Բաշկիրական ժողովրդական երգ
| «Բաշկիրական ժողովրդական երգ» | |
|---|---|
 | |
| ի երգը | |
| Լեզու | բաշկիրերեն |
Բաշկիրական ժողովրդական երգ, բաշկիրների ժողովրդական ստեղծագործության առավել տարածված երգի տեսակ, որի խոսքերն ու երաժշտությունը պատմականորեն զարգացել են բաշկիրական մշակույթի զարգացման ընթացքում, երգ, որը կոնկրետ հեղինակ չունի, կամ որի հեղինակն անհայտ է։
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բաշկիրների բարդ էթնոգենեզն ազդել է նրանց երգի ավանդույթի, երգերի ժանրի և մեղեդիական ձևերի վրա։ Լինելով բաշկիրական երաժշտական և բանաստեղծական մշակույթի գանձարան՝ բաշկիրական ժողովրդական երգերը ակնառու տեղ են զբաղեցնում ժողովրդի գեղարվեստական ստեղծագործության մեջ։
Բաշկիրների ժողովրդական երաժշտական ստեղծագործությունների անվանումներում օգտագործվում է «կյոյ» (көй - մեղեդի) բառը։ Այն համակցված է «օդոն» (oҙon - երկար, երկարատև), «կըսկա» (ҡyҫҡa - կարճ, կարճատև), «ուրամ» (урам - փողոց), «աուլ» (ауыл - գյուղ, գյուղական) և այլ ածականների հետ, որոնք որոշում են մեղեդու բնույթը։
Ավելի ուշ երգի ձևերն ու սյուժեները հաճախ կոչվում են հատուկ անուններով՝ «Բուրանբայ-կյոյ» («Բուրանբայի մեղեդի»), «Գաբդրահման-կյոյ» («Ғабдраһмән-көй» - Գաբդրահմանի մեղեդի), «Բիիշ» և այլն։ Անանուն ստեղծագործությունները կոչվում են ընդհանուր՝ «երկար մեղեդի», «կարճ մեղեդի» և այլն։
Բաշկիրական ժողովրդական երաժշտական գիտակցության մեջ ձևավորվել է երկուական տերմինաբանական զույգ՝ «оҙон-көй» и «ҡыҫҡа-көй», որոնք որոշում են մեղեդու հատկանիշները։ Այս բևեռների միջև կան այլ մեղեդիական տեսակներ, որոնցից յուրաքանչյուրի համար բաշկիրները ամրագրել են տերմին. միջին երկարության «һалмаҡ-көй» (բառացիորեն «սահուն մեղեդի»), որն իր տեմպով հնչում է «оҙон-көе» նման և «ҡыҫҡа-көе» նման հավասարաչափ տատանման ռիթմով։
Բաշկիրական սեսեները (ժողովրդական հեքիաթասացները) օգտագործում են «һамаҡ-көй» բառակապակցությունը՝ նշելու էպիկական երգեր երգելու ասմունքային կամ դեկլամատիվ ոճը` վանկարկումների էպիկական երգերի ձևը՝ «կուբաիրներ» (բառացիորեն «գովաբանություն, հերոսական երգեր»), որոնք պատմում են բաշկիրների, բաշկիրական կլանների և ցեղերի առաջնորդների մասին։
Բաշկիրական երգերը պարունակում են պատմողական-ասմունքային երգեր, որոնք կոչվում են արաբական «բաիտ» (երկտող ոտանավոր) բառով, որն արտացոլում է բարոյական և արդիական առօրյա դրդապատճառները։ Բաշկիրների կրոնական համոզմունքները ամրագրված են «մունաջատներում»՝ Աստծուն դիմող աղոթքներում։
Ավանդական հարսանեկան արարողությունների ժամանակ «սենլյաու»-ն (сенляу - ողբ) պարտադիր է, որը հարսը կատարում է ծնողների տնից դուրս գալուց առաջ։ Այս ծեսն ամբողջական չէ առանց երգեցողության (теляков), որոնցում բարի ցանկություններ են արտահայտվում, ցուցումներ հարսնացուին՝ ամուսնու ընտանիք մտնելուց առաջ։
19-րդ դարի կեսերին բաշկիրների շրջանում տարածվել են ոչ ծիսական «տակմակները» (таҡмаҡ), որոնք կատարվում էին որպես «ҡыҫҡа-көй» և մոտ ռուսական չաշտուշկային։
Բաշկիրական երաժշտական բանահյուսության առաջին ձայնագրությունները կատարվել են 19-րդ դարի վերջին Օրենբուրգի ուսուցիչ Գ. Խ. Էնիկեևի կողմից Ա. Ի. Օվոդովի օգնությամբ։ Առաջին հրատարակությունները տեղ են գտել Սերգեյ Ռիբակովի «Ուրալի մուսուլմանների երաժշտությունը և երգերը իրենց կյանքի ուրվագիծով» գրքում (1897)։ Բաշկիրական ժողովրդական երգի լուրջ ուսումնասիրությունը ձեռնարկել է Լև Լեբեդինսկին «Բաշկիրական ժողովրդական երգեր և մեղեդիներ» գրքում (1965)։
Տիպաբանություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ըստ բովանդակության, բաշկիրական ժողովրդական երգերը բաժանվում են հետևյալ խմբերի.
