլենի նախաձեռնությամբ ի հակադրություն Չեխոսլովակիայի, Գերմանիայի հետ կնքեցին Մյունխենի համաձայնագիրը, որով տարածքը զիջեցին Գերմանիային, փոխարենը Գերմանիան խոստանում էր հրաժարվել հետագա տարածքային պահանջներից[50]։ Շուտով Գերմանիան և Իտալիան ստիպեցին Չեխոսլովակիային տարածքներ հանձնել Հունգարիային և Լեհաստանը բռնակցեց Զաոլզիե տարածաշրջանը[51]։

Չնայած Մյունխենի համաձայնագրով Գերմանիայի բոլոր պահանջները բավարարվեցին, Հիտլերին զայրացրեց Բրիտանիայի միջամտությունը, երբ Գերմանիան ցանկանում էր բռնակցել իրեն Չեխոսլովակիան մեկ գործողությամբ։ Իր ելույթներում Հիտլերը քննադատեց բրիտանացի և հրեա «պատերազմ հրահրողներին» և 1939 թվականին գաղտնի հրամայեց կառուցել գերմանական նավատորմ ի հակադրություն Բրիտանիայի նավատորմի գերակայության։ 1939 թվականի մարտին Գերմանիան ներխուժեց Չեխոսլովակիա և Գերմանիային կցեց Բոհեմիա և Մորավիա պրոտեկտորատը և գերմանամետ Սլովակիայի հանրապետությունը դարձավ կախյալ տարածք[52]։ Հիտլերը նաև 1939 թվականի մարտի 20—ին վերջնագիր ներկայացրեց Լիտվային` ստիպելով հրաժարվել Կլեյպեդա տարածաշրջանից։

Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարար Իոահիմ ֆոն Ռիբենտրոպ (աջից) և ԽՍՀՄ առաջնորդ Իոսիֆ Ստալինտ Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտի ստորագրումից հետո, 1939 թվականի օգոստոսի 23:

Հիտլերի հաջորդ տարածքային պահանջը Ազատ քաղաք Դանցիգն էր։ Բիտանիան և Ֆրանսիան երաշխավորում էին Լեհաստանի անկախությունը, երբ Իտալիան նվաճեց Ալբանիան 1939 թվականի ապրիլին, նույն երաշխավորությունը ստացան Հունաստանը և Ռումինիան[53]։ Ֆրանս-բրիտանական երաշխավորությունից հետո Գերմանիան և Իտալիան ձևավորեցին իրենց դաշինքը, որը կոչվեց Երկաթե պակտ[54]։ Հիտլերը մեղադրեց Բրիտանիային և Լեհաստանին Գերմանիան շրջափակելու փորձի մեջ և հրաժարվեց Անգլո-գերմանական նավատորմային համաձայնագրից և Լեհ-գերմանական չհարձակման պայմանագրից։

Իրավիճակը դարձավ ճգնաժամային օգոստոսի վերջին, երբ Գերմանիան մոբիլիզացրեց իր զորքերը Լեհաստանի սահմանին։ Օգոստոսի 23-ին երբ եռակողմ քննարկումները Ֆրանսիա, Բրիտանիա և ԽՍՀՄ դաշինքի ձևավորման հարցում մտան փակուղի[55], ԽՍՀՄ-ը ստորագրեց չհարձակման պայմանագիր Գերմանիայի հետ[56]։ Այս պայմանագիրը ուներ գաղտնի դրույթ, որով սահմանված էր Գերմանիայի և ԽՍՀՄ-ի ազդեցության տիրույթները (արևմտյան Լեյաստանը և Լիտվանի Գերմանիայի, արևելյան Լեհաստանը, Ֆինլանդիան, Էստոնիան, Լատվիան և Բեսարաբիան ԽՍՀՄ-ի) և բարձրացավ Լեհաստանի հետագա ինքնիշխանության հարցը[57]։ Պակտը չեզոքացրեց ԽՍՀՄ դեմ լինելը Լեհաստանի դեմ գործողությունների դեմ և Գերմանիան ստիպված չէր լինի կռվել երկու ճակատով, ինչպես Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ։ Դրանից անմիջապես հետո Հիտլերը հրամայեց հարձակումը սկսել օգոստոսի 26-ին, սակայն իմանալով իմանալով որ Բրիտանիան փոխօգնության պայմանագիր է կնքել Լեհաստանի հետ և Իտալիան որոշել է մնալ չեզոք, որոշեց հետաձգել հարձակումը[58]։

Ի պատասխան Բրիտանիայի հրավերքին ուղղակի բանակցություններ վարել և խուսափել պատերազմից, Հիտլերը պահանջներ ներկայացրեց Լեհաստանին, որոնք իրագործելի չէին և առիթ էին տալու հարձակվել Լեհաստանի վրա[59]։ Օգոստոսի 29-ին Հիտլերը պահանջեց Լեհաստանի ղեկավարությունից անմիջապես ժամանել Բեռլին և հանձնել Դանցիգը, իսկ Լեհական միջանցքի հարցը պետք է որոշվեր հանրաքվեի միջոցով[59]։ Լեհերը հրաժարվեցին կատարել Հիտլերի պահանջները և 1939 թվականի սեպտեմբերի 1-ին Գերմանիան հարձակվեց Լեհաստանի վրա[60]։

Պատերազմի ընթացք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատերազմի բռնկում Եվրոպայում (1939–40)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գերմանական Վերմախտի զինվորները անցնում են Լեհաստանի սահմանը 1939 թվականի սեպտեմբերի 1-ին

1939 թվականի սեպտեմբերի 1-ին Գերմանիան ներխուժեց Լեհաստան, սահմանագծին հրահրած մի շարք կեղծ դրոշով սադրիչ գործողություններ, որն առիթ էր հարձակվելու համար[61]։ Վեստերպլատի ճակատամարտը համարվում է պատերազմի առաջին ճակատամարտը։ Բրիտանիան վերջնագիր ներկայացրեց Գերմանիային, անմիջապես դադարեցնել ռազմական գործողությունները և սեպտեմբերի 3-ին, երբ Գերմանիան մերժեց վերջնագիրը, Ֆրանսիան, Բրիտանիան, Ավստրալիան և Նոր Զելանդիան պատերազմ հայտարարեցին Գերմանիային։ Այս դաշինքին միացան Հարավաֆրիկյան Միությունը (6 սեպտեմբեր) և Կանադան (10 սեպտեմբեր)։ Դաշինքը ոչ մի ուղղակի ռազմական աջակցություն չցուցաբերեց Լեհաստանին, բացառությամբ ֆրանսիացիների փոքրաթիվը գրոհի փորձը Սաարի ուղղությամբ[62]։ Արևմտյան դաշնակիցները նաև սկսեցին Գերմանիայի ծովային շրջափակումը, որի նպատակն էր մեծ վնասներ հասցնել երկրի տնտեսությանը[63]։ Գերմանիան որոշեց Ստորջրյա պատերազմ սկսել դաշնակիցների նավերի և ռազմանավերի դեմ, որը հետագայում վերաճեց Ատլանտիկայի ճակատամարտի։

Լեհական բանակի զինվորները Լեհաստանի պաշտպանության ժամանակ 1939 թվականի սեպտեմբերին:

Սեպտեմբերի 8-ին գերմանական ստորաբաժանումները հասան Վարշավայի արվարձաններ։ Լեհաստանի հակահարձակումը արևմուտքում դանդաղեցրեց գերմանացիների առաջխաղացումը մի քանի օրով, սակայն այն չկանգնեցրեց Վերմախտին։ Լեհական բանակի մնացորդները նահանջեցին Վարշավա։ 1939 թվականի սեպտեմբերի 17-ին, ԽՍՀՄ-ը, ավարտելով սահմանային հակամարտությունը Ճապոնիայի հետ, ներխուժեց Արևելյան Լեհաստան[64], ինչի արդյունքում Լեհաստանի գոյության հարցը հարցականի տակ էր[65]։ Սեպտեմբերի 27-ին Վարշավայի գառնիզոնը անձնատուր եղավ գերմանացիներին, իսկ վերջին ստորաբաժանումը հանձնվեց հեկտեմբերի 6-ին։ Չնայած ռազմական պարտության, Լեհաստանի կառավարությունը երբեք չհանձնվեց[66]։ Լեհաստանի զինվորական անձնակազմի մեծ մասը տարհանվեց Ռումինիա և Բալթյան երկրներ, որոնցից շատերը հետագայում կռվեցին Գերմանիայի դեմ Դաշնակիցների շարքերում[67]։ Վտարման մեջ գտնվող Լեհաստանի կառավարությունը հիմնադրեց Ստորգետնյա պետություն և ստեղծեց դիմադրողական շարժում, հատկապես Լեհական բանակի մնացորդներից ստեղծվեց պատերազմի ամենամեծ դիմադրողական շարժումներից մեկը[66]։

Գերմանիան բռնակցեց իրեն Լեհաստանի արևմտյան և օկուպացրեց կենտրոնական մասը, իսկ ԽՍՀՄ-ը բռնակցեց երկրի արևելյան հատվածը։ Լեհաստանի փոքր հատվածներ կցվեցին Լիտվային և Սլովակիային։ Հոկտեմբերի 6-ին Հիտլերը հրապարակայնորեն խաղաղության կոչ արեց Բրիտանիային և Ֆրանսիային, սակայն հայտարարեց, որ Լեհաստանի ապագան կախված է միայն Գերմանիայից և ԽՍՀՄ-ից։ Կոչը մերժվեց[60] և Հիտլերը հրամայեց անմիջապես պատրաստվել Ֆրանսայի վրա հարձակման[68], որը հետաձգվեց մինչև 1940 թվականի գարունը վատ եղանակի պատճառով[69][70][71]։

Ֆիննական գնդացիրը ուղղված դեպի խորհրդային Կարմիր բանակի դիրքերը 1940 թվականի փետրվարին, Ձմեռային պատերազմի ժամանակ:

Խորհրդային Միությունը իր ազդեցության տակ մտցրեց Բալթյան երկրները` Էստոնիա, Լատվիա և Լիտվա, որոնք գտնվում էին ԽՍՀՄ ազդեցության գոտում համաձայն Մոլոտով-Ռիդդենտրոպ պակտի։ Շուտով այս երկրներում նաև տեղակայվեցին խորհրդային զորամիավորումներ[72][73][74]։ Ֆինլանդիան հրաժարվեց ստորագրել համաձայնագիր, համաձայն որի երկիրը իր տարածքի մի մասը պետք է զիջեր ԽՍՀՄ-ին։ ԽՍՀՄ-ը ներխուժեց Ֆինլանդիա 1939 թվականի նոյեմբերին[75], որից հետո ԽՍՀՄ-ին հեռացրեցին Ազգերի լիգայից[76]։ Չնայած բազմակի առավելության ԽՍՀՄ-ի ռամական հաջողությունները չնչին էին և Խորհրդա-ֆիննական պատերազմը ավարտվեց 1940 թվականի մարտին Ֆինլանդիայի տարածքային նվազագույն կորուստներով[77]։

1940 թվականին ԽՍՀՄ-ը իրեն բռնակցեց Էստոնիան, Լատվիան և Լիտվան[73] և հավակնում էր ռումինական Բեսարաբիա, Հյուսիսային Բուկովինա և Հերցա տարածաշրջաններին։ Միևնույն ժամանակ գերմանա-խորհրդային տնտեսական և քաղաքական հարաբերությունները աստիճանաբար վատթարացան[78][79][80][81] և երկու կողմերը սկսեցին նախապատրաստվել պատերազմի[82]։

Արևմտյան Եվրոպա (1940–41)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի երկրորդ ճակատ
Գերմանիայի ներխուժումը Բերլգիա և Հյուսիսային Ֆրանսիա 1940 թվականի մայիսի 10-ից հունիսի 4-ը: Մաժինոյի գիծը նշված է մուգ կարմիրով:

1940 թվականի ապրիլին Գերմանիան ներխուժեց Դանիա և Նորվեգիա, որպեսզի պաշտպանի երկաթի մատակարարմեն ջրային ուղղությունը Շվեդիայից, ինչը Դաշնակիցները փորձում էին կտրել[83]։ Դանիան կապիտուլացիայի ենթարկվեց մի քանի ժամում, իսկ Նորվեգիան նվաճեցին երկու ամսում[84] չնայած Դաշնակիցների օգնության։ Ներվեգական ռազմագործողությունում բրիտանացիների անհաջողությունը պատճառ դարձան Ուինսթոն Չերչիլի նշանակմանը որպես վարչապետ 1940 թվականի մայիսի 10-ին[85]։

Նույն օրը Գերմանիան լայնամասշտաբ գրոհ սկսեց Ֆրանսիայի դեմ։ Մաժինոյի գծի ուժեղ ամրացվածության պատճառով Գերմանիան իր գրոհը ուղղեց չեզոք Բելգիայով, Նիդերլանդներով և Լյուքսեմբուրգով[86]։ Գերմանացիների մի թևը մանևրեց Արդեններ տարածաշրջանով[87], որը Դաշնակիցները չէին պաշտպանել` կարծելով որ այն բնական պատնեշ է զրահամեքենաների համար[88][89]։ Հաջողությամբ օգտագործելով նոր բլիցկրիգ մարտավարությունը` Վերմախտը արագորեն շրջանցեց Դաշնակիցների պաշտպանական գիծը և շրջափակեց նրանց Բելգիայում` թողնելով նրանց փոքր միջանցքում ֆրանս-բելգիական սահմանին, Լիլի մոտակահքում։ Բրիտանիան կարողացավ տարհանել մեծ թվով զինվորների մայրցամաքից հունիսի սկզբին, չնայած գործի դրեց իր բոլոր միջոցները[90]։

Հունիսի 10-ին Իտալիան ներխուժեց Ֆրանսիա` պատերազմ հայտարարելով Ֆրանսիային և Միացյալ թագավորությանը[91]։ Գերմանացիները ուղղություն վերցրեցին դեպի հարավ ընդդեմ թուլացած ֆրանսիական բանակի և Փարիզը ընկավ հունիսի 14-ին։ Ութ օր անց Ֆրանսիան զինադադար կնքեց Գերմիանիայի հետ և երկիրը բաժանվեց երկու մասի Գերմանական և Իտալական օկուպացված գոտիների[92] և մեկ ոչ օկուպացված կախյալ պետություն Վիշի ռեժիմի ենթակայության ներքով, որը չնայած պաշտոնապես չեզոք էր, սակայն հիմնականում սատարում էր Գերմիանիային։ Ֆրանսիան պահպանեց իր նավատորմը, որը հարձակման ենթարկվեց բրիտանացիների կողմից հուլիսի 3-ին, որպեսզի թույլ չթային Գերմանիային տիրանալու դրան[93]։


