Բեռլին

Բնակավայր
Բեռլին
գերմ.՝ Berlin
Դրոշ Զինանշան
Երկիր	Գերմանիա
Համայնք	Գերմանիա[1]
Ներքին բաժանում	Միտտե[2], Ֆրիդրիխսհայն Կրոյցբերգ[2], Պանկով[2], Շարլոտենբուրգ-Վիլմերսդորֆ[2], Շպանդաու[2], Շտեգլից Ցելենդորֆ[2], Տեմպլսհոֆ Շյոնեբերգ[2], Նոյկյոլն[2], Տրեպտով Քյոպենիկ[2], Մարցան Հելերսդորֆ[2], Լիխտենբերգ[2] և Ռայնիկենդորֆ[2]
Հիմնադրված է	1244[3] թ.
Առաջին հիշատակում	1237 և 1244
Մակերես	891,12 կմ²
ԲԾՄ	34±1 մետր
Պաշտոնական լեզու	գերմաներեն
Բնակչություն	▲3 782 202 մարդ (դեկտեմբերի 31, 2023)[4]
Ժամային գոտի	Եվրոպա/Բեռլին
Հեռախոսային կոդ	030
Փոստային դասիչ	10115–14199
Ավտոմոբիլային կոդ	B[5]
Պաշտոնական կայք	berlin.de​(գերմ.)
Բեռլին Վիքիպահեստում

Բեռլին (գերմ.՝ Berlin), Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության մայրաքաղաքը և 16 նա��անգներից մեկը։ Ունենալով 3,5 միլիոն բնակչություն՝ այն Եվրոպական Միության երկրորդ ամենախիտ բնակեցված քաղաքն է և յոթերորդը՝ ըստ քաղաքային տարածքի։

Տեղակայված լինելով Գերմանիայի հյուսիսարևելյան հատվածում՝ Հավել (գերմաներեն՝ Havel) և Շփղե (գերմաներեն՝ Spree) գետերի ափին, հանդիսանում է Բեռլին-Բրանդենբուրգյան Մետրոպոլիտան շրջանի կենտրոնը, որն ունի մոտավորապես վեց միլիոն բնակչություն (180 վարչական միավորները միասին վերցված)։

Գտնվելով եվրոպական հարթավայրում կլիմայական սեզոնային ջերմաստիճանը ազդեցություն է թողնում Բեռլինի վրա։ Քաղաքի տարածքի շուրջ 1/3 մասը ծածկված է անտառներով, այգիներով, պարտեզներով, գետերով և լճերով։

Առաջին անգամ քաղաքը պաշտոնապես հաստատվել է 13-րդ դարում և գտնվում է երկու կարևոր պատմական առևտրային ուղիների հատման գծում։ Այն եղել է Բրանդենբուրգի Մարգրեյվ շրջանի մայրաքաղաքը (1417-1701 թվականներ), ինչպես նաև Պրուսիայի Թագավորության (1701-1918 թվականներ), Գերմանական Կայսրության (1871-1918 թվականներ), Վեյմարյան Հանրապետության (1919-1933 թվականներ) և Երրորդ Կայսրության մայրաքաղաքը և խոշորագույն կենտրոնը։

1920-ականներին Բեռլինն աշխարհում երրորդ ամենամեծ ինքնավար քաղաքն էր։

Համաշխարհային երկրորդ պատերազմից հետո քաղաքը բաժանվեց երկու մասի։ Բեռլինի արևելյան մասը դարձավ Գերմանիայի Դեմոկրատական Հանրապետության մայրաքաղաքը, մինչդեռ Արևմտյան Բեռլինը փաստացի դարձավ Ֆեդերատիվ Գերմանիայի էքսկլավը՝ շրջապատված Բեռլինի պատով (1961-1989 թվականներ)։

Հետևելով 1990 թվականին Գերմանիայի վերամիավորմանը՝ Բեռլինը ևս մեկ անգամ նշանակվեց որպես Միասնական Գերմանիայի մայրաքաղաք։

Բեռլինը աշխարհին հայտնի է որպես մշակույթի, քաղաքականության, մեդիայի և գիտության կոսմոպոլիտան քաղաք։ Քաղաքի տնտեսության հիմքում ընկած են բարձր տեխնոլոգիաներով հարուստ գործարանները և սպասարկումը՝ ընդգրկելով մի շարք բազմազան արդյունաբերություններ, հետախուզական սարքեր, մեդիա ընկերություններ և վայրեր, որտեղ կարելի է համաժողովներ անցկացնել։

Բեռլինը մատակարարում է եվրոպական անիվներ՝ օդային և երկաթուղային փոխադրամիջոցների շարժման համար և համալրված է բարձրակարգ հասարակական տրանսպորտային ցանցերով։ Բեռլինը նաև Գերմանիայի զբոսաշրջային ամենամեծ կենտրոնն է։

Ներկայիս Բեռլինում գտնվում են մի շարք հռչակավոր համալսարաններ, նվագախմբեր, թանգարաններ, ժամանցային վայրերի։ Բեռլինը նաև բազմաթիվ սպորտային իրադարձությունների կիզակետն է։

Բեռլինի քաղաքային տարածքը դարձել է ցանկալի և նույնիսկ պահանջված վայր համաշխարհային ֆիլմարտադրողների համար։

Այն հայտնի է իր փառատոններով, բազմազան ճարտարապետական կառույցներով, գիշերային կյանքով, ժամանակակից արվեստներով և առհասարակ կյանքի բարձր որակով։

Բեռլինի գլխավոր կողմնորոշիչ կետը համարվում է կարմիր քաղաքապետարանը, որի աշխարհագրական կոորդինատներն են․ 52° 31′ 7″ հյուսիսային լայնություն, 13° 24′ 30″ արևմտյան երկարություն, քաղաքի մակերեսի գլխավոր կետը գտնվում է Կրոյցբերգից (♁52° 30′ 10,4″ հյուս, 13° 24′ 15,1″ արևմ․) երկու կիլոմետր հեռավորության վրա։ Բեռլինի մակերեսը կազմում է 892 կմ քառ․։ Քաղաքը լրիվ գտնվում է Բրանդերբուրգի շրջակայքում և գտնվում է Լեհաստանի արևմտյան սահմանից 70 կիլոմետր հեռավորության վրա։ Բեռլինը գտնվում է հարթ լանդշաֆտային գոտում։ Պատմական հարուստ կենտրոնը ունի հարմար տրանսպորտային դիրք հատկապես Վարշավայի, Նուտե Ուրշտրոմտալի համար։ Բեռլինի հյուսիսի մի մասը գտնվում է Բառնիմի վերին մասում, հարավ-արևմուտքում՝ է Թելթովի հովտում է գտնվում քաղաքային տարածքի գրեթե կեսը։