- պատմական երգեր. պատմական իրադարձությունների և անձերի մասին, տեղական կառավարիչների, կանտոնների պետերի մասին[1] - «Աբդրախման կանտոն», «Կուլույ-կանտոն», «Կագարման-կանտոն», «Տուհֆատ», «Աբդուլլա-ահուն»)
- երգեր 1812 թվականի Հայրենական պատերազմի մասին. - «Երկրորդ բանակ», «Ֆրանսիական երգ», «Էսկադրոն», «Աստղը ճակատին` կարմիր ձի», «Կուտուզով», «Կահիմ հրամանատար», «Լուբիզար»)[2]
- կյանքի և կենցաղի մասին, հայրենի վայրերի մասին - «Բանակ», «Ուիլ» և «Վայրի սագեր», «Գայս թափառական», «Էլմերզյակ», «Տղամարդ», «Մի գոռա, կկու», «Կուկու», «Իշմուրզա», «Իռենդիկ»
- երգեր ձիու, որսի, հովիվների կյանքի մասին - «Սևաթույր շորորավարգ ձի», «Կաղ շեկակարմիր ձի», «Յուլգոտո որսորդը», «Իռենդեկ»)
- աքսորյալների և փախստականների մասին
- սիրո և կանանց բախտի մասին (Մահիսարվար)[3]
- ծիսական երգեր, որոնք նվիրված են հարսանեկան ծեսերին՝ հանդիպում խնամիների և հյուրերի հետ, նվերներ բաժանում, հյուրերին հյուրասիրում, հարսանիքի ավարտին հարսի օժիտի սնդուկի վրա կատարվող ծիսական պար, որով ճանապարհում են Զարիֆի խնամիներին և հյուրերին, որը համընկնում է գարնանային ծիսական տոնի` «Կարգա բուտկահի» («Սերմնագռավային շիլա»);
- զվարճալի երգեր - «Վեց ձիավորներ», «Զաքարիա-կամայա», «Զագարա», «Իմ Գուլ-կյայ», «Գուլնազիրա, Յամիլյա»
- պարերգեր (տակմակներ) - «Իմ փոքրիկ մատանին», «Լավ է ջրի վրա քայլելը»
- «Թափառաշջիկ կյույ», երգեր, որոնք հայտնի են աղքատ բաշկիրների շրջանում, ովքեր ձմռանը հեռանում են աշխատելու հանքերում և քաղաքներում։ Այս երգերն առանձնանում են բուռն և հումորային կրակոտությամբ։
- հյուր երգեր. բաշկիրները սովորաբար հյուրասիրություն են նախատեսում տոների (համազգային, ընտանեկան), հարսանեկան տոնակատարությունների կապակցությամբ։ Հյուրին մեծ ուշադրությամբ են դիմավորում «Ոսկի՞ է» երգերում հնչող բառերով։ («А��тын микэн?»), կամ «Ընկերներ» («Дустар»), «Ընկերների հավաք» («Йыйын дустар»), «Սեղանի մոտ»։ Չնայած երգի անվանը, բաշկիրների մոտ «սեղան նստելու» սովորույթը խորթ է, փոխառված։ Ավանդաբար «խրախճանքները» պատրաստվում էին դրված հատակին կամ գետնին։ Հյուրերի ժանրը ներառում է երգեր կումիսի («ТСымы? йыры»), թեյախմության («Сэй йыры») մասին, որոնցում երգվում են սիրելի խմիչքները։ Այս երգերը կոչվում են նաև կումիսային։
- երգեր Սալավատ Յուլաևի մասին («Սալավատ»)[4]։
Ըստ կատարման ձևի՝ բաշկիրական ժողովրդական երգերը բաժանվում են.