Բրիտանիայի ճակատամարտն[94] սկսվեց հուլիսի սկզբին Լյուֆտվաֆեի կողմից հրվանդանների և նավերի վրա հարձակումով[95]։ Բրիտանիան մերժեց Հիտլերի վերջնագիրը[96] և օգոստոսին սկսվեցին Գերմանիայի օդային լայնամասշտաբ գործողությունները, սակայն չկարողացան հաղթել բրիտանական օդուժին։ Գերմանիայի ցամաքային գործողությունները Բրիտանիայի դեմ հետաձգվեցին, և հիմնական շեշտը դրվեց մարտավարական ռմբակոծությունների վրա, հիմնականում գիշերային ժամերին Լոնդոնի և այլ քաղաքների վրա, սակայն դրանք որոշիչ արդյունք չունեցան և հիմնականում ավարտվեցին 1941 թվականին մայիսին[97]։

Միջերկրական ծով (1940–41)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բրիտանական էքսպիդիցիոն զորքերի զինվորները Տոբրուկի պաշարմման ընթացքում: Հյուսիսաֆրիկյան արշվանաք, 1941 թվականի օգոստոս

1940 թվականի հունիսին իտալական ռազմաօդային ուժերը հարձակվեցին Մալթայի բրիտանական դիրքերի վրա։ Ամռան վերջում Իտալիան նվաճեց Բրիտանական Սոմալին և ներխուժեց Բրիտանիայի կողմից վերահսկվող Եգիպտոս։ Հոկտեմբերին Իտալիան հարձակվեց Հունաստանի վրա, սակայն հարձակումը կասեցվեց` իտալացիներին պատճառելով ծանր կորուստներ։ Արշավանքը ավարտվեց մի քանի օրում փոքր տարածքային փոփոխություններով[98]։ Գերմանիան սկսեց նախապատրասվել Բալկանյան թերակղզի ներխուժմանը, որպեսզի օգնի Իտալիային և բացառի բրիտանացիների մուտքը տարածաշրջան, որտեղից կարող էին ճանապարհ բացել դեպի Ռումինիայի նավթահորեր և փոքրացնի բրիտանական առավելությունը Միջերկրական ծովում[99]։

1940 թվականի դեկտեմբերին Բրիտանական կայսրության զորքերը սկսեցին հակահարձակում ընդդեմ իտալական զորքերի Եգիպտոսում և իտալական Արևելյան Աֆրիկայում[100]։ Հարձակումները մեծ հաջողություն ունեցան և 1941 թվականի փետրվարի դրությամբ Իտալիան կորցրեց վերահսկողությունը Լիբիայում և մեծ թվով իտալացի զինվորներ գերի ընկան։ Իտալական նավատորմը նույնպես նշանակալի պարտություններ կրեց։ Բրիտանական նավատորմը շարքից հանեց երեք իտալական ռազմանավ Տարանտոյի ճակատամարտում և չեզոքացրեց ևս մի քանի ռազմանավ Կապե Մատապանի ճակատամարտում[101]

Աֆրիկյան կորպուսի գերմանական տանկերը շարժվում են Հյուիսային Աֆրիկայի անապատով, 1941 թվական:

Իտալիայի պարտությունները ստիպեցին Գերմանիային էքսպիդիցիոն զորք ուղարկել Հյուսիսային Աֆրիկա և 1941 թվականի մարտին 1941 Ռոմելի Աֆրիկյան կորպուսը սկսեց հարձակումը և հետ մղեց բրիտանական ուժերին[102]։ Մեկ ամսվա ընթացքում առանցքի զորքերը մտան արևմտյան Եգիպտոս և նվաճեցին Տոբրուկ նավահանգիստը[103]։

1941 թվականի մարտին Բուլղարիան և Հարավսլավիան միացան Բեռլինյան պակտին։ Այնուամենայնիվ Հարավսլավիայի կառավարությունում երկու օր անց տեղի ունեցավ հեղաշրջում բրիտանամետ ազգայնականների կողմից։ Գերմանիան ձեռնամուխ եղավ ներխուժել Հարավսլավիա և Հունաստան 1941 թվականի ապրիլի 6-ին։ Երկու երկրները ստիպված էին անձնատուր լինել մեկ ամիս անց[104]։ Մայիսի վերջին Կրետեի նվաճմամբ ավարտվեց Գերմանիայի կողմից Բալկանյան թերակղզու նվաճումը[104]։ Չնայած առանցքը արագ հաղթանակ տարավ, դրան հաջորդեց երկարատև արյունալի պարտիզանական պայքար ընդդեմ Հարավսլավիայի օկուպացիայի և շարունակվեց մինչև պատերազմի վերջը[104]։

Մերձավոր արևելքում բրիտանական ուժերը ներքաշվեցին Իրաքյան ապստամբության մեջ, որին սատարում էր Գերմանիայի ռազմաօդային ուժերը Վիշիի վերահսկողության տակ գտնվող Սիրիայից[105]։ Հունիսից հուլիս ընկած ժամանակահատվածում Ազատ Ֆրանսիայի աջակցությամբ բրիտանացիները նվաճեցին Սիրիայի և Լիբանանի ֆրանսիական դիրքերը։

Առանցքի հարձակում Խորհրդային Միության վրա (1941)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Հայրենական մեծ պատերազմ
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի եվրոպական թատերաբեմի անիմացիոն քարտեզ, 1939–1945 — կարմիրով` Արևմտյան դաշնակիցներ և ԽՍՀՄ 1941 թվականից հետո, կանաչով` ԽՍՀՄ-ը 1941 թվականից առաջ, կապույտով` Առանցքի ուժեր:

Երբ իրավիճակը Եվրոպայում և Ասիայում համեմատաբար խաղաղվեց, Գերմանիան, Ճապոնիան և ԽՍՀՄ-ը սկսեցին նախապատրաստվել հետագա գործողություններին։ ԽՍՀՄ-ը զգուշանում էր Գերմանիայի հետ հարաբերությունների խզմամբ, իսկ Ճապոնիան նախատեսում էր օգտվել Եվրոպական պատերազմից և նվաճեր ռեսուրսրներով հարուստ եվրոպական տիրույթները Հարավային Ասիայում, այդ պատճառով երկու երկրները 1941 թվականին կնքեցին Խորհրդա-ճապոնական չեզոքության պակտը[106]։ Միևնույն ընթացքում Գերմանիան արագորեն նախապատրաստվում էր ԽՍՀՄ-ի վրա հարձակմանը և ուժեր էր կենտրոնացնում ԽՍՀՄ-ի սահմանին[107]։

Հիտլերը հավատում էր, որ Միացյալ թագավորությունը կշարունակի մերժել պատերազմն ավարտելու առաջարկը և զգում էր, որ ԱՄՆ-ն և ԽՍՀՄ-ը վաղ թե ուշ կներքաշվեն պատեզմի մեջ Գերմանիայի դեմ[108]։ Նա որոշեց ուժեղացնել հարաբերությունները ԽՍՀՄ-ի հետ, կամ հարձակվեր ու չեզոքացներ նրանց որպես գործոն։ 1940 թվականի նոյեմբերին տեղի ունեցան քննարկումներ ԽՍՀՄ-ի և Առանցքի ուժերի միջև և պետք է որոշվեր ԽՍՀՄ-ի Առանցքին միանալու հարցը։ ԽՍՀՄ-ը որոշ հետաքրքրություն ցուցաբերեց, սակայն պահանջեց տարածքներ Ֆինլանդիայից, Բուլղարիայից, Թուրքիայից և Ճապոնիայից, ինչը Գերմանիան համարեց անընդունելի։ 1940 թվականի դեկտեմբերի 18-ին Հիտլերը հուշագիր ստորագրեց ԽՍՀՄ ներխուժման նախապատրաստվելու համար[109]։

Գերմանացի զինվորները ԽՍՀՄ ներխուժման ընթացքում 1941 թվականին:

1941 թվականի հունիսի 22-ին Գերմանիան, Իտալիայի և Ռումիայի աջակցությամբ, ներխուժեց Խորհրդային Միություն, որը ստացավ Բարբարոսա ռազմագործողություն անվանումը։ Նրանց շուտով միացավ Ֆինլանդիան և Հունգարիան[110]։ Անակնկալ հարձակման հիմնական նխատակներն էին Մրձբալթյան տարածաշրջանը, Մոսկվան և Ուկրաինան և ըստ մարտավարության 1941 թվականի վերջին նրանք պետք է հասնեին Արխանգելսկ-Աստրախան գծին` Կասպից ծովից մինչև Սպիտակ ծով։ Հիտլերը ցանկանում էր շարքից հանել ԽՍՀՄ-ին որպես ռազմական տերություն և կյանքի կոչեր Lebensraum-ը («ապրելու տարածք»)[111] «Օսթ» գլխավոր պլանի շրջանակներում[112] և ապահովագրեր Գերմանիայի համար կենսական անհրաժեշտության ռեսուրսներին մուտք[113]։

Չնայած Կարմիր բանակը պատրաստվում էր հակահարձակման պատերազմից առաջ[114] Բարբարոսա գործողությունը ստիպեց Ստավկային ընդունել պաշտպանողական մարտավարություն։ Ամռան ընթացքում Առանցը նշանակալի առաջխաղացում արձանագրեց ԽՍՀՄ-ի տարածքում` պատճառելով հսկայական մարդկային և նյութական կորուստներ։ Օգոստոսի կեսին այնուամենայնիվ Գերմանիայի գլխավոր հրամանատարությունը որոշեց հետաձել հարձակումը կենտրոնով և հրամայեց Բանակային խումբ Կենտրոնին ուղղել զորքերը դեպի կենտրոնական Ուկրաինա և Լինինգրադ[115] Կիևի ուղղությամբ հարձակումը շատ հաջող էր և գերմանացիները կարողացան շարքից հանել չէր խորհրդային բանակների և հնարավոր դարձրեցին հետագա առախաղացումը դեպի Ղրիմ և արդյունաբերական զարգացած Արևելյան Ուկրաինա (Խարկովի առաջին ճակատամարտ)[116]։

ԽՍՀՄ-ի քաղաքացիները լքում են ավերված տները գերմանացիների ռմբակոծություններից հետո Լենինգրադի շրջափակման ընթացքում, 1942 թվականի դեկտեմբերի 10:

Պատերազմի բռնկում Խաղաղ օվկիանոսում (1941)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Խաղաղօվկիանոսյան պատերազմ

Ճապոնացիների սադրիչ Մուկդենի պատահարից հետո 1931 թվականին, ճապոնացիները խորտակեցին ԱՄՆ Պանայ ռազմանավը 1937 թվականին և 1937-38 թվականներին իրականացրեցին Նանկինի կոտորածը, ինչի արդյունքում ճապոնա-ամերիկյան հարաբերությունները վատացան։ 1939 թվա��անին ԱՄՆ-ը հայտնեց Ճապոնիային, որ չի կարող երկարացնել առևտրային պայմանագիրը և ամերիկյան հասարակությունը ընդդիմանում է Ճապոնիայի ընդաձակմանը, ինչի արդյունքում ներմուծվեցին մի շարք տնտեսական պատժամիջոցներ, որով ԱՄՆ-ը արգելեց քիմիական նյութերի, հանքանյութերի արտահանումը Ճապոնիա և մեծացրեց տնտեսական ճնշումները ճապոնական ռեժիմի վրա[96][117][118]։ 1939 թվականին Ճապոնիան իրականացրեց առաջին գրոհը Չանշայի վրա, որը կարևոր մարտավարական քաղաք էր Չինաստանում, սակայն այն ետ մղվեց սեպտեմբերի վերջին[119]։ Չնայած երկու կողմերի մի շարք գրոհների, Չինաստանի և Ճապոնիայի միջև պատերազմը հիմնականում սառեցվեց 1940 թվականին։ Որպեսզի մեծացնի ճնշումը Չինաստանի վրա՝ մատակարարման ուղիները փակելու միջոցով և ճապոնական զորքերի ավելի լավ դիրքեր գրավելու համար, Ճապոնիան պատերազմ սկսեց Արևմտյան տերությունների դեմ և 1940 թվականին ներխուժեց և օկուպացրեց հուսիսային Հնդկաչինը[120]։

Ճապոնական հրետանին ռմբակոծում է Հոնկոնգը, դեկտեմբեր 1941 թվական

Չինական ազգայնական զորքերը իրականացրեցին լայնամասշտաբ հակահարձակում 1940 թվականի սկբին։ Օգոստոսին չինացի կոմունիստները իրականացրեցին հարձակում կենտրոնական Չինաստանում։ Դրան ի պատասխան Ճապոնիան իրականացրեց կոշտ միջոցներ օկուպացված տարածքներում կոմունիստների մարդկային և նյութական ռեսուրսները նվազեցնելու նպատակով[121]։ Չինացի կոմունիստների և ազգայնական զորքերի միջև շարունակական վեճերն աճեցին ռազմական բախման 1941 թվականի հունվարին, որից հետո ավարտվեց նրանց համագործակցությունը[122]։ Մարտին ճապոնական 11-րդ բանակը հարձակվեց չինական 19-րդ բանակի վրա, սակայն հետ մղվեց [123]։ Սեպտեմբերին ճապոնացիները փորձեցին նվաճել Չանշա քաղաքը, սակայն անհաջողության մատնվեցին չինական ազգայնական ուժերի կողմից[124]։

Գերմանացիների հաջողությունները Եվրոպայում ոգևորեցին Ճապոնիային մոծացնել ճնշումը եվրոպական կառավարությունների նկատմամբ Հարավ արևելյան Ասիայում։ Հոլանդիայի կառավարությունը համաձայնվեց Ճապոնիային ներկայացնել որոշ նավթային առաջարկություննե Հոլանդական արևելահնդկական ընկերության միջոցով, սակայն բանակցությունները տապալվեցին 1941 թվականի հունիսին[125]։ 1941 թվականի հուլիսին Ճապոնիան զորք ուղարկեց հարավային Հնդկաչին, այսպիսով մուտք գործելով Բրիտանիայի և Հուլանդիայի դիրքեր հեռավոր արևելքում։ ԱՄՆ-ն, Միացյալ Թագավորությունը և այլ արևմտյան տերությունները սառեցրեցին Ճապոնիայի ակտիվները և նավթի տոտալ էմբարգո հայտարարեցին[126][127]։ Այդ ժամանակ Ճապոնիան պլանավորում էր ներխուժել ԽՍՀՄ-ի հեռավոր արևելք, որպեսզի կապիտալիզացնի Գերմանիայի ներխուժումն արևմուտքից, սակայն հրաժարվեց այս մտքից պատժամիջոցներից հետո[128]։