Արևմտյան շրջանը՝ Սպանդուն տարածվում է Բեռլինի, Նուտե Ուրշտրոմտալի, Բրանդենբուրգ-Պոտսդամի օդանավակայանի և Զեհենիք-Սպանդու, Հավելի հովիտների միջև։ Մոտ 20,000 տարի առաջ Բեռլինի տարածքը ծածկված էր մի քանի հարյուր մետր բարձրության սկանդինավյան սառույցով։ Բեռլինի սառցադաշտը ձևավորվել է մոտ 18000 տարի առաջ Նուտե Ուրշտրոմտալի շրջանում։

Բեռլինը ունի բազմաթիվ գետեր և լճեր։ Շպրեն հոսում է Սպանդաույում՝ Հավելի տարածքում, Բեռլինի արևելքում և հյուսիսից հարավ ուղղությամբ։ Բեռլինում Շպրեի վտակները են Փանկեն, Դահմեն, Վուհլեն և Երփեն. Հավելի հոսքը, ըստ էության բնորոշ է սառցադաշտային ալիքներին, Բեռլինի հիմնակա�� մասում հոսում է Հավել գետը իր վտակներով։

Բեռլինի ամենաբարձր կետը Վերին Մուգգելբերգն է (ծովի մակերևույթից 115 մ բարձրության), որը համարվում է ամենաբարձր բնական բարձրությունը։ Բեռլինի ամենացածր կետը համարվում է Սպեկտեսենը (28,1 մ խոր․)։

Քաղաքը գտնվում է համեմատաբար չափավոր կլիմայական գոտում։ Տարեկան միջին ջերմաստիճանը Բեռլին-Դահլեմում կազմում է 9,5 °C և տարեկան տեղումների միջին քանակը չի գերազանցում 591 մմ։ Ամենատաք ամիսներն են հուլիսը և օգոստոսը համապատասխանաբար միջին ջերմաստիճանը կազմում է 18,2 -19,1 °C և ամենացուրտ ամիսներն են համարվում հունվարը միջինում 0,6 °C։ Մինչև հիմա ամենաբարձր ջերմաստիճանը գրանցվել է Կանիսվալի մարզահրապարակում 2007 թվականի հուլիսի 16-ին կազմելով 38,6 °C ջերմաստիճան։ Ամենաշատ տեղումների քանակը գրանցվել են օգոստոս ամսին միջինում 64 մմ, իսկ ամենաքիչը ապրիլին 33 մմ (տվյալները վերցված են 1981-2010 թթ Գերմանիայի Օդերևութաբանական կայաններից)։ Բեռլինում քամիները հիմնականում փչում են երկու ուղղությամբ, որոնք ունեն մեծ արագություն, հատկապես ձմռանը։ Ամենահաճախ դիտվող քամիներն են համարվում հյուսիս-արևմտյան և հարավ-արևմտյան։

Վերջին եղանակային փոփոխուն պայմանները պայմանավորված էին մինչև 80-ական թվականներին քաղաքում արտադրվող աղտոտող նյութերով (հատկապես փխրուն հրդեհների և մեքենայի արտանետումների գազերից), որոնք բացասական ազդեցություն են թողնում կլիմայի վրա։ 1990-ական թվականների կտրվածքով ջերմության կտրուկ անկումը պայմանավորված է արտանետվող վնասակար նյութերի և տրանսպորտային միջոցների շատացումով։

Հատկապես ամառային գիշերներում չափվում են մինչև 10 °C ջերմաստիճանի տարբերություններ։ Ընդհանուր առմամբ, Բեռլինում կան շատ խոշոր կանաչապատ տարածքներ քաղաքային տարածքի ավելի քան 40 տոկոսը կանաչապատ են, 2012 թվականին 439 971 ծառեր են տնկվել քաղաքի փողոցներում։ Կանաչապատ տարածքներ են Մեծ Թիերգարդենը,Գրուենվալդենը նախկին օդանավակայանի տարածքում նաև Թեմփելհոֆը։

Ըստ Բեռլինի սահմանադրության քաղաքը բաժանված է 12 շրջանների։ Դրանք իրենց հերթին բաժանվում են 96 թաղամասերի, որը սահմանված է Բեռլինի սահմանադրությամբ ։ Թեև թաղամասերը վարչական միավորներ չեն համարվում, բայց այնուամենայնիվ իրար են կապում պաշտոնական սահմանները։ Մեծ-Բեռլինի-օրենքում 1920 թվականին ամփոփվել են ութ քաղաքներ ինչպես նաև 59 գյուղական համայնքներ և 27 շրջաններ։ Նոր Մեծ Բեռլինում ի սկզբանե ընդգրկվել է 20 տարածքներ, որոնք էլ իրենց հերթին են ընդգրկել 94 թաղամասեր, սրանք համապատասխանում էին նախորդ բաժանումներին։ Քաղաքի այդ 20 տարածքներից տասներկուսը ընկած է արևելքում իսկ ութը արևմուտքում։

Քաղաքի արևելյան ծայրամասերում նոր բնակելի շենքերի ստեղծման առիթով շրջանների թիվը 1979- 1986 թվականների միջև ընկած ժամանակահատվածում տարածքների թիվը հասել է մինչև տասնմեկի առանց որևէ միավորման Արևմտյան Բեռլինի հետ։ Արևմտյան Բեռլինի բաժանումը մնաց անփոփոխ։

Վերամիավորված Բեռլինում 1990 թվականին արդեն կար ձևավորված 23 առանձին շրջաններ։ Տարածքային բարեփոխումների մասին օրենքում 1998 թվականի հուլիսի 10-ին շրջանների միաձուլման արդյունքում վերջնականապես տարածքները կրճատվել են հասնելով տասներկուսի։ Քաղաքային շրջանների թիվը և ֆորմալ ձևերը տասնյակ տարիների ընթացքում կրել են բավականին շատ փոփոխություններ։ Բեռլինի առանձին շրջաններ համապատասխանաբար իրենց տարածքներին ունեն անվանումներ։ Այս նաև տարածվում է պետական կառույցների վրա, որոնք կոչվում են ըստ իրենց համապատասխան շրջանների, ինչպիսիք են օրինակ շրջանների դատարանը կամ թատրոնի, կենդանաբանական այգին։ Բեռլինի յուրաքանչյուր շրջան ունի իր համապատասխան զինանշանը և առանձին կառավարման մարմիններ։