- оҙон-көй — երկար, ծորուն երգ
- ҡыҫҡа-кюй — կարճ, արագ երգ
- ҡубаиры — հերոսական պատումներ
- բաիտի — առօրյա պատումներ. բաիտային մեղեդիները ստորադասվում են բանաստեղծական տեքստերի կառուցվածքներին՝ բաղկացած երկու կամ չորս տողերից։ Յուրաքանչյուր հատված ունի վանկերի կայուն քանակ՝ 7 (4+3), 8 (4+4) և 10 (5+5): Բայթերով մունաջատ[5] ժանրի ազդեցությամբ առաջացել են ավելի բարդ 11-(4+4+3) և 12-բարդ (4+4+4) կառուցվածքներ։
- сеңляү ~ ողբասացություններ
- теләк — բարեմաղթանքներ հարսնացուին
- өҙляү или тамаҡ ҡурай — մեներգ երկձայն երգեցողություն
Գյուղական, փողոցային երգերը («աույլ-կյոյ», «ուրամ-կյոյ») կապված են կատարման վայրի հետ։ Գյուղի փողոցում դրանք երգում են խնջույքի, զբոսանքի գնացող երգիչների խմբերը։ Գյուղական երգերի տեքստն իր բնույթով էլեգիական է՝ վիշտ, ողբ, տառապանք, մելամաղձություն, տխրություն, երազ, հիասթափություն, աշխարհիկ-փիլիսոփայական մտորումներ։
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ «ИСТОРИЧЕСКИЕ ПЕСНИ БАШКИР, народные башкирские песни на историческую тематику, образующие обширную группу музыкальных жанров башкирского фольклора — Культура народов Башкортос…». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 15-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 8-ին.
- ↑ «Хакимов Р. Ф. Исторические песни в татарском фольклоре. – Казань: ИЯЛИ, 2017. – 172 с.» (PDF). web.archive.org. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021 թ․ ապրիլի 16-ին. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 11-ին.
- ↑ Ләйсән Золотарева - Маһисәрүәр, Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 11-ին
- ↑ «Глава 6. Песня "Салават"». ulaev-salavat.narod.ru. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 11-ին.
- ↑ «Фатых УРМАНЧЕ — Мунажат». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 15-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 8-ին.
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Башкирское народное творчество: Песни и наигрыши / Сост., вступ. ст. и коммент. P. C. Сулейманова. — Уфа: Башкнигоиздат, 1983. — 309 с.
- Башҡорт халыҡ моңдары (Башкирские народные мелодии) / Сост., вступ. ст. и коммент. P. C. Сулейманова. — Уфа: Башкнигоиздат, 1991. — 104 с.
- Башкирское народное музыкальное искусство. Т. I: Эпические песни и напевы / Сост., вступ. ст. и коммент. P. C. Сулейманова; Отв. ред. Ф. А. Надршина, Д. Д. Хасаншин. — Уфа: Китап, 2001. — 240 с. (на башк. яз.).
- Башкирское народное музыкальное искусство. Т. II (в двух частях): Лирические песни и напевы / Сост., вступ. ст. и коммент. P. C. Сулейманова; отв. ред. Д. Д. Хасаншин. — Уфа, 2001. — 196 с.
- Башкирское народное музыкальное искусство. Т. II: Лирические песни и напевы / Сост., вступ. ст. и коммент. P. C. Сулейманова; Отв. ред. Д. Д. Хасаншин. — Уфа: Китап, 2002. — 236 с.(на башк. яз.)
- Башкирское народное музыкальное искусство. T.III: Лирико-драматические песни и напевы / Сост., вступ. ст. и коммент. P. C. Сулейманова; Отв. ред. М. И. Дильмухаметов, Д. Д. Хасаншин. — Уфа, 2001. — 267 с. — 31,2 п.л. (на башк. яз.).
- Башкирское народное творчество. Песни. — Уфа, 1974.
- Башкирский фольклор: принципы классификации певческих жанров // Вестник Башкирского университета. — 2004. — № 4.
- Башҡорт халыҡ йырҙары, йыр-риүәйәттәре./ Автор-төҙөүсеһе Ф. А. Нәҙершина. — Өфө, 1997. — 288 бит. ISBN 5-295-02094-0
- Жемчужины народного творчества Урала: Монография. — Уфа: Китап, 1995. — 248 с.
- Лебединский Л. Н. Башкирские народные песни и наигрыши. М., 1965.
- Песенное творчество иргизо-камеликских башкир: Монография. — Уфа: Китап, 2002.
- Резяпов Р. Башкирские любовные песни // Ватандаш. — 2006. — № 3. — ISSN 1683-3554. Архивировано из первоисточника 4 Մարտի 2016.
- Фоменков М. П. Башкирская народная песня. — Уфа, 1976.
- Военная история башкир. Уфа. Изд. Башкирская энциклопедия. 2013. ISBN 978-5-88185-076-0
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Г. С. Галина. Ст. Песня. Արխիվացված է Նոյեմբեր 7, 2016 Wayback Machine-ի միջոցով: Բաշկիրական հանրագիտարան
- Բաշկիրական ժողովրդական երգ Человек и наука.
- Բաշկիրական ժողովրդական երգ.