1941 թվականի սկզբին ԱՄՆ-ը և Ճապոնիան բանակցություններ էին վարում հարաբերությունները լավացնելու և Չինաստանում պատերազմը դադարեցնելու ուղղությամբ։ Այս բանակցությունների ընթացքում Ճապոնիան որոշ պահանջներ ներկայացրեց, որոնք ամերիկացիները համարեցին անընդունելի[129]։ Այս ընթացքում ԱՄՆ-ը, Միացյալ Թագավորությունը և Նիդերլանդները գաղտնի քննարկում էին իրենց տարածքների ընդհանուր պաշտպանության շուրջ, երբ Ճապոնիան հարձակվի որևէ մեկի վրա[130]։ Ռուզվելտը վերազինեց Ֆիլիպինները և սպառնաց Ճապոնիային, որ ԱՄՆ-ը կարձագանքի, եթե Ճապոնիան հարձակվի որևէ «հարևան երկրի» վրա[130]։

Հիասթափվելով ամերիկա-բրիտանա-հոլանդական պատժամիջոցներից՝ Ճապոնիան պատրաստվեց պատերազմի։ Նոյեմբերի 20-ին նոր կառավարությունը Հիդեկի Տոձիոն ներկայացրեց վերջանական նպատակին հասնելու ճանապարհային քարտեզ։ Նա կոչ արեց Ամերիկային չօգնել Չինաստանին, վերացնել նավթի և այլ ապրանքների էմբարգոն Ճապոնիայի նկատմամբ։ Փոխարենը նա խոստացավ որևէ հարձակում չիրականացնել Հարավարևելյան Ասիայում և հանել զորքերը Հնդկաչինից[129]։ Ամերիկան փոխարենը նոյեմբերի 26-ին պահանջեց Ճապոնիային լքել Չինաստանն առանց պահանջների և չհարձակման պայմանագիր կնքել Խաղաղ օվկիանոսի բոլոր տերությունների հետ[131]։ Սա նշանակում էր, որ Ճապոնիան կամ պետք է հրաժարվեր իր նկրտումներից Չինաստանում կամ անհրաժեշտ ռեսուրսները բռնագրավեր Հոլանդական արևելահնդկական ընկերությունից[132][133], իսկ Ճապոնիայի ռազմական ղեկավարությունը գտավ, որ նրանց որևէ ընտրության հնարավորություն չեն տվել, և էմբարգոն չհայտարարված պատերազմ է[134]։

Ճապոնիան պլանավորել արագորեն զավթել Ասիայի եվրոպական գաղութները և հսկայական պաշտպանական գոտի ստեղծել Խաղաղ օվկիանոսի կենտրոնում։ Դրանից հետո ճապոնացիները ազատորեն կարող էին օգտագործել Հարավարևելյան Ասիայի ռեսուրսները և կկարողանային դիմագրավել Դաշնակիցներին[135][136]։ Ամերիկյան հարձակման վտանգից խուսափելու համար որոշվեց չեզոքացնել ԱՄՆ-ի Խաղաղօվկիանոսյան նավատորմը և ամերիկյան ռազմական ներկայությունը Ֆիլիպիններում[137]։ 1941 թվականի դեկտեմբերի 7-ին Ճապոնիան հարձակվեց բրիտանական և ամերիկյան տիրույթների վրա Հարավարևելյան Ասիայում և Խաղաղ օվկիանոսի կենտրոնում[138]։ Սա ներառում էր Հարձակում ամերիկյան նավատորմի վրա Փերլ Հարբորում և Ֆիլիպիններում, Գուամում, Ուեյք կղզում, Մալայայում,[138] Թաիլանդում և Հոնկոնգում.[139]

Ճապոնիայի ներխուժումը Թաիլանդ ստիպես Թաիլանդին դաշնակից դառնալ Ճապոնիային, մինչդեռ Միացյալ Նահանգները, Միացյալ Թագավորությունը, Չինաստանը, Ավստրալիան և մի շարք այլ երկներ պաշտոնապես պատերազմ հայտարարել Ճապոնիային, իսկ ԽՍՀՄ-ը, որը ծանր մարտեր էր մղում Գերմանիայի դեմ, գերադասեց չեզոք մնալ Ճապոնիայի հետ[140]։ Գերմանիան Առանցքի մյուս երկրների հետ միասին պատերազմ հայտարարեց Միացյալ Նահանգներին[141], որպես աջակցություն Ճապոնիային՝ պատճառաբանելով Ամերիկայի կողմից գերմանական նավերի վրա հարձակման պատասխան[110][142]։

Առանցքի հաղթարշավի կանգնեցում (1942–43)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ԱՄՆ նախագահ Ֆրանկլին Դ. Ռուզվելտը և Բրիտանիայի վարչապետ Ուինսթոն Չերչիլը Կասաբլանկայի կոնֆերանսում, հունվար 1943 թվական

1942 թվականին Դաշնակիցների մեծ քառյակը[143]՝ ԽՍՀՄ, Չինաստան, Միացյալ Թագավորություն ու ԱՄՆ և 22 ավելի փոքր արտաքսված կառավարություններ հաստատեցին Միացյալ Ազգերի հռչակագիրը՝ համաձայնեցնելով Ատլանտյան խարտիան[144] և համաձայնվեցին չկնքել առանձին հաշտության պայմանագիր Առանցքի տերությունների հետ[145]։

1942 թվականի ընթացքում Դաշնակիցների պաշտոնյաները քննարկեցին համընդհանուր մարտավարությունը։ Բոլորը համաձայնեցին, որ գլխավոր նպատակը Գերմանիայի պարտությունն է։ Ամերիկան հավանություն տվեց Գերմանիայի վրա լայնամասշտաբ հարձակմանը Ֆրանսիայով։ ԽՍՀՄ-ը նույնպես պահանջում էր երկրորդ ճակատի բացումը։ Մյուս կողմից Բրիտանիան պնդում էր, որ ռազմական գործողությունները պետք է տեղի ունենան ոչ Եվրոպայում և նպատակը լինի թուլացնել գերմանական դիրքերը այլ վայրերում։ Գերմանիան ինքնին պետք է դառնա ռմբակոծությունների թիրախ։ Դրանից հետո Գերմանիայի վրա հարձակումը չի պահանջի լայնամասշտաբ բանակներ[146]։ Այսպիսով Բրիտանիան կարողացավ համոզել ԱՄՆ-ին, որ Ֆրանսիայով գրոհը 1942 թվականին նպատակահարմար չէ և պետք է կենտրոնանալ Առանքի ճնշման վրա Հյուսիսային Աֆրիկայում[147]։

1943 թվականի սկզբին Կասաբլանկայի կոնֆերանսում դաշնակիցները վերահաստատեցին 1942 թվականի համաձայնությունները և պահանջեցին բոլոր թշնամիների առանց նախապայմանի կապիտուլացիան։ Բրիտանիան և Ամերիկան համաձայնվեցին շարունակել ճնշումը Միջերկրական ծովում՝ ներխուժելով Սիցիլիա և ամբողջությամբ պաշտպանեն Միջերկրական ծովի մատակարարման ուղիները[148]։ Չնայած Բրիտանիան պնդում էր հետագա գործողություններն իրականացնել Բալկաններում և Թուրքիային ներքաշեն պատերազմի մեջ, 1943 թվականի մայիսին ամերիկացիները և բրիտանացիները համաձայնվեցին ներխուժել Իտալիա և 1944 թվականին ներխուժել Ֆրանսիա[149]։

Խաղաղ օվկիանոս (1942–43)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ճապոնական ռազմական առաջխաղացումները 1942 թվականի կեսերին։

1942 թվականի վերջի դրությամբ Ճապոնիան և նրա դաշնակից Թայլանդը գրեթե ամբողջությամբ նվաճել էին Բիրման, Մալայան, Հոլանդական Արևելահնդկաստանը, Սինգապուրը և Ռաբաուլը՝ դաշնակիցներին պատճառելով մեծաքանակ կորուստնե�� և գերեվարելով մեծ թվով զինվորականների[150]։ (Չնայած ֆիլիպինցիների և ԱՄՆ զորքերի ուժեղ դիմադրությանը, Ֆիլիպինների համագործակցությունը նվաճվեց 1942 թվականի մայիսին՝ ստիպելով կառավարությանը փախնել երկրից[151]։ Ապրիլի 16-ին Բիրմայում մոտ 7000 բրիտանացի զինվորական ընկան շրջափակման մեջ ճապոնական 33-րդ դիվիզիայի կողմից և փրկվեցին չինական 38-րդ դիվիզիայի կողմից[152]։ Ճապոնական զորքերը ծովային հաղթանակներ տարան Հարավչինական ծովում, Ճավա ծովում և Հնդկական օվկիանոսում[153] ու ռմբակոծեցին դաշնակիցների ռազմածովային բազան Ավստրալիայի Դարվին քաղաքում։ 1942 թվականի հունվարին դաշնակիցների միակ հաջողությունը ճապոնացիների դեմ Չանգշայի հաղթանակն էր[154]։ ԱՄՆ-ի և Եվրոպայի անպատրաստ հակառակորդների նկատմամբ այս հեշտ հաղթանակները ճապոնացիներին դարձրին չափազանց ինքնավստահ, ինչպես նաև չափազանց սփռված[155]։

1942 թվականի մայիսի սկզբին ճապոնացիները իրականացրին Մո ռազմագործողությունը դեսանտային հարձակմամբ, որով ցանկանում էին կտրել մատակարարումը ԱՄՆ-ի և Ավստրալիայի միջև։ Նախատեսված արշավանքը ձախողվեց, երբ դաշնակիցների հատուկ նշանակության ջոկատը, որը կենտրոնացած էր ամերիկյան նավատորմի երկու փոխադրիչների վրա, Մարջան ծովի ճակատամարտում կանխեց ճապոնական ռազմածովային ուժերի առաջխաղացումը[156]։ Ճապոնացիների հաջորդ պլանով, քաջալերված Դուլիթլի ռեյդով, was to seize Միդուեյ կղզու գրավումն էր և ամերիկյան փոխադրիչների շարքից հանումը։ Որպես շեղող գործողություն Ճապոնիան նաև զորքեր ուղարկեց Ալյասկայի Ալեուտյան կղզիների նվաճման համար[157]։ Մայիսի կոսին Ճապոնիան Չինաստանում սկսեց Չժեցզյան-Ցզանցյան ռազմագործողությունը՝ նպատակ ունենալով շարքից հանել չինական դիմադրությունը, որն օգնում էր Դուլիթլ ռազմագործողությունից ողջ մնացած ամերիկացի զինվորականներին և կռվում էր ընդդեմ չինական 23-րդ և 32-րդ բանակային խմբերի դեմ[158][159]։ Հունիսի սկզբին Ճապոնիան սկսեց իր ռազմագործողությունները, սակայն ամերիկացները, որոնք կոտրել էին ճապոնացիների նավատորմի գաղտնաբառերը մայիսի վերջին, ամբողջությամբ տեղյակ էին ճապոնացիների մտադրություններից և օգտագործեցին տեղեկությունները Միդուեյում հաղթանակի հասնելու համար[160]։

Արևելյան ռազմաճակատ (1942–43)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կարմիր բանակի զինվորները Ստալինգրադի ճակատամարտում հակահարձակման են անցնում, փետրվար 1943

Չնայած մեծ կորուսնտներին 1942 թվականին Գերմանիան և իր դաշնակիցները կարողացան կանգնեցնել ԽՍՀՄ-ի գլխավոր գրոհները Ռուսաստանի կենտրոնում և հարավում՝ պահելով նախորդ տարվա նվաճված տարածքների մեծ մասը[161]։ Մայիսին գերմանացիները պարտության մատնեցին ԽՍՀՄ-ին Կերչի թերակղզում և Խարկովում[162], որից հետո սկսեցին իրենց հիմնական ամառային գրոհը Ռուսատանի հարավով 1942 թվականի հունիսին, նպատակն էր նվաճել Կովկասի նավթահորերը և նվաճել Կուբան տափաստանը, փոխարենը թուլացրեցին դիրքերը ռազմաճակատի հյուսիսում և կենտրոնում։ Գերմանացիները բաժանեցին Բանակային խումբ Հարավը երկու խմբի՝ Բանակային խումբ Ա, որը գրոհի անցավ Դոն գետիի մասով և շարժվեց Կովկասի հարավ արևելք, մինչդեռ Բանակային խումբ Բ-ն հարձակման անցավ Վոլգա գետով։ ԽՍՀՄ-ի ղեկավարությունը որոշեց պաշտպանությունը կազմակերպել Վոլգա գետի վրա գտնվող Ստալինգրադ քաղաքում[163]։

Նոյեմբերի կեսերին գերմանացիները գրեթե նվաճել էին Ստալինգրադը՝ անցնելով փողոցային մարտերի։ ԽՍՀՄ-ը սկսեց իր ձմեռային երկրորդ հակագրոհը՝ սկսելով շրջափակել գերմանացիներին Ստալինգրադում[164] և հարձակում գործելով Մոսկվային մոտ գտնվող Ռժև գյուղի ուղղությամբ, չնայած վերջինս անհաջողության մատնվեց[165]։ 1943 թվականի փետրվարի սկզբին Գերմանական բանակը ահռելի կորուստներ ունեցան։ Գերմանացիները Ստալինգրադում պարտվեցին[166] և ճակատային գիծը հետ մղվեց մինչև ամառային գրոհ եղած դիրքեր։ Փետրվարի կեսին գերմանացիները նոր գրոհ կազմակերպեցին Խարկովի ուղղությամբ՝ ճակատային գիծը հասցնելով խորհրդային Կուրսկ քաղաք[167]։

Արևմտյան Եվրոպա/Ատլանտյան և Միջերկրական ռազմաճակատ (1942–43)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ամերիկյան 8-րդ ռազմաօդային ուժերի Բոյինգ B-17-ը ռմբակոծում է Ֆոկ-Վուլֆ գործարանը Գերմանիայում 1943 թվականի հոկտեմբերի 9-ին։

Ամերիկյան ռազմածովային ուժերի հրամանատարության թույլ տրված սխալների պատճառով Գերմանացիները կտրեցին նավարկումները Ատլանտյան օվկիանոսով[168]։ 1941 թվականի նոյեմբերին Համադաշնության ուժերը հակագրոհ իրականացրեցին Հյուսիսային Աֆրիկայում և հետ վերցրեցին գերմանացիների և իտալացիների զբաղեցրած դիրքերը[169]։ Հյուսիսային Աֆրիկայում գերմանացիներն իրականացրեցին գրոհ հունվարին՝ հետ մղելով բրիտանացիներին դեպի Գազալայի գիծ փետրվարի դրությամբ[170] Ճապոնիան հնարավորություն ստացավ օգտագործել Վիշիի կողմից վերահսկվող Մադագասկարը սակայն բրիտանացիները կարողացան նվաճել կղզին 1942 թվականի սկզբին[171]։ Առանցքի գրոհը Լիվիայում ստիպեց դաշնակիցներին նահանջել մինչև Եգիպտոս, միայն կանգնեցվեցին Էլ Ալամեյնում[172]։ Եվրոպայում դաշնակիցները գրոհներ կազմակերպեցին մարտավարական կետերի վրա, որոնք գագաթնակետին հասան ողբերգական Դիեպի ճակատամարտով[173], որը ցույց տվեց, որ Արևմտյան դաշնակիցները չեն կարող ներխուժել մայրցամաքային Եվրոպա առանց լուրջ նախապատրաստման[174]։