Eckdaten der Bezirke von Berlin am Կաղապար:Metadaten Einwohnerzahl DE-BE^[6]

Nr.	Բեռլինի տարածքներ	բնակիչներ [Anm. 1]	մակերես	բնակիչությունը ըստ մակերեսի
1.	Կենտրոն	368.122	39,47	8.780
2.	Ֆրիդրիխ-Քրոյցբերգ	281.076	20,34	13.818
3.	Պանկով	394.816	103,07	3.705
4.	Շարլոտենբուրգ-Վիլմերսդորֆ	334.351	64,72	5.065
5.	Սպանդաու	238.278	91,87	2.519
6.	Շտեգլից-Ցելենդորֆ	302.535	102,56	2.927
7.	Թեմփելհոֆ-Շոնենբերգ	345.024	53,10	6.334
8.	Նոյկոլն	328.045	44,93	7.187
9.	Թրեպտով-Կոպենիկ	257.782	168,42	1.466
10.	Մարցան-Հելլերսդորֆ	261.954	61,78	4.141
11.	Լիխտենբերգ	280.721	52,12	5.134
12.	Ռաինիկենդորֆ	260.253	89,31	2.764
	ընդհանուր Բեռլին երկրամասը	3.574.830	891,68	3.973

Բացառությամբ Բեռլինի արևմտյան և հարավ-արևելյան մի քանի տարածքների (Բեռլին Ֆորստեն), քաղաքը ունի շատ կանաչապատ տարածքներ, գրեթե բոլոր փողոցները կանաչապատ են, այդ իսկ պատճառով Բեռլինը համարվում է կանաչ քաղաք։

Բեռլինի փողոցում կա մոտավորապես 440․000 աճեցրած ծառեր, որոնցից 153.000 լորենի 82.000 թխկի, 35.000 կաղնի, 25.000 սոսի և 21.000 շագանակենի են։ Ավելի քան 2500 կանաչապատ տարածքներ, հանգստյան տարածքներ և այգիները միասին ունեն ընդհանուր 5500 հա տարածք, որտեղ կան հանգստյան և ազատ ժամանակի կազմակերպման շատ հնարավորություններ։

Քաղաքի կենտրոնում է գտնվում ամենամեծը Թիերգարթդենն է։ Այն համարվում է տարածքով երկրորդ ու ամենահայտնի այգին Բեռլինում։ Թիերգարթենը ամենահին այգիներից է և ստեղծվել է մոտ 500 տարի առաջ։ Սկզբում քաղաքի դարպասներից դուրս գտնվող անտառի ընդարձակ տարածքները, որոնք հիմնականում օգտագործվում էին պրուսական ազնվականության մեջ՝ որպես որսորդական և ձիավարման տարածքներ, ժամանակի ընթացքում աստիճանաբար սկսեց մտնել քաղաքային զարգացման մեջ։ Այգու տարածքները հասնում է մինչև Բրանդենբուրգյան դարպասներ և ուղիղ սահմանակցում է կառավարության թաղամասին։ Այգին հատում է նաև շատ մեծ փողոցներ, օրինակ ներառյալ հունիսի 17-ի փողոցը, որպես արևելք-արևմուտքի առանցք։ Մեծ Թիերգարթենը բնական այգու լանդշաֆտի ձևն ունի. Այգում նաև հարմարություններ են ստեղծվել հատուկ անգլիական բուսատեսակների համար, որոնք այգուն հաղորդում են անգլիական շունչ։

Քաղաքի հարավային շրջաններում ամենահայտնի այգիներից է Թրեփթով-պարկը։ Այն ստեղծվել է 1876-1882 թվականներին առաջին այգեգործության տնօրենի Գուստավ Մեյերի կողմից և կառուցվել է Մեծ Բեռլինի առևտրային տոնավաճառի տեղում։ Այգու գեղեցիկ լանդշաֆտը, Շպրեի երկայնքով բացվող գեղեցիկ տեսարանը Բեռլինի ամենասիրված էքսկուրսիոն վայրերից է, այստեղ հայտնի գործարար Կարլ Ֆերդինանտը 1821-1822 թվականներինն Շպրեի ափին կառուցել է Ցեններ հյուրատների ցանցը։

Բեռլինի ամենամեծ պարկը Թեմփելհոֆեր-պարկն է, որը կառուցվել է նախկին Թեմփելհոֆ օդանավակայանում։

Այգիների մեջ իր ուրույն առանձնահատուկ տեղն է գրավում Բեռլինի բուսաբանական այգին։ Քաղաքի հարավ-արևմուտքում գտնվող այգում հիմնականում կատարում են գիտական ուսումնասիրություններ (այն պատկանում է Բեռլինի ազատ համալսարանին), բայց նաև կարող է ծառայել որպես հանգստայան այգի։ Նախկինում հաստատությունը գոյություն է ունեցել սկսած 1697 թվականից ներկայիս Շոնեբերգի Կլայստ-պարկի տեղում։ 1938 թվականից սկսած բուսաբանական այգին պատկանում է Լիխտերֆելդին։ Բեռլինի բուսաբանական այգին համարվում է աշխարհում իր մեծությամբ երրորդ, որի մակերեսը կազմում է 43 հա և բուսատեսակները հասնում են մինչև 22․000։ Մեծ արևադարձային տունը աշխարհում ամենաբարձր ջերմոցն է, որը ունի 25 մ բարձրություն, 30 մ լայնություն և 60 մ երկարություն։

Բեռլինն ունի նաև մի քանի կենդանաբանական այգիներ։ Կենդանաբանական այգիների կոքին կան նաև ակվարիումներ և գազանանոցներ։ 1844 թվականին բացվեց Շառլոտենբուրգի կենդանաբանական այգին,որը Գերմանիայում ամենահինն է, և միևնույն ժամանակ աշխարհի հարուստ կենդանա- և բուսատեսակները պահպանվում են այստեղ (1500 կենդանիներ, 1500 տեսակ)։ Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմի ընթացքում կենդանաբանական այգին գտնվում էր բրիտանական սեկտորի մեջ, որով էլ պայմանավորված է նրա ծաղկման շրջանը։ ԳԴՀ-ի մայրաքաղաքը հայտնի էր որպես վայրի կենդանաբուծության շրջան։ 1954 թվականին Ֆրիդրիխսֆելդեում բացվեց Շլոսպարկը,որը կազմում էր 160 հեկտար,վերջինս Եվրոպայի ամենամեծ լանդշաֆտային այգին է։

Բեռլինի այլ խոշոր այգիներ են համարվում ամրոց այգիները Շարլոտենբուրգում, Գլինիկեյում, Պֆաուեն կղզում ( վերջին երկուսը պատկանում են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին) պատմական այգիներն են Լուստգարդենը Վիկտորիապարկը, Ռուդոլֆ վայրի այգին Շիլլերպարկը և այլ բազմաթիվ այգիներ։ Բրիցեր Գարդենում 1985 թվականին տեղի է ունեցել դաշնային այգիների շոուն,աշխարի ներկայիս այգիները ընդգրկված են 1987 թվականի Բեռլինի այգիների ցուցահանդեսում (Գարդենշոու)։

Բեռլինում կան 38 հատուկ պահպանվող տարածքներ (2009 թ. Մայիսի դրությամբ), մոտ 1990 հեկտար տարածքը, որը համապատասխանում է երկրի տարածքի 2.2 տոկոսին։

Մինչև 1945 թվականը Բեռլինը Նիդերբարնիմ և Թելտովի թաղամասերի վարչական կենտրոնն էր համարվում։ Բեռլինը ամբողջովին գտնվում էր Բրանդենբուրգյան երկրամասի կազմում և սահմանակից է ութ շրջանների և մեկ անկախ քաղաքի `հետևյալ յոթ քաղաքներով և 20 գյուղական համայնքներով (ցուցակված ժամացույցի սլաքի ուղղությամբ` հյուսիս-արևելքից)։

Բեռլին քաղաքի անվան սկզբնաղբյուրն անհայտ է։ Բառի արմատները կարող են սերել արևմտյան սլավոնական լեզվից, ովքեր ապրել են ներկայիս Բեռլինի տարածքում և կարող է արմատներ ունենալ նաև հին փոլաբիան լեզվից ինչպես berl/birl-(ճահիճ)։

Բեռլին անվանումը հավանաբար առաջացել է սլավոնական բերլո տերմինից, որը նշանակում է ճահիճ, խոնավ տեղ, բառր արմատը սլավոնական ծագում ունի և օգտագործվում է հոդով (արտիկլով)։ Շատ փաստաթղթերում քաղաքի անունը նշվում է որոշիչ հոդով („der Berlin“)։

Քաղաքի անունը պայմանավորված է քաղաքի ենթադրյալ հիմնադիր Ալբրեխտ Արջի անունով, ինչպես նաև Բեռլինի զինանշանը։ Սա խոսակցական զենք է, որով հրաժարվում են սլավոնական ծագումը և փորձում է քաղաքային անունը ամրապնդել գերմանական մեկնաբանության մեջ։ Քաղաքի զինանշանի կենդանու ընտրությունը պայմանավորված է քաղաքի անվանումով։

Կյոլլն քաղաքը, որը գտնվում է Շպրեյի կղզում, առաջին անգամ պաշտոնական հիշատակվել է 1237 թվականին։ 1244 թվականին հետևեց հին Բեռլին հիշատակումը,որը վկայում է որ քաղաքը Շպրեյի հյուսիսային ափին է գտնվում։ Վերջին տարիներին հայտնաբերված հնագիտական գտածոները ապացուցում են, որ 12-րդ դարի երկրորդ կեսին Շպրեյի երկու կողմերում արդեն տեղանքային բնակավայրեր են եղել։ 1280 թվականին Բեռլինում առաջին անգամ տոնվեց երկրի օրը ։ Սա ցույց է տալիս որ հին ժամանակներում գոյություն է ունեցել իշխանություն և շատերը զբաղեցրել են առաջատար պաշտոնները օրինակ վառ օրինակ է համարվում Չարլ IV իշխանությունը 1307 թվականին ձևավորվել է Բեռլինի քաղաքապետարանը։

Բեռլինի Բանդենբուրգի ճակատագիրը բաժանվել է Ասկանների (1157-1320 թվականներ), Վիտտելսբախների (1323-1373 թվականներ) և Լյուքսեմբուրգների (1373-1415 թվականներ) մեջ։ 1257 թ.-ին Բրենդենբուրգի մարկգրաֆը սովորում էր ընտրական քոլեջում, որտեղ նա միակն էր ով ուներ արքայական ընտրությունների իրավունք։ Հստակ կանոնները սահմանվել են 1356 թվականին՝ Ոսկե Բուլլա, դրանից հետո Բրանդենբուրգը համարվում է ընտրազանգված։ Լյուքսեմբուրգի գերմանական թագավոր Զիգիզմունդից հետո, 1415 թվականին, Ֆրեդերիկ I-ը Մարկ Բրանդենբուրգի հետ մերժվեց, նրանք իրենց ընտանիքների հետ միասին մինչև 1918 թվականը տեղափողվեցին Բեռլին որպես Բրենդենբուրգի մարկգրաֆ Կուրֆյուրստ և 1701 թվականից նաև Պրուսիայի թագավոր։

1448 թվականին Բեռլինի բնակիչները ընդիմացացան իշխան Ֆրիդրիխ 2-րդի նոր կառուցվող ամրոցի («Երկաթե ատամ») շինարարությանը։ Բայց ցավոք այս ցույցը հաջողությամբն չպսակվեց և քաղաքը կորցրեց իր քաղաքական և էկոլոգիական ազատությունը։ Իշխան Յոհան Ցիցերոնը 1486 թվականին Բեռլինը ճանաչեց որպես Բրանդենբուրգյան իշխանության գլխավոր բնակավայր։ 1280 թվականինց Համբուրգում սկսել էր ձևավորվել առևտրային հարաբերություններ Հանզայի հետ, վերջինս խոշորագույն քաղաքական և տնտեսական միություն է հյուսիսարևմտյան Եվրոպայի քաղաքների միջև։ Սկսած 14-րդ դարից Բեռլինը անդամակցեց Հանզային, սկզբում առանց որևէ նախապայմանների, բայց ժամանակի ընթացքում ձևավորվեց Հանզայական Մեծ օրենսգրքը, որը լույս էր տեսել ամբողջ միության համար և որին Միավորման մասնակիցները պետք է հետևեին։ Միջնադարյան Եվրոպայի քաղաքային միություններից խոշորագույնը հանզայականն էր․ արդեն 12-րդ դարում Հյուսիսային և Բալթիկ ծովերում հայտնվեց Համբուրգի և Լյուբեկի առևտրականների միությունը, որը մրցում էր Քյոլնի, Մյունխենի և այլ քաղաքների հետ։ Միջնադարում գերմանական և լիվոնական քաղաքների միությունը Ռուսիայի խոշորագույն առևտրական գործընկերն էր։ Երկրում իշխանության դեմ պայքարի արդյունքում Բեռլինը դուրս եկավ կամ դուրս մնաց Հանզայի կազմից։ 1518 թվականից Բեռլինը պաշտոնապես էլ չճանաչվեց Հանզայի անդամ։