1942 թվականի օգոստոսին դաշնակիցները հաջողությամբ հետ մղեցին Էլ Ալամեյնի երկրորդ գրոհը[175] և ծանր կորուստների գնով կարողացան մատակարարում ուղարկել պաշարված Մալթային[176]։ Մի քանի ամիս անց դաշնակիցները ձեռնարկեցին սեփական գրոհը Եգիպտոսում՝ ստիպելով Առանցքին նահանջել դեպի Լիվիա[177]։ Այս գրոհը սկսվեց Ֆրանսիական Հյուսիսային Աֆրիկա Անգլո-ամերիկյան ուժերի ներխուժմամբ, որի արդյունքում տարածաշրջանը միացավ դաշնակիցներին[178]։ Հիտլերը հրամայեց ամբողջությամբ նվաճել Վիշի Ֆրանսիան[178], չնայած Վիշի Ֆրանսիայի զորքը դիմադրություն ցույց չտվեց, այս գործողությունը զինադադարի խախտում էր և նրանք խորտակեցին իրենց նավատորմը, որպեսզի Գերմանիան չտիրանա դրան[178][179]։ Առանցքի ուժերը Աֆրիկայում նահանջեցին Թունիս, որը նվաճեցին դաշնակիցները 1943 թվականի մայիսին[178]։[180]

Հունիսին բրիտանացիները և ամերիկացիները սկսեցին մարտվարական ռմբակոծությունները Գերմանիայի դեմ, որի նպատակն էր կոլապսի ենթարկել Գերմանիայի տնտեսությունը, իջեցնել մարտական ոգին և ունեվորազրկել բնակչությանը[181]։ Համբուրգի ռմբակոծությունն առաջինն էր այս գործողությունում, որը բերեց մեծ վնասների կարևոր արդյունաբերական կենտրոնում[182]։

Դաշնակիցները թափ են հավաքում (1943–44)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Միացյալ Նահանգների նավատորմի SBD-5 հետախուզական ինքնաթիռը Գիլբերտի և Մարշալյան կղզիների ռազմագործողության ժամանակ, 1943 թվական։

Գուադալկանալի ռազմագործողությունից հետո Դաշնակիցները ևս մի քանի ռազմագործողություն նախաձեռնեցին Ճապոնիայի դեմ։ 1943 թվականի մայիսին ԱՄՆ և Կանադայի զորքերը դուրս մղեցին ճապոնացիներին Ալեուտյան կղզիներից[183]։ Շատ չանցած Միացյալ Նահանգները, Ավստրալիայի, Նոր Զելանդիայի և Խաղաղօվկիանոսյան կղզիների ուժերի աջակցությամբ նախաձեռնեցին Կարտվիլ ռազմագործողությունը, որպեսզի մեկուսացնել Ռեբալուլը մոտակա կղզիներից և Գիլբերտի և Մարշալյան կղզիների ռազմագործողությունը[184]։ 1944 թվականի վերջի դրությամբ դաշնակիցները ավարտեցին այս երկու գործողությունները և շարքից հանեցին Տրուկի ճապոնական ռազմաբազան։ Ապրիլին Դաշնակիցները նախաձեռնեցին Արևմտյան Նոր Գվինեայի վերանվաճումը[185]։ Ապրիլին դաշնակիցները ձեռնարկեցին Արևմտյան Նոր Գվինեայի վերանվաճումը[185]։

ԽՍՀՄ-ը և Գերմանիան 1943 թվականի ամռանը պատրաստվեցին լայնամասշտաբ հարձակման Ռուսաստանի կենտրոնում։ 1943 թվականի հուլիսի 4-ին Գերմանիան հարձակվեցին խորհրդային զորքերի վրա Կուրս գետի երկայնքով։ Մեկ շաբաթվա ընթացքում գորմանացիները հասկացան որ ընկել են խորը պաշտպանված խորհրդային ծուղակը[186], և առաջին անգամ պատերազմի ընթացքում Հիտլերը չեղարկեց ռազմագործողությունը առանց որևէ տակտիկական կամ մարտավարական հաջողության[187]։ Այս որոշումը մասամբ ոգևորեց Արևմտյան դաշնակիցներին ներխուժել Սիցիլիա հուլիսի 9-ին, ինչի արդյունքում մեկ ամիս անց պաշտոնանկ արվեց և ձերբակալվեց Մուսոլինին մեկ ամիս անց[188]։

Կարմիր բանակի զինվորները հակահարձակման են անցնում Կուրսկի ճակատամարտի ժամանակ, 1943 թվականի հուլիս։

1943 թվականի հուլիսի 12-ին Խորհդրային Միությունը ձեռնարկեց սեփական հակահարձակումները՝ բացառելով Գերմանիայի հաղթանակի ցանկացած հնարավորություն կամ անգամ որևէ հաջողություն արևելքում։ Խորհրդային Միության հաղթանակը Կուրսկում վերջ դրեց Գերմանիայի առավելությանը[189]՝ նախաձեռնությունը զիջելով Խորհրդային միությանը Արևելյան ռազմաճակատում[190][191]։ Գերմանացիները փորձեցին կայունացնել իրանց դիրքերն Արևելյանռազմաճակատում՝ ամրացնելով Պանտեր-Վոլան բնագծում, սակայ խորհրդային զորքերը կոտրեցին այն Սմոլենսկում և Ստորին Դնեպրի գործողությամբ[192]։

Հրեաների դրությունը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին և Հոլոքոստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Հոլոքոստ
Բոյկոտ հրեական խանութներից մեկում

Հոլոքոստը մոտ 6 միլիոն Եվրոպական հրեաների, նաև միլիոնավոր գնչուների, լեհերի, սովետական քաղաքացիների, այլախոհների, աղանդավորների ծրագրավորված կոտորածներն էին նացիստների կողմից Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում[193]։

Ֆաշիստական Գերմանիան ցեղասպանական պետություն էր։ Պետական բյուրոկրատիայի բոլոր միջոցներն ուղղված էին կոտորածներ և ջարդեր իրականացնելուն։ Խաղաղ բնակչությունն ահաբեկվում էր ըստ ազգային պատկանելության, հրեաներին և մյուս անցանկալի բնակչությանն ենթարկում էին հետապնդումների, բռնագրավում էին ունեցվածքը, բռնագաղթեցնում էին դեպի համակենտրոնացման ճամբարներ, նրանց վրա փորձարկում էին նոր դեղորայք և այլն։ Օսմանյան կայսրության կողմից կատարված հայերի ցեղասպանության հետ մեկտեղ, այն համարվում է XX դարի ցեղասպանութան առավել հայտնի օրինակներից մեկը։

Ադոլֆ Հիտլերն իր հակամարդկային պլանն արդարացնում էր «Ո՞վ է հիշում հայերի ջարդերի մասին» արտահայտությամբ։

Գետո

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վարշավայի գետտոյի հատակագիծը, 1940 թվական
Եվրոպայի՝ սպանված հրեաներին նվիրված հուշարձան Բեռլինում, Գերմանիա

Երբ սկսվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը, նացիստները գրավեցին հրեաների ստվար զբաղեցրած տարածքներ, ինչպիսիք են Լեհաստանը, Բալթյան երկրները, Ուկրաինան, Բելառուսիան։

Խոշոր քաղաքներում (ավելի հազվադեպ՝ ոչ խոշոր քաղաքներում) կառուցվում էին հրեական գետոներ, ուր քաղաքներից և արվարձաններից արտաքսվում էր հրեական ամբողջ հասարակարգը։ Խոշորագույն գետո ստեղծվել է Վարշավայում. այն ներառում էր 480 հազար մարդ։

ԽՍՀՄ-ի տարածքում խոշորագույն գետոներ էին Լվովի գետոն (409 հազար մարդ, գոյություն է ունեցել 1941 թվականի մարտից մինչև 1943 թվականի հունիսը) և Մինսկի գետոն (մոտ 100 մարդ, լուծարվել է 1943 թվականի հոկտեմբերի 21-ին)։ Մինչ հրեաների զանգվածային բնաջնջման մասին որոշումը ընդունելը՝ գերմանացիները կիրառում էին «հրեական հարցի լուծման» հետևյալ սխեման.

  • եվրոպական բնակչության կենտրոնացում քաղաքների խոշոր շրջաններում՝ գետոներում
  • ոչ հրեա բնակչության անջատում հրեականից՝ զատում
  • հրեաների լիակատար անջատում հասարակական կյանքից
  • գույքի բռնագրավում, տնտեսական կյանքի բոլոր բնագավառներից հրեաների անջատում
  • ծանր ֆիզիկական աշխատանքը դարձնել հրեաների միակ գոյատևման միջոց։

Խմբակային գնդակահարումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Հոլոքոստը ԽՍՀՄ տարածքում

ԽՍՀՄ-ում բնակվող հրեաները, որպես կանոն, ոչնչացվում էին իրենց բնակության վայրերում (գերմ.՝ Einsatzgruppen)։ Օդեսայի օկուպացված շրջաններում հրեաների ոչնչացմամբ զբաղվում էր ռումինական բանակը։ Բալթյան երկրների, Ուկրաինայի, Բելառուսիայի ամբողջ տարածքով մեկ գրեթե յուրաքանչյուր ոչ մեծ քաղաքին, գյուղին կից գտնվում էին այսպես կոչված «փոսերը»՝ բնական հեղեղատները, ուր վտարում և գնդակահարում էին տղամարդկանց, կանանց, երեխաներին։

Արդեն 1941 թ. հունիսի վերջին Կաունասում գերմանացիների և իրենց լիտվացի մեղսակիցների ձեռքով սպանվեցին հազարավոր հրեաների. Վիլնյուսի 60 հազար հրեաներից 45 հազարը մահացավ Պոնարայի զանգվածային գնդակահարումների ընթացքում, որը տևեց մինչև 1941 թ. վերջը։ Սպանությունների ալիքը տարածվեց ամբողջ Լիտվայով։ 1942 թ.-ին հրեական համայնքների մնացորդներ էին մնացել միայն Կանուաս, Վիլնյուս, Շյաուլյայ և Շվեհչիս քաղաքներում։

Լատվիայում մի քանի շաբաթվա ընթացքում ոչնչացվեց գավառական քաղաքների ամբողջ հրեական բնակչությունը. պահպանվեցին միայն Դաուգավպիլսի, Ռիգայի և Լիեպայի համայնքները։ Ռիգայում բնակվող երեսուներեք հազար հրեաներից քսանյոթ հազարը սպանվեց 1941 թ. նոյեմբերի վերջից դեկտեմբերի սկիզբը ընկած հատվածում։ Այդ ժամանակ էլ ոչնչացվեցին Դաուգավպիլսի և Լիեպայի հրեաները։

Էստոնիայի եվրոպական բնակչության զգալի մասը, որը 1940 թ.-ի դրությամբ հաշվվում էր մոտ 4,5 հազար մարդ, կորողացավ խուսափել սպանդից։ 1941 թ. հունիսի 14-ին՝ պատերազմից ընդամենը 8 օր առաջ, մոտ 500 հրեաներ 10 հազար էստոնացիների հետ ԽՍՀՄ-ի ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատի միջոցով գաղթեցին Սիբիր, մոտ 500 տղամարդ հրեաներ զորակոչվեցին Կարմիր բանակ կամ ընդուվեցին կործանիչ գումարտակներ։ Էստոնիայի 3,5 հազար հրեաներից միայն 950-ը չկարողացան կամ չցանկացան տարհանվել։ Մոտ 2-2,5 հազար հրեաներ կարողացան տարհանվել ԽՍՀՄ-ի ներքին շրջաններ, որին նպաստեց այն փաստը, որ գերմանացիները զբաղեցրին Տալլինը միայն 1941 թ. օգոստոսի 28-ին։ Այն 929 հրեաները, ովքեր Էստոնիայում էին, գնդակահարվեցին մինչև 1941 թ.-ի վերջը Ռիգայից ժամանած համար 1ա զոնդերխմբի կողմից, որը ղեկավարում էր շտանդարտենֆյուրեր Մարտին Զանդբերգերը։

Գնդակահարություններ եղան Տալլինում, Տարտուում և Պյարնուում։ 1942 թ. փետրվարյան դեպքերը Բեռլինում առիթ հանդիսացան, որ Էստոնիան դառնա առաջին և միակ եվրապական երկիրը «հրեաներից ազատ» (գերմ.՝ «Judenfrei»)։

Բելառուսիայում հրեաների միայն փոքր մասը կարողացավ տարհանվել քաղաքի խորքեր։ 1941 թ. հունիսին Բելոստոկում սպանվեցին հազարավոր հրեաներ։ Հինգ օրվա ընթացքում Մինսկում և նրա շրջակայքում բնակվող ��ոտ 80 հազար հրեաներ կենտրոնացվեցին գետոներում (ստեղծվել էին 1941 թ. հունիսի 20-ին)։ Մինչ ձմռան սկիզբը ավելի քան 50 հազար մարդ սպանվել էր։ Օկուպացման առաջին ամիսներին սպանվեց Վիտեբսկում, Գոմելում, Բոբրույսկում և Մոգիլյովում բնակվող հրեաների մեծամասնությունը։ Բելառուսիայում և մյուս օկուպացված տարածքներում (հատկապես Սմոլենսկի շրջանում) ստեղծված քսաներեք գետոներից 12-ը լիկվիդացվին մինչև 1941 թ.-ի վերջը, իսկ հաջորդ վեցը՝ 1942 թ.-ի առաջին ամիսներին։

Արևմտյան Ուկրաինայում գերմանացիները և տեղի բնակչությունը ջարդը սկսեց 1941 թ. հունիսի վերջից հուլիսի սկիզբը ընկած ժամանակահատվածում։ Լվովում հունիսի 30-ից հուլիսի 3-ը սպավնեց չորս հազար հրեա, իսկ հուլիսի 25 - 27-ին՝ մոտ երկու հազար։ Լուցկը գրավելուց մի քանի օր անց այնտեղ սպանվեցին երկու հազար հրեաներ. քսանյոթ հազար հրեաներից ճիշտ քսանմեկ հազարը սպանվեց 1941 թ.-ի նոյեմբերին։

Կենտրոնական և Արևելյան Ուկրաինայի այն հրեաները, ովքեր չկարեցան տարհանվել մինչև գերմանացիների ժամանելը, ընկան նացիստների ձեռքը։ Գերմանական զորքերի ժամանումը արևելք և ԽՍՀՄ-ի հսկայական տարածքների զբաղեցումը նրանց կողմից հանգեցրին նրան, որ նացիստների ազդեցության տակ ընկան այն հրեաները, ովքեր կարողացել էին փախչել արևելյան երկրների շրջաններից մինչ պատերազմական գործունեությունների սկսվելը։ Ուկրաինայում հրեական համայնքների մեծամասնությունը ոչնչացվեց առանց հետք թողնելու։ Ուկրաինայի՝ մինչպատերազմական շրջանում ապրող յոթանասուն հրեական կենտրոններից 43-ը ոչնչացվեցին 1941 թ.-ին, իսկ մնացածը՝ մինչ 1942 թ.-ի կեսը։