1539 թվականին կուրֆյուրստ Յոահիմ 2-րդի կողմից Բեռլինում և Կոլլնում ընդունվեց բարեփոխումների հրովարտակը,որը դիմադրություն չառաջացրեց երկրում։

Երեսնամյա պատերազմը 1618-1648 թվականների կործանարար հետևանքներ ունեցավ Բեռլինի համար։ Տների մեկ երրորդը վնասվել էին, բնակչությունը կիսով չափ կրճատվել էր։ Ֆրիդրիխ Վիլհելմը, որը հայտնի է որպես Մեծ կուրֆյուրստ, 1640 թվականին ստանձնեց պետության գործերը ։ Նա սկսեց ներգաղթի և կրոնական հանդուրժողականության նոր քաղաքականություն։

1671 թվականին Ավստրիայից 50 հրեա ընտանիքներ տարհանվեցին դեպի Բեռլին։ 1685 թվականին Պոտսդամի հրամանով Ֆրիդրիխ Վիլհելմը ֆրանսիացի հուգենոտներն հրավիրեց Բանդենբուրգ։ Ավելի քան 15,000 ֆրանսիացիներ եկան, որոնցից 6000-ը բնակություն հաստատեցին Բեռլինում։ 1700 թվականին Բեռլինի բնակչության 20 տոկոսը ֆրանսիացիներ էին, և նրանց մշակութային ազդեցությունը մեծ էր։ Շատ ներգաղթյալներ եկել են Բոհեմիայից, Լեհաստանից և Զալցբուրգից։

Ներկայիս Բեռլինում բնակություն հաստատելու ամենավաղ վկայություններն են 1192 և 1174 թվականներից մնացած փայտե ձողերը և փայտե տնակների մասունքները՝ հայտնաբերված 2012 թվականին Կենտրոնական Բեռլինում կատարված պեղումների արդյունքում։

Քաղաքի մասին առաջին գրավոր արձանագրություններն արվել են 12-րդ դարի վերջին։ Սպանդաուն (Spandau) առաջին հիշատակված գյուղաքաղաքն է 1197 թվականին և Քյոփենիք (Köpenick) քաղաքը՝ 1209 թվականին, չնայած այս տարածքները մինչև 1920 թվականը միացված չեն եղել Բեռլինին։

Բեռլինի կենտրոնական մասը հանդիսանում է երկու քաղաքների՝ Քյոլնի և Կենտրոնական Բեռլինի հիմքը։ Քյոլնի հյուսիսային հատվածը, որը կոչվում է Ֆիչերինսել, առաջին անգամ պաշտոնապես հաստատվել է 1237 թվականին, իսկ Բեռլինի այն հատվածը, որը տարածվում է Շփղե գետի երկայնքով կոչվում է Նիկոլայվիերթեր (փաստաթղթերում հիշատակվում է 1244 թվականից)։

Սակայն 1237 թվականը համարվում է քաղաքի պաշտոնապես հաստատվելու հիմնական տարեթիվը։ Երկու քաղաքներն էլ ժամանակի ընթացքում ձևավորեցին ամուր տնտեսական և հասարակական կապ և հնարավորություն ունեցան նաև ստեղծելու երկու կարևոր առևտրական կապ «Վիա Իմպերիի» (Via Imperii) և Բրյուգգեից մինչև Նովգորոդ (Novgorod)։

1415 թվականին Ֆրեդրիխ I-ը դարձավ Բրանդենբուրգի Մարգրավիության կյուրֆուս, որտեղ նա կառավարեց մինչև 1440 թվականը։ 15-րդ դարի ընթացքում նրա ժառանգները Բեռլին-Քյոլնը (Berlin-Cölln) դարձրին մայրաքաղաք Մարգրավիությունում և Հոյենզոլեղն (Hohenzollern) ընտանիքի հաջորդները Բեռլինում կառավարեցին մինչև 1918 թվականը, սկզբում՝ որպես Բրանդենբուրգի ընտրյալներ, այնուհետև՝ որպես Պրուսիայի թագավորներ, իսկ ամենավերջում՝ որպես Գերմանիայի կայսրեր։ 1443 թվականին Ֆրեդրիխ երկրորդ Երկաթե Ատամը (Irontooth) սկսեց նոր թագավորական պալատի կառուցումը Բեռլին-Քյոլն քաղաքում։ Քաղաքի բնակչության բողոքները պալատի կառուցման դեմ իրենց գագաթնակետին հասան 1448 թվականին՝ ստանալով «Բեռլինյան Զայրույթ» (Berliner Unwille) անվանումը։ Այնուամենայնիվ բողոքն իր սպասված արդյունքին չհասավ, և քաղաքացիությունը զրկվեց շատ քաղաքական և տնտեսական առավաելություններից։ Երբ 1451 թվականին պալատի կառուցումն ավարտվեց, այն աստիճանաբար սկսեցին օգտագործել։ 1470 թվականից սկսած՝ Ալբերտ երրորդ Աքիլլեսի օրոք, Բեռլին-Քյոլնը դարձավ նոր թագավորական նստավայր։ 1486 թվականից, երբ Ջոն Սիսերոն իշխանության եկավ, Բեռլին-Քյոլն պալատը պաշտոնապես դարձավ Հոյենզոլեղնի մշտական նստավայրը՝ Բրանդենբուրգի կյուրֆուսների համար։ Բեռլին-Քյոլնը, այնուամենայնիվ, ստիպված էր հրաժարվել իր՝ հանսեկիան քաղաք կարգավիճակից։ 1539 թվականին կյուրֆուսները և քաղաքը պաշտոնապես դարձան լութերական։

Երեսնամյա պատերազմը, որը տեղի է ունեցել 1618 թ.-ից 1648 թվականներին, ավերակների ենթարկեց Բեռլինը։ Տների մեկ երրորդ մասը կամ ամբողջովին քանդվեցին կամ վնասվեցին, և քաղաքը կորցրեց իր բնակչության կեսին։ Ֆրեդրիխ Վիլյամը, ով հայտնի էր որպես «Մեծն Կյուրֆուս» (Great Elector) և ով հաջորդեց իր հորը որպես ղեկավար 1640 թվականին, ձեռնամուխ եղավ քաղաքականությանը՝ առաջ քաշելով մի շարք հարցեր, ինչպիսիք էին կրոնի թույլատրելիությունն ու ներգաղթը։ 1685 թվականի Պոտսդամի (Potsdam) հրամանագրով Ֆրեդրիխ Վիլյամը ապաստարան տրամադրե�� ֆրանսիացի հուգենոտներին։ Սկսած 1700 թվականից Բեռլինի բնակչության մոտ երեսուն տոկոսը հուգենոտներ էին՝ գաղթած Ֆրանսիայից։ Ներգաղթյանլներ կային նաև Սլավոնական պետությունից, Լեհաստանից և Զալցբուրգից։ 1618 թվականից ի վեր Բրանդենբուրգի Մարգրավիությունը միավորվեց Պրուսիայի դքսության հետ։ 1701 թվականին, այնուամենայնիվ, այս երկքաղաքը ձևավորեց Պրուսիայի թագավորությունը, քանի որ այժմ Ֆրեդրիխ երրորդը՝ Բրանդենբուրգի կյուրֆուսն իրեն թագադրել էր՝ դառնալով Ֆրեդրիխ առաջին՝ որպես Պրուսիայի թագավոր։ Բեռլինը դարձավ նոր թագավորության մայրաքաղաքը։ Սա շատ հաջող փորձ էր կենտրոնացնելու մայրաքաղաքը, այդ ընդարձակ պետությունում և առաջին անգամն էր, երբ քաղաքը սկսեց զարգանալ։ 1709 թվականին Բեռլինը միավորվեց Քյոլն, Ֆրեդրիխշվերդեր, Ֆրեդրիխշտատ և Դոռոթինշտատ քաղաքների հետ մեկ՝ Բեռլին անվան տակ (Haupt- und Residenzstadt Berlin) : 1740 թվականին Ֆրեդրիխ երկրորդը, ով հայտնի է նաև որպես Մեծն Ֆրեդրիխ, իշխանության անցավ։ Նրա օրոք Բեռլինը դարձավ լուսավորության կենտրոն։ Ֆրանսիայում չորրորդ դաշինքի պատերազմում հաղթանակ տանելուց հետո, Նապոլեոն Բոնապարտը 1806 թվականին շարժվեց դեպի Բեռլին, սակայն ինքնավարություն շնորհեց քաղաքին։ 1815 թվականին քաղաքը դարձավ Բրանդենբուրգի նոր մարզ։ 19-րդ դարում Արդյունաբերական Հեղափոխությունը վերափոխեց Բեռլինը, քաղաքի տնտեսությունն ու բնակչությունն զգալիորեն աճեց, և քաղաքը դարձավ երկաթուղային կենտրոն և Գերմանիայի տնտեսության կենտրոնը։ Քաղաքամերձ բնակավայրերը շուտով զարգացան և մեծացրին Բեռլինի տարածքն ու բնակչության թիվը։ 1861 թվականին հարևան արվարձանները, ներառելով Ուեդինգը, Մոաբիթը և այլ արվարձաններ, միացան Բեռլինին։ 1871 թվականին Բեռլինը դարձավ նոր հիմնադրված Գերմանակնա կայսրության մայրաքաղաքը։ 1881 թվականին այն դարձավ Բրանդենբուրգից առանձնացված համայնքը։

Շուրջ 1200 տարի ներկա Բեռլինի տարածքում տեղակայված են եղել երկու առևտրային հաստատություններ՝ Քյոլնը (գերմ.՝ Köln) և Բեռլինը։ Որպես իրավական քաղաք, հստակ տարեթիվ չկա։ Կյոլնի՝ որպես քաղաքի մասին հիշատակվում է դեռևս 1237 թ., իսկ Բեռլինի մասին՝ 1244 թ․։ 1307 թվականին քաղաքները միավորվել են մեկ ադմինիստրատիվ միության մեջ։ 1400 թվականին միավորված Բեռլինի բնակչությունը կազմում էր 8000 մարդ։ Բեռլինը եղել է Պրուսիայի մայրաքաղաքը և միայն Գերմանիայի կայսրության ստեղծումից հետո է դարձել նաև նրա մայրաքաղաքը։ 1949 թվականից քաղաքի արևելյան մասը Գերմանիայի Դեմոկրատական Հանրապետության մայրաքաղաքն էր։ 1990 թվականին Բեռլինը դարձավ վերամիավորված Գերմանիայի մայրաքաղաք։

20-րդ դարում Բեռլինը դարձավ բերրի հողատարածք՝ գերմանական էքսպրեսիոնիստների շարժման համար։ Գեղարվեստական ոճի նոր ձևեր առաջ քաշվեցին ճարտարապետության, նկարչության և կինոյի ոլորտներում։ 1918 թվականին՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտին, Ռայխսթագ (Reichstag) կառույցում Ֆիլիպ Շայդմանը հռչակեց հանրապետություն։ 1920 թվականին Բեռլինյան մեծ շարժումը Բեռլինի շուրջը միավորեց դյուժին արվարձանային քաղաքներ, գյուղեր և կալվածքներ։ Այդ շարժումը մեծացրեց Բեռլինի տարածքը՝ 66 քառակուսի կիլոմետրից դարձնելով 883 քառակուսի կիլոմետր։ Բնակչության թիվը գրեթե կրկնապատկվեց և այժմ Բեռլինն ուներ շուրջ 4 միլիոն բնակիչ։ Վայմարյան դարաշրջանի (Weimar era) ընթացքում տնտեսության անկայունության պատճառով, Բեռլինը ենթարկվեց քաղաքական խռովությունների, բայց միևնույն ժամանակ դարձավ Րոարինգ Թուենթիսի (Roaring Twenties) հայտնի կենտրոնը։ Մետրոպոլիտան քաղաքը հաավ իր ծաղկման գագաթնակետին՝ համարվելով աշխարհի մայրաքաղաքը և առաջնորդ ճանաչվեց գիտության, տեխնոլոգիայի, արվեստի, մարդկության, քաղաքի ձևավորման, կինոյի, բարձրագույն կրթության, իշխանության և արդյունաբերության ոլորտներում։ Ալբերտ Այնշտայնը ձեռք բերեց հասարակության մեջ անվանի մի կոչում՝ ստանալով Նոբելյան մրցանակ 1921 թվականին։