1941 թ. հոկտեմբերին Ղրիմում տեղի բնակչության ակտիվ օգնությամբ սպանվեցին մոտ հինգ հազար տեղի հրեաներ և մոտ 18 հազար արտագաղթած հրեաներ։ Լենինգրադյան և Նովգորոդյան շրջաններում, Հյուսիսային Կովկասում և Ղրիմում հրեաների ոչնչացումը իրականացվում էր միանգամից տարածքը գրավելուց հետո։

Սակայն Կալուժիսկյան և Կալինինյան շրջաններում հակահարձակման շնորհիվ այդ տարածքներում չիրագործվեց հրեաների ամբողջական ոչնչացում։ Հրեաների սպանությունները Հարավային Ռուսաստանում և Հյուսիսային Կովկասում սկսվեցին 1942 թ. ամռանը։ 1942 թ. օգոստոսի 11-ին հրեաների մասսայական սպանություն տեղի ունեցավ Դոնի Ռոստովում։ Հրեաներին ոչնչացրին նաև հաջորդ օրերի ընթացքում և այդպես մինչև քաղաքի ազատագրումը։ Դոնի Ռոստովի երկրորդ օկուպացիայի ժամանակ հրեաների զոհերի թիվը, տարբեր մասնագետների կարծիքով, 15 000-ից 30 000 էր։

Հրեական հարցի վերջնական լուծում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վարշավայի գետո․ 1943 թ․ ապրիլ-մայիս ամիսներին

1941 թ. հունիսի 31-ին Գերման Գերինգը ստորագրեց Ռեյնխարդ Գեյդրիխի՝ Կայսրության ապահովության գլխավոր գրասենյակի (գերմ.՝ Reichssicherheitshauptamt) պետ նշանակվելու հրամանը, ով էլ պատասխանատու դարձավ «հրեական հարցը վերջնական լուծելու»։

1941 թ. հոկտեմբերին սկսվեց հրեաների տարհանումը Գերմանիայից Լեհաստանի, Բալթյան երկրների և Բելառուսիայի գետոներ։

1942 թ. հունվարին Վանզեյսկյան կոնֆերանսում հաստատվեց «հրեական հարցի վերջնական լուծման» ծրագիրը։ Այս որոշումը չէր ազդարարվել, և քչերը (այդ տվում և ապագա զոհերը) կորող էին հավատալ, որ 20-րդ դարում կիրագործվի այսպիսի ոչնչացում։

Գերմանիայի, Ֆրասիայի, Նիդերլանդների, Բելգիայի հրեաներին ուղարկում էին արևելք՝ Լեհաստանի և Բելառուսիայի ճամբարներ և գետոներ։ Լեհաստանում ստեղծվում էին մահվան ճամբարներ, որոնք հաշվարկված չէին բազմաթիվ մարդկանց բնակության համար, այլ նախատեսված էին նոր ժամանածների արագ ոչնչացման համար։ Մահվան առաջին ճամբարների (Հելմնո և Բելժեց) կառուցման վայրերը արդեն իսկ որոշված էին 1941 թ. հոկտեմբերին։ Լեհաստանի հրեաների ոչնչացումը անվանում են «Օպերացիա Ռեյնխարդ»՝ ի պատիվ 1942 թ. մայիսին Պրահայում սպանված Ռեյնխարդ Գեյդրիխի։

1941 թ. դեկտեմբերի սկզբին սկսեց գործել Հելմնոյի առաջին մահվան ճամբարը։ Այնտեղ հրեաներին սպանում էին ածխածնի օքսիդով փակ բեռնատար մեքենաներում։

1942 թ. հուլիսին սկսվեցին մասսայական տարհանումներ Վարշավայի գետոյից (ստեղծված գետոներից ամենամեծը) Տրեբլինկի մահվան ճամբար։ Մինչ 1942 թ. սեպտեմբերի 13-ը տարհանվեցին կամ մահացան գետոյում 300 հազար Վարշավայի հրեաներ։

Լոձ քաղաքի գետոյում պահվում էին մինչև 160 000 հրեաներ։ Այս գետոն ոչնչացվեց աստիճանաբար. տարհանման առաջին ալիքը դեպի Հելմնո իրականացվեց 1942 թ. հունար-մայիս ամիսներին (Լոդզի և Կալիշկսյան շրջանի գավառական քաղաքների 55 հազար հրեաներ), այնուհետև տարհանումների հաջորդ ալիքները Հելմնո և այլ ճամբարներ, իսկ 1944 թ. սեպտեմբերի 1-ին այն վերջնականապես լուծարվեց։

Լյուբլյանայի հրեական բնակչությունը ուղարկվեց Բելժեցի ոչնչացման ճամբար։ 1942 թ. մարտի 17-ապրիլի 14-ը ընկած ժամանակահատվածում մահվան ուղարկվեցին 37 հազար հրեաներ, իսկ չորս հազար հրեաներ, ովքեր չէին ուղարկվել, կենտրոնացվեցին Մայդան-Թաթարական գետոյում։ 1942 թ. մարտին Բելժեց քաղաք տեղափոխվեցին Լյուբլյանայի բոլոր հրեաները։ 1942 թ. մարտին Լվովից Բելժեց ուղարկվեցին մոտ 15 հազար հրեաներ, իսկ օգոստոսին՝ ևս 50 հազար։

1942 թ. հունիսին և հոկտեմբերին հրեաների մեծամասնությունը Կրակովից տեղափոխվեց Բելժեց. 1943 թ. մարտին այնտեղ մնացած մոտ վեց հազար հրեաներ տեղափոխվեցին Պլաշուվ, իսկ մոտ երեք հազարը՝ Օսվենցիմ։ 1942 թ. սեպտեմբերին Ռոդոմի, Կելցի, Չենստոխովի և Արևելյան Լեհաստանի այլ քաղաքների հրեաների մածամասնությունը ուղարկվեց Տերբլինկա։ Ռադոմսկյան շրջանի 300 հազար հրեաներից 1942 թ. վերջին ողջ մնաց միայն 30 հազարը։

1942 թ.-ին ոչնչացվեցին Արևելյան և Կենտրոնական Եվրոպայի հրեաների մեծամասնությունը և Արևմտյան Եվրոպայի հրեաների զգալի մասը։ 1943 թ. սովետական բանակի հարձակումը, Ստալինինգրադյան ճակատամարտի դրության փոփոխությունը և Ռոմելի բանակի պարտությունը Էլ-Ալամեյնում հանգեցրին հրեաների նկատմամբ նացիստների կոտորածների տեմպի արագացման։

Սովտական բանակի արագ առաջխաղացումը արևմուտք ստիպեց էսէսներին լուծարել գետոները և աշխատանքային ճամբարները, վերացնել իրենց կատարած հանցագործության հետքեը։ Հատուկ ստորաբաժանումներ (գերմ.՝ Sonderaktion 1005) զբաղվում էին դիակների այրմամբ մասսայական գնդակահարությունների վայրերում։ Արագ կերպով լուծարվեցին Լեհաստանի, Ուկրաինայի, Բելառուսիայի, Լատվիայի և Լիտվայի գետոները և ճամբարները։ Սկսվեց հրեաների մասսայական տարհանում Իտալիայից, Նորվեգիայից, Ֆրանսիայից, Բելգիայից, Սլովակիայից և Հունաստանից Օսվենցիմ, որը շարունակվեց մինչև 1944 թ.։

Հունգարիայում հրեաների ոչնչացումը սկսվեց այն բանից հետո, երբ սովետական բանակը գրավեց երկրի արևելյան շրջանները։

Պատերազմի ավարտ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վարշավայի գետոյի պատի կառուցումը

Ըստ որոշ հետազոտողների՝ 1943-1945 թվականներին հրեաների ոչնչացման ծրագիրը (մինչև 1945 թ. մայիսի Գերմանիայի հանձնումը) իրականացվեց երկու երրորդով։ 1943-1944 թ. աշխատուժի պակասը և միաժամանակ միլիոնավոր մարդկանց անհիմն սպանությունները առաջացրին նացիստական վերնախավի մոտ «վերջնական լուծման» մոտեցման հարցերում։

1943 թ. Հիմլերը ողջ մնացած հրեաներին պատերազմական գործողություններին ներգրավելու մասին հրաման արձակեց։

Պատերազմի վերջին փուլում, երբ անխուսափելի էր Գերմանիայի պարտությունը, որոշ նացիստական կառավարիչներ փորձեցին օգտագործել հրեաներին խաղաղ բանակցություններ վարելու համար, մինչդեռ մյուս ներկայացուցիչները (հատկապես Հիտլերը) շարունակում էին պահանջել ողջ մնացած հրեաների ամբողջական ոչնչացում։

Շտանդերֆյուրեր Դիտեր Վիսլիցենին Նյուրնբերգյան պրեցեսում պնդեց, որ 1945 թ. փետրվարին Ադոլֆ Էյխմանը տեղեկացրել է իրեն, որ սպանված հրեաների թիվը մոտ 5 միլիոն է։

Այստեղ ձեզ հետ խոսելում եմ բացարձակապես անկեղծ… Միմյանց հետ մենք կխոսենք բացեբաց, ինչը երբեք չենք անի հրապարակային… Նկատի ունեմ հրեաների արտաքսումը, հրեաների ոչնչացումը… Այստեղ ներկա գտնվողներից քչերը գիտեն թե ինչ է դիակների կույտը, հարյուր, հիսուն, հազար դիակների կույտը…Դիմանալ այդ ամեն ինչին և պահպանել պարկեշտություն… Սա մեր կյանքի մի պատմություն է, որը երբեք չի գրվել և չի էլ գրվի։
- Հայնրիխ Հիմլերի ճառից. Պոզան, 1943 թ. հոկտեմբերի 4

Հակահիտլերյան կոալիցիան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հակահիտլերյան կոալիցիայի ստեղծում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գերմանիայի և նրա դաշնակիցների դեմ պատերազմի մեջ ներգրավված պետությունները միավորվեցին հակահիտլերյան կոալիցիայի մեջ։ Այդ կոալիցիան ձևավորվեց 1941 թ. վերջերից մինչև 1942 թ. կեսերն ընկած ժամանակաշրջանում։ Նրա առաջատար ուժերն էին ԽՍՀՄ-ը, ԱՄՆ-ն և Անգլիան։

Ռուզվելտն ու Չերչիլը 1941 թ. օգոստոսի 14-ին հանդես եկան համատեղ հայտարարությամբ, որն ավելի հայտնի է Ատլանտյան խարտիա անվանումով։ Այդ հայտարարությամբ նրանք հավաստում էին իրենց վճռականությունը՝ անհրաժեշտ զենքով և զինամթերքով օգնել Խորհրդային Միությանը։ Խորհրդային Միությունը 1941 թ. սեպտեմբերի 24-ին միացավ Ատլանտյան խարտիային։ Այդ փաստաթղթում նշվում էր, որ ԱՄՆ-ն և Անգլիան տարածքային նվաճումների չեն ձգտում։ Նրանք ընդունում են բոլոր ժողովուրդների իրավունքները՝ կամովին ընտրելու իրենց կառավարման ձևը, և օգնելու են, որպեսզի բռնի միջոցներով ինքնուրույնությունից զրկված ժողովուրդները վերստանան իրենց իրավունքները։

Կարևոր քաղաքական իրադարձություն էր 1942 թ. հունվարի 1-ին Վաշինգտոնում հակահիտլերյան կոալիցիայի անդամ 26 պետությունների, այդ թվում՝ ԱՄՆ-ի, ԽՍՀՄ-ի և Անգլիայի կողմից Միացյալ ազգերի հռչակագրի ստորագրումը։ Նրանք ստանձնեցին ագրեսորների դեմ համագործակցելու և նրանց հետ անջատ հաշտություն կնքելու պարտավորությունները։

1942 թ. մայիսի 26-ին Խ��րհրդային Միության և Անգլիայի միջև համագործակցության և փոխադարձ օգնության պայմանագիր ստորագրվել Լոնդոնում՝ քսան տարի ժամանակով։ Իսկ Վաշինգտոնում 1942 թ. հունիսի 11-ին ստորագրվեց խորհրդա-ամերիկյան համաձայնագիրը։ Կողմերը պարտավորություն էին ստանձնում աջակցելու միմյանց պաշտպանունականության ամրապնդմանը։

Հակահիտլերյան կոալիցիայի մեջ միավորվեցին միմյանց հակադիր հասարակական-քաղաքական կառուցվածք ունեցող երկրներ. մի կողմից կապիտալիստական ԱՄՆ-ն, Անգլիան և այլ երկրներ, մյուս կողմից՝ սոցիալիստական ԽՍՀՄ-ը։ Սակայն այդ միավորումը հնարավոր եղավ այն պատճառով, որ, ինչպես Չերչիլն է դիպուկ նկարագրել, պատերազմը Գերմանիայի դեմ «դասակարգային պատերազմ չէր»։ Ազգային անկախության և ազատության հարցերը գերադաս էին նեղ դասակարգային խնդիրներից։

Թեհրանի խորհրդաժողով

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թերանի կոնֆերանս ԽՍՀՄ-ի, ԱՄՆ-ի և Անգլիայի ղեկավարների՝ Ի. Ստալինի, Ֆ. Ռուզվելտի և Ու. Չերչիլի մասնակցությամբ։ Չերչիլը ցուցադրում է Թագավորական օդային ուժերի օդային կոմոդորի[194] համազգեստը։ Թեհրան, 1943

1943 թ. պատերազմի այլ թատերաբերում հաջողության հասան հակաֆաշիստական կոալիցիայի մյուս երկրները։ Անգլո-ամերիկյան զորքերը մտան Իտալիա, սակայն նրանք չէին շտապում Ֆրանսիա դուրս գալ և բացել երկրորդ ճակատը։ Այս հանգամանքը նյարդայնացնում էր խորհրդային կառավարությանը։ Դաշնակիցների միջև կուտակվել էին բազմաթիվ հարցեր, որոնց լուծումը հնարավոր էր միայն երեք պետությունների ղեկավարների հանդիպման դեպքում։ Այդ նպատակով 1943 թ. նոյեմբերի 28-ից մինչև դեկտեմբերի 1-ը Թեհրանում տեղի ունեցավ խորհրդաժողով՝ ԱՄՆ-ի, ԽՍՀՄ-ի և Անգլիայի ղեկավարների Ֆ. Ռուզվելտի, Ի. Ստալինի և Ու. Չերչիլի մասնակցությամբ։ Թեհրանի խորհրդաժողովում քննարկման կենտրոնական հարցը դարձավ Եվրոպայում Գերմանիայի դեմ երկրորդ ճակատի բացման խնդիրը։ Այդ խնդրի շուրջ տարաձայնություններ կային դաշնակիցների միջև։ Սկզբնական շրջանում Անգլիան և ԱՄՆ-ն ԽՍՀՄ-ին խոստացել էին երկրորդ ճակատ բացել Եվրոպայում 1942 թ., իսկ այնուհետև՝ 1943 թ։ Սակայն երկրորդ ճակատը այդպես էլ չբացվեց։

Թեհրանում որոշվեց, որ ԱՄՆ-ն և Անգլիան երկրորդ ճակատ կբացեն Ֆրանսիա ներխուժելով, և դա կարվի 1944 թ. մայիսից ոչ ուշ։ Երեք մեծ տերությունները համաձայնվեցին նաև, որ պատերազմից հետո պետք է վերականգնվի Լեհաստանի անկախությունը՝ ավելի ընդարձակ սահմաններով։

Ընդունեց հռչակագիր նաև Իրանի մասին, որտեղ ասվում էր, որ երեք մեծ տերությունները միահամուռ են Իրանի լրիվ անկախության, ինքնիշխանության և տարածքային անձեռնամխելիության պահպանման հարցում։

Չերչիլին շատ էր մտահոգում նաև Թուրքիայի ճակատագիրը։ Նա փորձում էր Ստալինից Թուրքիայի նկատմամբ ագրեսիվ քայլեր չձեռնարկելու խոստում կորզել։ Ստալինը կարող էր նման քայլ անել՝ որպես պատրվակ օգտագործելով ԽՍՀՄ-ի անվտանգության ապահովումը և նկատի առնելով Թուրքիայի գերմանամետ քաղաքականությունը։ Չերչիլը ձգտում էր Թուրքիային զերծ պահել ԽՍՀՄ-ի վրեժխնդրությունից և պահպանել այն իբրև պատնեշ՝ դեպի Մերձավոր Արևելք և Միջերկրական ծով ռուսների առաջխաղացման դեմ։ Այդտեղով էր անցնում Բրիտանական կայսրությունը մայր երկրին կապող զարկերակը։ Ըստ էության, Անգլիան փորձում էր կանխել դեպքերի այնպիսի զարգացումը, որը կարող էր տանել դեպի Հայկական հարցի ամբողջական կամ մասնակի լուծում։

Երկրորդ ճակատի բացումը և պատերազմի արդյունքները 1944 թվականին

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1944 թվականի հունիսի 6-ին անգլիական և ամերիկյան զորքերը ամերիկյան գեներալ Էյզենհաուերի հրամանատարությամբ հաջողությամբ անցան Լա Մանշ նեղուցը և դուրս եկան ֆրանսիական ափ։ Երկրորդ ճակատը բացվեց, և Գերմանիան պատերազմի հինգերորդ տարում հարկադրված եղավ կռվելու երկու ճակատով։

Սկսվեց Ֆրանսիայի ազատագրումը։ 1944 թ օգոստոսի 19-ին Փարիզում ապստամբություն սկսվեց, որը մի քանի օր անց պսակվեց հաղթանակով։ Հոկտեմբերի 23-ին ԱՄՆ-ն, Անգլիան և Խորհրդային Միությունը ճանաչեցին Ֆրանսիայի ժամանակավոր կառավարությանը՝ գեներալ դը Գոլի գլխավորությամբ։

Որոշ ժամանակ անց Խորհրդային զորքերին հաջողվեց ազատագրել ԽՍՀՄ-ի ամբողջ տարածքը և պատերազմը տեղափոխել ֆաշիստական զորքերի կողմից գրավված տարածքներ։ Խորհրդային զորքերի գործողությունները ղեկավարում էին զորահրամանատարներ Գ. Ժուկովը, Ա. Վասիլևսկին, Ի. Կոնևը, Կ. Ռոստովսկին, Հ. Բաղրամյանը և ուրիշներ։

Գերմանիայի հետ հարաբերությունները խզեցին ու պատերազմից դուրս եկան Ռումինիան, Բուլղարիան ու Հունգարիան։ Տեղաշարժեր նկատվեցին նաև Խաղաղօվկիանոսյան ճակատում։ 1944 թ. հոկտեմբերին ամերիկյան զորքերը սկսեցին ��իլիպինների ազատագրումը ճապոնացիներից։

Յալթայի կոնֆերանսը

Յալթայի խորհրդաժողով

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1945 թ. սկզբներին ակնառու դարձավ, որ Գերմանիայի պարտությունը մոտակա ամիսների հարց է։ Ստեղծված իրադրությունն անհրաժեշտ դարձրեց հակահիտլերյան կոալիցիայի առաջատար երեք պետությունների՝ ԽՍՀՄ-ի, ԱՄՆ-ի և Անգլիայի ղեկավարների հանդիպումը։ Այն կայացավ 1945 թ. փետրվարի 4-11-ը Ղրիմում՝ Յալթայում։ Խորհրդաժողովին մասնակցում էին ԱՄՆ-ի նախագահ Ֆ. Ռուզվելտը, ԽՍՀՄ-ի ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի նախագահ Ի. Ստալինը և Անգլիայի վարչապետ Ու. Չերչիլը։

Դաշնակից երեք պետությունների ղեկավարները պայմանավորվեցին շարունակել համաձայնեցված գործողությունները և հիտլերյան Գերմանիային միաժամանակ հարված հասցնել արևելքից, արևմուտքից, հյուսիսից և հարավից։ Կողմերը համաձայնվեցին, որ իրենք պատերազմը կդադարեցնեն միայն Գերմանիայի անվերապահորեն կապիտուլյացիայից հետո։

Որոշում ընդունվեց նաև Միավորված ազգերի կազմակերպություն (ՄԱԿ) ստեղծելու վերաբերյալ։ Այդ նպատակով հանձնարարվեց 1945 թ. ապրիլի 25-ին Սան Ֆրանցիսկոյում գումարել հիմնադիր ժողով։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գերմանիայի անձնատուր լինել

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շարունակելով զարգացնել ռազմական հաջողությունները՝ դաշնակիցներն արևելքից և արևմուտքից շարժվում էին դեպի Գերմանիա։ Մեկը մյուսի հետևից ազատագրվեցին ֆաշիստական լծի տակ գտնվող եվրոպական պետությունները։ Խորհրդային զորքերը ընդհուպ մոտեցան Բեռլինին։

1945 թ. ապրիլի 16-ին սկսվեց Բեռլինի գրոհը։ Այն ծանր և համառ պայքար էր։ Հիտլերյան Գերմանիան վերջին ջանքերն էր գործադրում փրկվելու համար։ Ապրիլի 25-ին Էլբայի ափերին հանդիպեցին խորհրդային և ամերիկյան զորամիավորումները։ Իսկ մարտերը դեռ շարունակվում էին Բեռլինի փողոցներում։ Ապրիլի 30-ին պարզ դարձավ, որ Հիտլերը ինքնասպանություն է գործել։ Երկու օր անց Բեռլինը հանձնվեց։ Մայիսի 8-ից 9-ի գիշերը ստորագրվեց Գերմանիայի անվերապահ կապիտուլյացիայի ակտը։

Խորհրդային կառավարության որոշմամբ՝ մայիսի 9-ը ԽՍՀՄ-ում հայտարարվեց տոն՝ Մեծ հաղթանակի օր։

Պատերազմը Եվրոպայում ավարտվեց։

Պոտսդամի խորհրդաժողով

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եվրոպայում պատերազմի ավարտից հետո դաշնակիցների առջև կանգնեց նրա արդյունքները հանրագումարի բերելու և հետպատերազմյան զարգացման հիմնական ուղղությունները որոշելու խնդիրը։ Այս նպատակով 1945 թ. հուլիսի 17-ից մինչև օգոստոսի 2-ը Պոտսդամում (Բեռլինի մոտ) գումարվեց հակահիտլերյան կոալիցիայի երեք մեծ տերությունների ղեկավարների հանդիպումը։

Խորհրդաժողովին մասնակցում էին ԱՄՆ-ի նոր նախագահ Հարրի Տրումենը (նա այդ պաշտոնում փոխարինել էր ապրիլի 12-ին հանկարծամահ եղած Ֆ. Ռուզվելտին), Ի. Ստալինը։ Անգլիան հուլիսի 17-25-ը ներկայացնում էր վարչապետ Ու. Չերչիլը։ Իսկ պառլամենտական ընտրություններում պահպանողականների պարտությունից հետո նրա տեղը զբաղեցրեց հաղթանակ տարած լեյբորիստական կուսակցության ղեկավար, նոր վարչապետ Կլեմենտ Էտլին։

Երեք մեծ տերությունները հաստատեցին Գերմանիայի նկատմամբ քաղաքականության գլխավոր սկզբունքները՝ ապառազմականացում, նացիզմի վերացում և դեմոկրատացում։

Մասնակիցները համաձայնության եկան Լեհաստանի նոր սահմանների խնդրի շուրջը՝ նրան հանձնելով նախկինում Գերմանիայի տիրապետության տակ գտնվող որոշ տարածքներ։ Խորհրդային Միությանը հանձնվեց Քյոնիգսբերգը (այժմ՝ Կալինինգրադ)։

Իտալիայի, Ֆինլանդիայի, Ռումինիայի, Հունգարիայի և Բուլղարիայի հետ հաշտության պայմանագրեր պատրաստելու համար խորհրդաժողովը ստեղծեց ԱՄՆ-ի, ԽՍՀՄ-ի, Անգլիայի, Ֆրանսիայի և Չինաստանի արտաքին գործերի նախարարների խորհուրդ։ Խորհրդային Միությունը հավաստեց իր պատրաստակամությունը՝ մտնել պատերազմի մեջ ընդդեմ Ճապոնիայի։

Նագասակի քաղաքի վրա նետված ատոմային ռումբի առաջացրած պայթյունը։

Ճապոնիայի պարտություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իտալիայի և Գերմանիայի պարտությունից հետո հերթը հասավ Ճապոնիային։ 1945 թ. օգոստոսի 6-ի առավոտյան ամերիկյան ռմբակոծիչները, մարդկության պատմության մեջ առաջին անգամ ատոմային ռումբ նետեցին Հիրոսիմա, իսկ օգոստոսի 9-ին՝ Նագասակի քաղաքների վրա՝ մոխրի ու ավերակների կույտի վերածելով դրանք։ 1945 թ. օգոստոսի 8-ին Խորհրդային կառավարությունը հանդես եկավ հայտարարությամբ, որտեղ նշվում էր, որ ԽՍՀՄ-ն օգոստոսի 9-ից իրեն համարում է պատերազմի մեջ ընդդեմ Ճապոնիայի։

Խորհրդային զորքերն անցան հարձակման Հեռավոր Արևելքում կենտրոնացված մեկ միլիոնանոց Կվանտունյան բանակի դեմ։ Դաշնակիցների ռազմական գործողությունները թե՛ ցամաքում և թե՛ ծովում ընթանում էին հաջողությամբ։

Ճապոնիան 1945 թ. սեպտեմբերի 2-ին անձնատուր եղավ։ Դրանով Երկրորդ համաշխարհային պատերազմն ավարտվեց։

Պատերազմի հետևանքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը շատ ծանր հարված հասցրեց մարդկությանը։ Պատերազմի մեջ էին ներքաշվել 61 երկրներ՝ 1.7 միլիարդ բնակչությամբ, որոնց ռազմական ուժերում աշխատում էր 110 միլիոն մարդ։ Պատերազմական գործողություններն ընթանում էին մոտ 22 միլիոն քառ. կմ տարածքի վրա։ Վեց տարի տևած պատերազմի ընթացքում զոհվեց ավելի քան 50 միլիոն և հաշմանդամ դարձավ 95 միլիոն մարդ[195]։ Վիթխարի էին նաև նյութական կորուստները։ Պատերազմից հետո, 1945-1946 թթ. Նյուրնբերգում կայացած դատավարությունը մահվան դատապարտեց հիտլերյան հանցագործներին։

Հայ ժողովրդի մասնակցությունը Երկրորդ աշխարհամարտին

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆաշիզմի դեմ մղվող պայքարին ակտիվ մասնակցություն ցույց տվեց նաև հայ ժողովուրդը։

Պատերազմի տարիներին 1 միլիոն 320 հազար բնակչություն ունեցող Խորհրդային Հայաստանից բանակ զորակոչվեցին մոտ 600 հազար հայորդիներ[196][197]։ Նրանցից կազմավորվեցին 76, 89, 261, 390, 408 և 409-րդ դիվիզիաները[198]։ Հայկական դիվիզիաները և խորհրդային բանակի այլ զորամիավորումներում ծառայող հայերը մարտնչում էին բոլոր ռազմաճակատներում և զորատեսակներում՝ ցամաքային, տանկային, ռազմածովային, ռազմաօդային և այլն։ Նրանք Կարմիր բանակի մյուս զորամիավորումների հետ կռվեցին Կովկասի պաշտպանության համար, իսկ հետագայում մասնակցեցին Ռուսաստանի տարածքների, Ուկրաինայի, Բելառուսիայի, Մերձբալթիկայի, Բալկանների, Լեհաստանի, Կենտրոնական Եվրոպայի և Գերմանիայի ազատագրմանը։ Միակ դիվիզիան, որ մասնակցեց Բեռլինի գրոհին 89-րդ դիվիզիան էր՝ գեներալ-մայոր Նվեր Սաֆարյանի հրամանատարությամբ։ Պատերազմի զոհվեցին ավելի քան 250 հազար հայորդիներ։

Հայ ժողովրդի 107 անձնուրաց զավակներ արժանացան ամենաբարձր՝ Խորհրդային Միության հերոսի կոչման, իսկ մարշալ Հովհաննես Բաղրամյանը և օդաչու Նելսոն Ստեփանյանը դարձան կրկնակի հերոսներ։ 63 հայ գեներալներ ղեկավարում էին խոշոր զորամիավորումներ՝ դիվիզիաներ, կորպուսներ, բանակներ, իսկ Հ. Բաղրամյանը Մերձբալթյան Առաջին ռազմաճակատի հրամանատարն էր։ Հայ զորահրամանատարներից չորսը արժանացան ռազմական ամենաբարձր՝ մարշալի կոչմանը։ Նրանք էին՝ Խորհրդային Միության մարշալ Հովհաննես Բաղրամյանը, ավիացիայի մարշալ Ս. Խուդյակովը (Արմենակ Խանփերյանց), զրահատանկային զորքերի մարշալ Համազասպ Բաբաջանյանը և ԽՍՀՄ նավատորմի ծովակալ Հովհաննես Իսակովը (Տես-Իսահակյան)։ Ընդ որում Խորհրդային Միությունում առաջինը Հ. Իսակովին շնորհվեց ռազմածովային ուժերում եղած ամենաբարձր կոչումը։