1933 թվականին Ադոլֆ Հիտլերը և ֆաշիստական կուսակցությունն անցան իշխանության։ ՆՍԴԱՓ-ի (NSDAP-National Socialist German Worker's Party) կանոնադրությունն ամբողջովին կործանեց Բեռլինում հրեաների համայնքը, որի թիվը կազմում էր 160.000՝ կազմելով երկրի բոլոր հրեաների 1/3-րդ մասը։ 1933 թ.-ից 1939 թվականներին արտագաղթի հետևանքով հրեա բնակիչների թիվը 80.000-ով նվազեց։ 1938 թվականին Կրիստալնախթից (գերմ. Kristallnacht,անգլ. Crystal Night) հետո քաղաքի հազարավոր մարդիկ՝ հալածված խմբեր ձերբակալվեցին Զաքսենհաուզեն (գերմ. Sachsenhausen) համակենտրոնացված ճամբարում կամ սկսած 1943 թվականից փոխադրվեցին Աուշվից (գերմ. Auschwitz)՝ ճամբար, որտեղ մարդկանց սպանում էին։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Բեռլինի մեծ մասը կործանվեց՝ 1943 թ.-ից 1945 թվականների օդային հարձակումների և Բեռլինյան ճակատամարտի ժամանակ։ Շուրջ 125.000 քաղաքացիներ սպանվեցին։ 1945 թվականին Եվրոպայում պատերազմից հետո արևելյան ծայրամասերից Բեռլին եկան մեծ քանակությամբ փախստականներ։ Հաղթանակած իշխանությունները քաղաքը բաժանեցին 4 սեկտորների՝ նման այն գրավված շրջաններին, որոնց մեջ բաժանված էր Գերմանիան։ Արևմտյան դաշնակիցների սեկտորը (Միացյալ Նահանգներ, Միացյալ Թագավորություն և Ֆրանսիա) ձևավորեցին Արևմտյան Բեռլինը, իսկ Խորհրդային սեկտորը՝ Արևելյան Բեռլինը։

Բոլոր 4 դաշնակիցները կիսեցին վարչական պատասխանատվությունները Բեռլինի համար։ Այնուամենայնիվ, 1948 թվականին, երբ արևմտյան դաշնակցությունը Գերմանիայի արևմտյան շրջանում կատարեց դրամական համակարգի փոխանցումներ Բեռլինի 3 արևմտյան սեկտորներին, Խորհրդային սեկտորը սահմանափակեց դրամի շրջանառությունը դեպի Արևմտյան Բեռլին և Արևմտյան Բեռլինից դեպի խորհրդային սեկտոր՝ Արևելյան Բեռլին։ Բեռլինյան օդային փոխադրումները, որոնք իրականացվում էին 3 արևմտյան դաշնակիցների կողմից, հաղթահարեցին այս սահմանափակումները՝ քաղաքին մատակարարելով մթերք և այլ պաշարներ սկսած 1948 թվականի հունիսից մինչև 1949 թվականի մայիս ամիսը։ 1949 թվականին Արևմտյան Գերմանիայում հիմնադրվեց Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետությունը և վերջնականապես ներառեց Ամերիկայի, Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի ամբողջական շրջանները, բացառությամբ Բեռլինում գտնվող այս 3 երկրների շրջանների, իսկ Արևելյան Գերմանիայում հռչակեց Մարքսիստական-Լենինյան Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետությունը։ Արևմտյան Բեռլինը պաշտոնապես մնաց գրավված քաղաք, բայց այն քաղաքականապես հավասար էր դասվում Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետությանը, չնայած Արևմտյան Գերմանիայի՝ աշխարհագրական դիրքով առանձնանալուն։ Արևմտյան Գերմանիայի ավիագծի ծառայությունը տրամադրվում էր միայն ամերիկյան, բրիտանական և ֆրանսիական ավիաուղիներին։

Բեռլինում հայերը հաստատվել են XIX դարի վերջին - XX դարի սկզբին։ Նրանք գլխավորապես Բեռլինի համալսարանի և այլ ուսումնական հաստատությունների ուսանողներ էին, որոնցից շատերը հետագայում դարձել են հայ մշակույթի և գիտության ականավոր գործիչներ։ 1878 թվականին այստեղ տեղի է ունեցել Բեռլինի վեհաժողովը։ Բեռլինի Ռ. Շմիդտի մասնավոր կոնսերվատորիայում և համալսարանում սովորել է հայ մեծանուն երաժշտագետ, խմբավար և կոմպոզիտոր Կոմիտասը։ Նույն ժամանակաշրջանում Բեռլինում գործել են հայ քաղաքական կուսակցությունների (ՀՀԴ, Հայ սոցիալ դեմոկրատներ) խմբակներ, հիմնվել են մի շարք հասարակական ու մշակութային կազմակերպություններ և ընկերություններ, 1914 թվականին՝ Գերմանա-հայկական ընկերությունը։

1920 թվականից Բեռլինի համալսարանի հնդեվրոպական լեզուների ֆակուլտետում գործում է հայկական բաժին։ Քաղաքում կա Հայկական փողոց։ 1921 թվականի մարտի 15-ին Բեռլինում ժողովրդական վրիժառու Սողոմոն Թեհլերյանը գնդակահարել է Հայոց ցեղասպանության կազմակերպիչներից՝ Թուրքիայի ներքին գործերի նախարար Թալեաթին. հունիսին Բեռլինում տեղի ունեցած դատավարության ժամանակ հայ հայրենասերը արդարացվել է։ 1922 թվականի ապրիլի 17-ին ժողովրդական վրիժառուներ Արշավիր Շիրակյանը և Արամ Երկանյանը Բեռլինում սպանել են երիտթուրքերի պարագլուխներից Բեհաեդդին Շաքիրին և Տրապիզոնի հայերի դահիճ Սայիդ Հալիմին։ Ներկայումս Բեռլինում բնակվում է 2.500 հայ։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին Բեռլինում գործել է Հայ ազգային խորհուրդը՝ Գերմանիայի համակենտրոնացման ճամբարներում գտնվող խորհրդային բանակի հայ ռազմագերիներին օգնելու նպատակով։