Պատերազմին եռանդուն մասնակցություն ունեցավ նաև սփյուռքահայությունը։ Նրանք ԽՍՀՄ դաշնակիցների բանակում մարտնչում էին գերմանա-իտալական ֆաշիստների և ճապոնական բանակի դեմ՝ պատերազմի բոլոր թատերաբեմերում։ Միայն ամերիկյան բանակի շարքերում պատերազմին մասնակցեց 18.5 հազար հայ։ Բազմաթիվ հայեր մասնակցում էին Դիմադրության շարժմանը[նշում 1]։ Սփյուռքահայությունն ակտիվ մասնակցեց «Սասունցի Դավիթ» տանկային շարասյան ստեղծման համար միջոցների հանգանակմանը և բազմաթիվ այլ միջոցառումների։

Հայ ռազմիկների մասնակացությունը Ճապոնիայի ջախջախման մարտերին (9 օգոստոսի - 2 սեպտեմբերի 1945 թ.)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի եզրափակիչ մարտական գործողությանը խորհրդային բանակի շարքերում ակտիվ մասնակցություն ունեցան հայ ժողովրդի մի քանի հազար զավակներ, որոնց զգալի մասը մինչև այդ մարտնչել էր խորհրդագերմանական ռազմական գործողությունների թատերաբերում։ Նրանց թվում էր Անդրբալկանյան ռազմաճակատի 12-րդ օդային բանակի հրամանատար, ավիացիայի մարշալ Սերգեյ Խուդյակովը (Արմենակ Խամփերյանց)։ 12-րդ օդային գործողությունները ղեկավարելու համար նա պարգևատրվեց Կուտուզովի առաջին աստիճանի զորավարական շքանշանով։

Կվանտունյան բանակի ջախջախման և Հարավային Սախալինի ազատագրման գործում մեծ դեր կատարեց նաև Հեռավորարևելյան 2-րդ ռազմաճակատի հրետանին, որի հրամանատարը Խորհրդային Միության հերոս, հրետանու գեներալ-լեյտենանտ Միքայել Պարսեովն էր։ Ռազմաճակատի հրետանու գործողությունները ղեկավարելու համար նա պարգևատրվեց Սուվորով 2-րդ աստիճանի զորավարական շքանշանով։ Նույն ռազմաճակատի հակաօդային պաշտպանության պետ, հրետանու գեներալ-մայոր Գևորգ Չախալյանը պարգևատրվեց Կուտուզովի 2-րդ աստիճանի շքանշանով, նման պարգևի արժանացավ նաև 2-րդ հեռավորարևելյան ռազմաճակատի բժշկասանիտարական վարչության պետ, բժշկական ծառայության գեներալ-լեյտենանտ Ավետիք Բուռնազյանը։

Ցուցաբերած խիզախության համար Սովորովի 2-րդ աստիճանի շքանշանով պարգևատրվեց 215-րդ հրաձգային դիվիզիայի հրամանատար, Խորհրդային Միության հերոս, գեներալ-մայոր Անդրանիկ Ղազարյանը։ Ամուր գետը առաջինների թվում հաջողությամբ հաղթահարելու և չինական քաղաքներն ազատագրելու մարտերում ցուցաբերած սխրանքների համար Սուվորովի 3-րդ աստիճանի շքանշանով պարգևատրվեց 361-րդ հրաձգային դիվիզիայի հրամանատար գնդապետ Առաքել Հովհաննիսյանը։

Չանչուն և Մուկդեն քաղաքների ազատագրման գործում կարևոր դեր կատարեց 278-րդ հրաձգային դիվիզիան, որի հրամանատարը Կոնստանտին Լազարյանն էր։ Դիվիզիան արժանացավ Խինգանյան պատվավոր անվան, իսկ նրա հրամանատարը պարգևատրվեց մարտական Կարմիր դրոշի շքանշանով։ Կարմիր դրոշի շքանշանով պարգևատրվածների թվում էին 10-րդ օդային բանակի հրամանատարի տեղակալ, ավիացիայի գեներալլ-մայոր Գրիգոր Տոլմաջյանը, 6-րդ գվարդիական տանկային բանակի ռազմական խորհրդի անդամ տանկային զորքերի գեներալ-լեյտենանտ Հայկ Թումանյանը, ծովային օդաչու Վազգեն Վարդանյանը, տանկիստ Սերգեյ Մկրտչյանը, Սախալինի ռազմական նավատորմիղի շտաբի պետ, 1-ին կարգի կապիտան (հետագայում՝ փոխծովակալ) Վալերիան Սուրաբեկյանը և շատ ուրիշներ[199]։

Պարտիզանական շարժման շարքերում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
 Այս հոդվածը կամ բաժինը կարող է չհամապատասխանել հանրագիտական ոճի վերաբերյալ Վիքիպեդիայի չափանիշներին:
Ներկայացված մտահոգությունների համար այցելեք քննարկման էջը:
Տե՛ս Վիքիպեդիայի ոճական ուղեցույցը հոդվածը բարելավելու ցուցումների համար:

Հայրենական մեծ պատերազմում ֆաշիզմի դեմ տարած հաղթանակի գործում իրենց արժանի ավանդը ներդրեցին նաև թշնամու թիկունքում մարտնչող տասնյակ հազարավոր պարտիզաններ, որոնց թվում քիչ չէին հայ ժողովրդի զավակները։ Այսպես, միայն Ուկրաինայում և Բելառուսում մարտնչել են ավելի քան 2000, Ղրիմում և Հյուսիսային Կովկասում՝ 500, Մերձբալթիկայում, Լենինգրադի (այժմ՝ Սանկտ Պետերբուրգ) և Կալինինի մարզերում՝ 200, Ֆրանսիայում՝ 1200, Հունաստանում ավելի քան 1000, Հոլանդիայում շուրջ 800 հայ պարտիզաններ։

Գոյություն ունեին պարտիզանական մի շարք ջոկատներ, նույնիսկ գունդ, որոնք կազմավորված էին առավելապես հայերից։ Այսպես, օրինակ՝ Ուկրաինայում գերմանական զորքերի դեմ մարտնչել է 100 հոգուց բաղկացած «Հաղթանակ» ջոկատը՝ Սերգեյ Հարությունյանի հրամանատարությամբ, և 250 հայերից բաղկացած «Անաստաս Միկոյանի անվան ջոկատը»՝ Արամայիս Հովսեփյանի հրամանատարությամբ։ 80 հայերից էր բաղկացած Լենինգրադի և Կալինինի մարզերում գործող պարտիզանական 41-րդ ջոկատը՝ Արտեմ Սաղումյանի գլխավորությամբ։ Ղրիմում է մարտնչել 10-րդ պարտիզանական ջոկատը՝ Արամ Տերյանի, Կրասնոդարի երկրամասի Արմյանսկի շրջանի «Ստեփան Շահումյանի անվան ջոկատը»՝ Անդրանիկ Մալխասյանի հրամանատարությամբ։

Ֆրանսիայում է գործել Խորհրդային 1-ին պարտիզանական ջոկատը՝ Ալեքսանդր Ղազարյանի հրամանատարությամբ. գնդի անձնակազմը բաղկացած էր 2000 հոգուց, որից հայեր ին 1200-ը։ Հունաստանում գործում էր 1000 հայից բաղկացած «Ազատություն» պարտիզանական ջոկատը՝ Բաբկեն Ներսիսյանի հրամանատարությամբ, Հոլանդիայում 800 հայերից բաղկացած խումբը, ինչպես նաև հոլանդական դիմադրական շարժմանն աջակցող խմբերը և այլն։ Իրենց խիզախությամբ առավել աչքի ընկած հայ պարտիզաններից էին Հենրիկ Զաքարյանը, Վահան Գրիգորյանը (Բելառուս), քույր և եղբայր Հայկ և Թամարա Մարտիրոսյանները, Աշոտ Հայրապետությունը (Ղրիմ), Կրասնոդարի «Երիտասարդ գվարդիա» կազմակերպության անդամներ Գևորգի (Ժորա) Հարությունյանցը և Մայա Փահլիվանյանը (Ուկրաինա), Արտոմ Պետրոսյանը (Չեխոսլովակիա), Գևորգ Քոլոզյանը, Մկրտիչ Դաշտոյանը (Իտալիա), Բարթուղ Պետրոսյանը, Լևոն Տիտանյանը (Ֆրանսիա), Անդրանիկ Միրոզյանը (Հոլանդիա), Արարատ Նավոյանը (Լեհաստան) և ուրիշներ։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում ֆաշիզմի դեմ տարած հաղթանակում իրենց ծանրակշիռ ավանդը ներդրեցին նաև անտեսանելի ճակատի գաղտնակյաց (անլեգալ) հայ հետախույզներ գեներալ-լեյտենանտներ Հայկ Հովակիմյանը, գեներալ-մայորներ Գուրգեն Աղայանը, Իվան Աղայանցը, Միքայել Ալավերդյանը, Վյաչեսլավ Գևորգյանը, գնդապետներ Աշոտ Հակոբյանը, Գերասիմ Բալասանյանը, Վյաչեսլավ Գուրգենյանը, Խորհրդային Միության հերոս Գևորգյան Վարդանյանը, նրա անբաժան գործընկերուհին ու կինը՝ Գոհար Վարդանյանը, և շատ ուրիշներ։ Գևորգ Վարդանյանի անունն իրավամբ տեղ է գտել աշխարհի բոլոր ժամանակների ականավոր 100 հետախույզների շարքում։