Բեռլինի ներկայիս հայ համայնքն ստեղծել է իր ընտրովի վարչությունը, բացել ակումբ՝ Հայ տունը։ 1985 թվականին հիմնվել է Հայկական տեղեկատվության և փաստագրության կենտրոնը, 1979 թվականից գործում է Հանուն վտանգված ազգերի ընկերակցության հայկական համագործակցության խմբակը։ 2010 թվականին Գարիկի և ԱրամMp3-ի կողմից Բեռլինում 32 հայերի հետ քոչարի են պարել։

• Բեռլինի պաշտոնական կայքը (գերմ.)(ռուս.)(անգլ.)
• Բեռլինը հայկական հանրագիտարանում

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Բեռլին» հոդվածին։

Սոցիալական ցանցերում Ֆեյսբուք · X Ֆոտո, վիդեո և աուդիո Ինստագրամ · ՅուԹյուբ Թեմատիկ կայքեր GeoNames · GeoNames · GeoNames · GeoNames · Giant Bomb · Open Directory Project (անգլ.) · Open Directory Project (գերմ.) · Open Directory Project (իսպ.) · Open Directory Project  · Open Directory Project (ֆր.) · Open Directory Project (իտալ.) · Open Directory Project (польск.) · Open Directory Project (շվեդերեն) · Open Directory Project (ռուս.) · Open Directory Project  Բառարաններ և հանրագիտարաններ Արմենիապեդիա · Բրիտանիկա (11-րդ) · Բրիտանիկա · Բրիտանիկա (12-րդ) · Բրոքհաուս · Բրոքհաուսի և Եփրոնի · Բրոքհաուսի և Եփրոնի փոքր · Ժամանակակից Ուկրաինայի · Լարուսի · Կրուգոսվետ · Համառոտ հրեական · Հրեական Բրոքհաուսի և Եփրոնի · Մեծ կատալոնական · Մեծ նորվեգական · Մեծ սովետական (1 հրտ.) · Շվեյցարական կենսագրական · Սիտինի ռազմական · Catholic (1907—13) · Catholic (1997—…) · MESH ID · Treccani · Universalis · Universalis   Չափորոշչային վերահսկողություն BIBSYS: 90931234 · BNE: XX451163 · BNF: 15298132w · GND: 4005728-8 · ISNI: 0000000113648293 · LCCN: n79034972 · NDL: 00629194 · NKC: ge128749, ge134036 · LIBRIS: 161170 · SUDOC: 031278736 · VIAF: 122530980 · WorldCat VIAF: 122530980

դ ք խ ԵՄ անդամ երկրների մայրաքաղաքներ Աթենք  · Ամստերդամ · Բեռլին  · Բրատիսլավա  · Բրյուսել  · Բուդապեշտ  · Բուխարեստ  · Դուբլին  · Վալետա  · Վարշավա  · Վիենա  · Վիլնյուս  · Կոպենհագեն  · Լիսաբոն  · Լյուբլյանա · Լոնդոն · Լյուքսեմբուրգ  · Մադրիդ  · Նիկոսիա  · Փարիզ  · Պրահա  · Ռիգա · Հռոմ  · Սոֆիա  · Ստոկհոլմ  · Տալլին  · Հելսինկի

Գերմանիայի վարչական բաժանում (հողերը)
Բադեն-Վյուրթեմբերգ · Բավարիա · Բեռլին · Բրանդենբուրգ · Բրեմեն · Համբուրգ · Հեսսեն · Մեկլենբուրգ-Առաջավոր Պոմերանիա · Ստորին Սաքսոնիա · Հյուսիսային Հռենոս-Վեսթֆալիա · Ռայնլանդ-Փֆալց · Սաար · Սաքսոնիա · Սաքսոնիա-Անհալթ · Շլեզվիգ-Հոլշտայն · Թյուրինգիա

դ ք խ Եվրոպական երկրների մայրաքաղաքներ Աթենք • Ամստերդամ • Անդորա լա Վելյա • Անկարա1 • Աստանա1 • Բաքու1 • Բելգրադ • Բեռն • Բեռլին • Բուդապեշտ • Բուխարեստ • Բրատիսլավա • Բրյուսել • Դուբլին • Երևան1 • Զագրեբ • Թբիլիսի1 • Լիսաբոն • Լյուբլյանա • Լոնդոն • Լուքսեմբուրգ • Կիև • Կոպենհագեն • Հելսինկի • Հռոմ • Մադրիդ • Մինսկ • Մոնակո • Մոսկվա1 • Նիկոսիա • Նիկոսիա • Պոդգորիցա • Պրահա • Ռեյկյավիկ • Ռիգա • Սան Մարինո • Սարաևո • Սկոպյե • Սոֆիա • Ստեփանակերտ1 • Ստոկհոլմ • Վադուց • Վալետա • Վատիկան • Վարշավա • Վիեննա • Վիլնյուս • Տալլին • Տիրանա • Փարիզ • Քիշնև • Օսլո 1 Պետության տարածքի մեծամասնությունը գտնվում է Ասիայում։

դ ք խ Ամառային օլիմպիական խաղերի մայրաքաղաքներ 1896 Աթենք • 1900 Փարիզ • 1904 Սենթ Լուիս • 1908 Լոնդոն • 1912 Ստոկհոլմ • 1916 Բեռլին • 1920 Անտվերպեն • 1924 Փարիզ • 1928 Ամստերդամ • 1932 Լոս Անջելես • 1936 Բեռլին • 1940 Տոկիո • 1944 Լոնդոն • 1948 Լոնդոն • 1952 Հելսինկի • 1956 Մելբուռն • 1960 Հռոմ • 1964 Տոկիո • 1968 Մեխիկո • 1972 Մյունխեն • 1976 Մոնրեալ • 1980 Մոսկվա • 1984 Լոս Անջելես • 1988 Սեուլ • 1992 Բարսելոնա • 1996 Ատլանտա • 2000 Սիդնեյ • 2004 Աթենք • 2008 Պեկին • 2012 Լոնդոն • 2016 Ռիո դե Ժանեյրո • 2020 Տոկիո

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 2, էջ 397)։

Քաղվածելու սխալ՝ <ref> tags exist for a group named "Anm.", but no corresponding <references group="Anm."/> tag was found