Գևորգ Վարդանյանը խորհրդային գաղտնակյաց հետախույզներից միակն է, որ արժանացել է Խորհրդային Միության հերոսի կոչման։ Աշխարհի բազմաթիվ երկրներում նրա կատարած սխրանքների մասին հայտնի պատճառներով դեռևս չի կարելի գրել, սակայն Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին Գևորգ Վարդանյանի և նրա կնոջ սխրանքը դարձել է հանրահայտ։ Շնորհիվ Գևորգ Վարդանյանի հետախուզական խմբի («Թեթև հեծելազոր») գործունեության 1943 թ. նոյեմբերի 28 – դեկտեմբերի 1-ը Թեհրանում տեղի ունեցած ԽՍՀՄ-ի, ԱՄՆ-ի, և Մեծ Բրիտանիայի ղեկավարների խորհրդակցության նախօրյակին վնասազերծվեց ֆաշիստական հետախուզության գործակալների ցանցը, որոնք մահափորձ էին ծրագրել Իոսիֆ Ստալինի, Ֆրանկլին Դելանո Ռուզվելտի և Ուինսթոն Չերչիլի դեմ։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 АЛЬЯНС СТРАН ОСИ ВО ВТОРОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЕ (СОКРАЩЕННАЯ ВЕРСИЯ) — ДОКУМЕНТАЛЬНЫЕ КИНОМАТЕРИАЛЫ. [1]
  2. ↑ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի նշված ամսաթիվը պայմանական է և վիճարկվում է որոշ մասնագետների կողմից։ Տես, օրինակ, Ե՞րբ է սկսվել Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը: - Վալենտին Ֆալինի հիշողությունները // «Արգումենտի նեդելի» № 18 (104), 7 մայիսի 2008 (ռուս.)
  3. ↑ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի պատմություն 1939-1945. 1982. С. 465. Սեպտեմբերի 2 - Ճապոնիայի անվերապահ կապիտուլիացիայի ստորագրման օր։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի վերջ։ (ռուս.)
  4. ↑ Տե՛ս նաև՝ Валентин Михайлович Фалин. Без скидок на обстоятельства. Политические воспоминания. 1999 г.
  5. ↑ Fitzgerald, 2011, էջ 4
  6. ↑ Hedgepeth, Saidel, էջ 16
  7. ↑ James A. Tyner (2009 թ․ մարտի 3). War, Violence, and Population: Making the Body Count. The Guilford Press; 1 edition. էջ 49. ISBN 1-6062-3038-7.
  8. ↑ Sommerville, 2008, p. 5 (2011 ed.)
  9. ↑ Barrett, Shyu, էջ 6
  10. ↑ Axelrod, Alan (2007) Encyclopedia of World War II, Volume 1. Infobase Publishing. pp. 659.
  11. ↑ Weinberg, 2005, էջ 6
  12. ↑ Wells, Anne Sharp (2014) Historical Dictionary of World War II: The War against Germany and Italy. Rowman & Littlefield Publishing. pp. 7.
  13. ↑ Ferris, John; Mawdsley, Evan (2015). The Cambridge History of the Second World War, Volume I: Fighting the War (English). Cambridge: Cambridge University Press.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  14. ↑ Förster, Gessler, էջ 64
  15. ↑ Ghuhl, Wernar (2007) Imperial Japan's World War Two Transaction Publishers pg 7, pg. 30
  16. ↑ Polmar, Norman; Thomas B. Allen (1991) World War II: America at war, 1941–1945 978-0394585307
  17. ↑ Ben-Horin 1943, էջ. 169; Taylor 1979, էջ. 124; Yisreelit, Hevrah Mizrahit (1965). Asian and African Studies, p. 191.
    For 1941 see Taylor 1961, էջ. vii; Kellogg, William O (2003). American History the Easy Way. Barron's Educational Series. p. 236 0-7641-1973-7.
    : Կա նաև տեսակետ, որ Առաջին և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմները նույն «Եվրոպական քաղաքացիական պատերազմի» կամ «Երկրորդ Երեսնամյա պատերազմի» մասն էինCanfora 2006, էջ. 155; Prins 2002, էջ. 11.
  18. ↑ Beevor, 2012, էջ 10
  19. ↑ Masaya, 1990, էջ 4
  20. ↑ Ingram, 2006, էջեր 76–8
  21. ↑ Kantowicz, 1999, էջ 149
  22. ↑ Shaw, 2000, էջ 35
  23. ↑ Brody, 1999, էջ 4
  24. ↑ Dawood, Mitra
  25. ↑ Zalampas, 1989, էջ 62
  26. ↑ Mandelbaum 1988, էջ. 96; Record 2005, էջ. 50.
  27. ↑ Adamthwaite, 1992, էջ 52
  28. ↑ Preston, 1998, էջ 104
  29. ↑ Myers, Peattie, էջ 458
  30. ↑ Smith, Steadman, էջ 28
  31. ↑ Coogan 1993: "Although some Chinese troops in the Northeast managed to retreat south, others were trapped by the advancing Japanese Army and were faced with the choice of resistance in defiance of orders, or surrender. A few commanders submitted, receiving high office in the puppet government, but others took up arms against the invader. The forces they commanded were the first of the volunteer armies."
  32. ↑ Busky, 2002, էջ 10
  33. ↑ Andrea L. Stanton; Edward Ramsamy; Peter J. Seybolt (2012 թ․ հունվարի 5). Cultural Sociology of the Middle East, Asia, and Africa: An Encyclopedia. էջ 308. ISBN 9781412981767. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 6-ին.
  34. ↑ Barker, 1971, էջեր 131–2
  35. ↑ Kitson, 2001, էջ 231
  36. ↑ 36,0 36,1 Payne, 2008
  37. ↑ Eastman, 1986, էջեր 547–51
  38. ↑ Guo 2005
  39. ↑ Hsu & Chang 1971, էջեր. 195–200.
  40. ↑ Levene, Mark and Roberts, Penny. The Massacre in History. 1999, page 223-4
  41. ↑ Totten, Samuel. Dictionary of Genocide. 2008, 298–9.
  42. ↑ Hsu, Chang, էջեր 221–230
  43. ↑ Eastman, 1986, էջ 566
  44. ↑ Taylor, 2009, էջեր 150–2
  45. ↑ Sella, 1983, էջեր 651–87
  46. ↑ Beevor, 2012, էջ 342
  47. ↑ Goldman, Stuart D. (2012 թ․ օգոստոսի 28). «The Forgotten Soviet-Japanese War of 1939». The Diplomat. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 26-ին.
  48. ↑ Timothy Neeno. «Nomonhan: The Second Russo-Japanese War». MilitaryHistoryOnline.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2005 թ․ նոյեմբերի 24-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 26-ին.
  49. ↑ Collier, Pedley, էջ 144
  50. ↑ Kershaw, 2001, էջեր 121–2
  51. ↑ Kershaw, 2001, էջ 157
  52. ↑ Davies, 2006, pp. 143–4 (2008 ed.)
  53. ↑ Lowe, Marzari, էջ 330
  54. ↑ Dear, Foot, էջ 234
  55. ↑ Derek Watson, Molotov's Apprenticeship in Foreign Policy: The Triple Alliance Negotiations in 1939, Europe-Asia Studies, Vol. 52, No. 4 (Jun., 2000), pp. 695–722 [2]
  56. ↑ Shore, 2003, էջ 108
  57. ↑ Dear, Foot, էջ 608
  58. ↑ «The German Campaign In Poland (1939)». Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
  59. ↑ 59,0 59,1 «The Danzig Crisis». ww2db.com.
  60. ↑ 60,0 60,1 «Major international events of 1939, with explanation». Ibiblio.org.
  61. ↑ Evans, 2008, էջեր 1–2
  62. ↑ Keegan 1997, էջ. 35.
    Cienciala 2010, էջ. 128, բացատրելով որ Լեհաստանը շատ հեռու է և Ֆրանսիայի և Բրիտանիայի համար դժվար է օգնության հասնռլ"[f]ew Western historians of World War II ... know that the British had committed to bomb Germany if it attacked Poland, but did not do so except for one raid on the base of Wilhelmshafen. The French, who committed to attack Germany in the west, had no intention of doing so."
  63. ↑ Beevor 2012, էջ. 32; Dear & Foot 2001, էջեր. 248–9; Roskill 1954, էջ. 64.
  64. ↑ Zaloga, 2002, էջեր 80, 83
  65. ↑ George Ginsburgs. A Case Study in the Soviet Use of International Law: Eastern Poland in 1939. The American Journal of International Law, Vol. 52, No. 1 (Jan., 1958), pp. 69-84. Published by: Cambridge University Press. Stable URL: [3]
  66. ↑ 66,0 66,1 Hempel, 2005, էջ 24
  67. ↑ Zaloga, 2002, էջեր 88–9
  68. ↑ Nuremberg Documents C-62/GB86, a directive from Hitler in October 1939 which concludes: "The attack [on France] is to be launched this Autumn if conditions are at all possible."
  69. ↑ Liddell Hart, 1977, էջեր 39–40
  70. ↑ Bullock, 1990, pp. 563–4, 566, 568–9, 574–5 (1983 ed.)
  71. ↑ Blitzkrieg: From the Rise of Hitler to the Fall of Dunkirk, L Deighton, Jonathan Cape, 1993, p186-7. Deighton states that "the offensive was postponed twenty-nine times before it finally took place."
  72. ↑ Smith, Pabriks, էջ 24
  73. ↑ 73,0 73,1 Bilinsky, 1999, էջ 9
  74. ↑ Murray, Millett, էջեր 55–6
  75. ↑ Spring, 1986, էջ 207-226
  76. ↑ Carl van Dyke. The Soviet Invasion of Finland. Frank Cass Publishers, Lindon, Portland, OR. 0-7146-4753-5, p. 71.
  77. ↑ Hanhimäki, 1997, էջ 12
  78. ↑ Ferguson, 2006, էջեր 367, 376, 379, 417
  79. ↑ Snyder, 2010, էջ 118ff
  80. ↑ Koch, 1983
  81. ↑ Roberts, 2006, էջ 56
  82. ↑ Roberts, 2006, էջ 59
  83. ↑ Murray & Millett 2001, էջեր. 57–63.
  84. ↑ Commager, 2004, էջ 9
  85. ↑ Reynolds, 2006, էջ 76
  86. ↑ Evans, 2008, էջեր 122–3
  87. ↑ Keegan, 1997, էջեր 59–60
  88. ↑ Regan, 2004, էջ 152
  89. ↑ Liddell Hart, 1977, էջ 48
  90. ↑ Keegan, 1997, էջեր 66–7
  91. ↑ Overy, Wheatcroft, էջ 207
  92. ↑ Umbreit, 1991, էջ 311
  93. ↑ Brown, 2004, էջ xxx
  94. ↑ Keegan, 1997, էջ 72
  95. ↑ Murray 1983, The Battle of Britain.
  96. ↑ 96,0 96,1 «Major international events of 1940, with explanation». Ibiblio.org.
  97. ↑ Dear, Foot, էջեր 108–9
  98. ↑ Clogg, 2002, էջ 118
  99. ↑ Evans 2008, էջեր. 146, 152; US Army 1986, էջեր. 4–6
  100. ↑ Jowett, 2001, էջեր 9–10
  101. ↑ Jackson, 2006, էջ 106
  102. ↑ Laurier, 2001, էջեր 7–8
  103. ↑ Murray, Millett, էջեր 263–7
  104. ↑ 104,0 104,1 104,2 Gilbert, 1989
  105. ↑ Watson, 2003, էջ 80
  106. ↑ Garver, 1988, էջ 114
  107. ↑ Weinberg, 2005, էջ 195
  108. ↑ Murray, 1983, էջ 69
  109. ↑ Shirer, 1990, էջեր 810–812
  110. ↑ 110,0 110,1 Klooz, Marle; Wiley, Evelyn (1944), Events leading up to World War II – Chronological History, 78th Congress, 2d Session – House Document N. 541, Director: Humphrey, Richard A., Washington: US Government Printing Office, pp. 267–312 (1941).
  111. ↑ Kershaw, 2007, էջեր 66–69
  112. ↑ Steinberg, 1995
  113. ↑ Hauner, 1978
  114. ↑ Roberts, 1995
  115. ↑ Wilt, 1981
  116. ↑ Erickson, 2003, էջեր 114–37
  117. ↑ «Peace and War: United States Foreign Policy, 1931-1941». U.S. Department of State Publication (1983): 87–97. 1983.
  118. ↑ Maechling, Charles. Pearl Harbor: The First Energy War. History Today. December 2000
  119. ↑ Jowett, Andrew, էջ 14
  120. ↑ Overy, Wheatcroft, էջ 289
  121. ↑ Joes, 2004, էջ 224
  122. ↑ Fairbank, Goldman, էջ 320
  123. ↑ Hsu, Chang, էջ 30
  124. ↑ Hsu, Chang, էջ 33
  125. ↑ «Japanese Policy and Strategy 1931 – July 1941». US Army in WWII – Strategy and Command: The First Two Years. էջեր 45–66. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 6-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 15-ին.
  126. ↑ Anderson, 1975, էջ 201
  127. ↑ Evans, Peattie, էջ 456
  128. ↑ Coox, Alvin (1985). Nomonhan: Japan against Russia, 1939. Stanford, CA: Stanford University Press. էջեր 1046–49. ISBN 978-0-8047-1835-6.
  129. ↑ 129,0 129,1 «The decision for War». US Army in WWII – Strategy, and Command: The First Two Years. էջեր 113–27. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 25-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 15-ին.
  130. ↑ 130,0 130,1 «The Showdown With Japan Aug–Dec 1941». US Army in WWII – Strategic Planning for Coalition Warfare. էջեր 63–96. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 9-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 15-ին.
  131. ↑ The United States Replies Արխիվացված 29 Ապրիլ 2013 Wayback Machine. Investigation of the Pearl Harbor attack.
  132. ↑ Painter 2012, էջ. 26: "The United States cut off oil exports to Japan in the summer of 1941, forcing Japanese leaders to choose between going to war to seize the oil fields of the Netherlands East Indies or giving in to U.S. pressure."
  133. ↑ Wood 2007, էջ. 9, listing various military and diplomatic developments, observes that "the threat to Japan was not purely economic."
  134. ↑ Lightbody, 2004, էջ 125
  135. ↑ Weinberg 2005, էջ. 310
  136. ↑ Dower 1986, էջ. 5։ Ճապոնիան չներխուժեց հարավային Ասիայի անկախ երկրներ։ Նրանք ներխուժեցին Արևմտյան երկրների գաղութներ՝ ցույց տալով, որ եվրոպացիները ոչնչով լավը չեն ասիացիներից։ Մինչև ճապոնացիների հանցագործությունները շատ ասիացիներ հակված էին պաշտպանել հաղթական ճապոնական բանակին
  137. ↑ Wood, 2007, էջեր 11–12
  138. ↑ 138,0 138,1 Wohlstetter, 1962, էջեր 341–43
  139. ↑ John Keegan (1989) The Second World War. New York: Viking. pp. 256-57. 978-0399504341
  140. ↑ Dunn 1998, էջ. 157. According to May 1955, էջ. 155, Churchill stated: "Russian declaration of war on Japan would be greatly to our advantage, provided, but only provided, that Russians are confident that will not impair their Western Front."
  141. ↑ Adolf Hitler's Declaration of War against the United States in Wikisource.
  142. ↑ Klooz, Marle; Wiley, Evelyn (1944), Events leading up to World War II – Chronological History, 78th Congress, 2d Session – House Document N. 541, Director: Humphrey, Richard A., Washington: US Government Printing Office, p. 310 (1941), Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 14-ին, Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 9-ին.
  143. ↑ Bosworth, Maiolo, էջեր 313–14
  144. ↑ Mingst, Karns, էջ 22
  145. ↑ Shirer, 1990, էջ 904
  146. ↑ «The First Full Dress Debate over Strategic Deployment. Dec 1941 – Jan 1942». US Army in WWII – Strategic Planning for Coalition Warfare. էջեր 97–119. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 9-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 16-ին.
  147. ↑ «The Elimination of the Alternatives. Jul–Aug 1942». US Army in WWII – Strategic Planning for Coalition Warfare. էջեր 266–92. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 30-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 16-ին.
  148. ↑ «Casablanca – Beginning of an Era: January 1943». US Army in WWII – Strategic Planning for Coalition Warfare. էջեր 18–42. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 25-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 16-ին.
  149. ↑ «The Trident Conference – New Patterns: May 1943». US Army in WWII – Strategic Planning for Coalition Warfare. էջեր 126–45. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 25-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 16-ին.
  150. ↑ Beevor, 2012, էջեր 247–67, 345
  151. ↑ Lewis, 1953, p. 529 (Table 11)
  152. ↑ Slim, 1956, էջեր 71–74
  153. ↑ Grove, 1995, էջ 362
  154. ↑ Ch'i, 1992, էջ 158
  155. ↑ Perez, 1998, էջ 145
  156. ↑ Maddox, 1992, էջեր 111–12
  157. ↑ Salecker, 2001, էջ 186
  158. ↑ Schoppa 2011, էջ. 28.
  159. ↑ Chevrier & Chomiczewski & Garrigue 2004 Արխիվացված 18 Օգոստոս 2018 Wayback Machine, p. 19.
  160. ↑ Ropp 2000, էջ. 368.
  161. ↑ Glantz, 2001, էջ 31
  162. ↑ Read, 2004, էջ 764
  163. ↑ Davies, 2006, p. 100 (2008 ed.)
  164. ↑ Beevor, 1998, էջեր 239–65
  165. ↑ Black, 2003, էջ 119
  166. ↑ Beevor, 1998, էջեր 383–91
  167. ↑ Erickson, 2001, էջ 142
  168. ↑ Milner, 1990, էջ 52
  169. ↑ Beevor, 2012, էջեր 224–28
  170. ↑ Molinari, 2007, էջ 91
  171. ↑ Beevor, 2012, էջեր 380–81
  172. ↑ Rich, 1992, էջ 178
  173. ↑ Gordon, 2004, էջ 129
  174. ↑ Neillands, 2005
  175. ↑ Keegan, 1997, էջ 277
  176. ↑ Smith, 2002
  177. ↑ Thomas, Andrew, էջ 8
  178. ↑ 178,0 178,1 178,2 178,3 Ross, 1997, էջ 38
  179. ↑ Bonner, Bonner, էջ 24
  180. ↑ Collier, 2003, էջ 11
  181. ↑ "The Civilians" Արխիվացված 5 Նոյեմբեր 2013 Wayback Machine the United States Strategic Bombing Survey Summary Report (European War)
  182. ↑ Overy, 1995, էջեր 119–20
  183. ↑ Thompson, Randall, էջ 164
  184. ↑ Kennedy, 2001, էջ 610
  185. ↑ 185,0 185,1 Rottman, 2002, էջ 228
  186. ↑ Glantz 1986; Glantz 1989, էջեր. 149–59.
  187. ↑ Kershaw, 2001, էջ 592
  188. ↑ O'Reilly, 2001, էջ 32
  189. ↑ Bellamy, 2007, էջ 595
  190. ↑ O'Reilly, 2001, էջ 35
  191. ↑ Healy, 1992, էջ 90
  192. ↑ Glantz, 2001, էջեր 50–55
  193. ↑ Niewyk, Donald L. The Columbia Guide to the Holocaust, Columbia University Press, 2000, p.45
  194. ↑ Բարձրագույն զինվորական աստիճան
  195. ↑ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի հետևանքները Արխիվացված 2012-06-29 Wayback Machine(ռուս.)
  196. ↑ «ՀՀ Պաշտպանության նախարարութթյան պաշտոնաթերթ». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունիսի 4-ին.
  197. ↑ Դպրոցական Մեծ Հանրագիտարան, Գիրք II
  198. ↑ «Հայկական դիվիզիաների կազմակերպումը և մարտական ուղին։». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  199. ↑ Հր. Ռ. Սիմոնյանի խմբագրությամբ, Հայոց պատմություն, Երևան, ««ԵՊՀ հրատարակչություն» ՍՊԸ», 2012. — 3000 հատ։
Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ» հոդվածին։
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 3, էջ 629)։
✯
 Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված:


Քաղվածելու սխալ՝ <ref> tags exist for a group named "նշում", but no corresponding <references group="նշում"/> tag was found

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Երկրորդ_համաշխարհային_պատերազմ&oldid=10005411» էջից