Ավեստական ժամանակաշրջան
| Հոդվածների շարք նվիրված |
|
| Հիմնական |
| Բարի և չար ուժեր |
| Սրբազան տեքստեր և աշխատություններ |
|
Ավեստա |
| Էպոսներ և լեգենդներ |
|
Դենքարդ · Բունդահիշն |
| Մշակույթ և խորհրդանիշներ |
| Տարածում և հալածանք |
|
Զրադաշտականությունը Իրանում |
| Կարդացեք նաև |
Ավեստական ժամանակաշրջան (մ․թ․ա․ 1500- 500)[Ն 1], իրանցիների պատմության այն շրջանն է, երբ ստեղծվել է Ավեստան[1]։ Այն կարևոր ներդրում է ունեցել ինչպես կրոնական ոլորտում, այնպես էլ պարսկական դիցաբանության և նրա էպոսի մեջ[2]։
Գիտնականները կարող են հուսալիորեն տարբերակել Ավեստայի երկու տարբեր շերտեր՝ Հին ավեստա և Նոր ավեստա, որոնք մեկնաբանվում են որպես ավեստերեն լեզվի և հասարակության զարգացման երկու տարբեր փուլերի պատկանող շերտեր[3]։ Հին ավեստական հասարակությունն այն հասարակությունն է, որին պատկանում էին ինքը՝ Զրադաշտը և նրա անմիջական հետևորդները։ Նոր ավեստական հասարակությունը ավելի քիչ հստակ է ուրվագծված և արտացոլում է ավելի մեծ ժամանակաշրջան[4]։
Ավեստանական ժամանակաշրջանի ժամանակագրական և աշխարհագրական սահմանների վերաբերյալ համաձայնության տարբեր պատկերացումներ կան։ Ինչ վերաբերում է Ավեստայի աշխարհագրական տարածությանը՝ ժամանակակից գիտնականները համաձայն են, որ այն գտնվել է Մեծ Իրանի արևելյան հատվածում[5]։ Ինչ վերաբերում է ժամանակագրական սահմանին, ապա գիտությունը սկզբում կենտրոնացած է եղել ուշ ժամանակագրության վրա, որը Զրադաշտին վերագրում է մ.թ.ա. 6-րդ դարը: Վերջերս լայնորեն ընդունված է դարձել վաղ ժամանակագրությունը, որը նրան մի քանի դար առաջ է դասում[6][7]։ Այս վաղ ժամանակագրությունը ավեստական ժամանակաշրջանը հիմնականում դասում է Աքեմենյան ժամանակաշրջանից առաջ՝ դարձնելով այն գրական աղբյուրներով հարուստ Իրանի պատմության ամենավաղ շրջանը[4]։
Աղբյուրներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ավեստական ժամանակաշրջանի հիմնական աղբյուրը Ավեստայի տեքստերն են, այսինքն՝ զրադաշտականության կանոնական տեքստերի ժողովածուն։ Ավեստայի ամբողջ նյութը կազմված է ավեստերենով՝ չհաստատված հին իրանական լեզվով: Ավեստան կազմվել և գրվել է շատ ավելի ուշ՝ միջին իրանական Սասանյան ժամանակաշրջանում զրադաշտական ծեսերի ժամանակ օգտագործված տեքստերի հավաքագրմամբ[8]։ Այս ժամանակ ավեստերենը վաղուց դադարել էր խոսակցական լեզու լինելուց և ընդհանուր առմամբ ընդունված է, որ այդ տեքստերը որոշ ժամանակ բանավոր կերպով են փոխանցվել[9]։ Ավեստական տարբեր տեքստերի ճշգրիտ տարիքը և ծագումը դեռևս քննարկվում է, սակայն գիտնականները կարող են հուսալիորեն տարբերակել երկու լեզվական շերտեր՝ Հին ավեստան և Նոր ավեստան[10]։
Հին ավեստա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հին ավեստայի նյութը բաղկացած է գատաներից, Յասնա Հափթանգհայթից և մի շարք մանտրաներից, մասնավորապես՝ Աշեմ Վոհուից, Ահունա Վայրայից և Աիրյաման իշյայից: Ենթադրվում է, որ այս հին ավեստերեն տեքստերը ստեղծվել են իրար մոտ ժամանակաշրջաններում և պետք է սեպագրված լինեն վաղ ժամանակներում, հնարավոր է հենց Զրադաշտի հետ կապ ունենալու պատճառով[11]։ Նրանք բոլորն էլ կենտրոնական դեր են խաղում զրադաշտականության գլխավոր ծիսակարգում՝ Յասնայում: Որոշ տեքստեր երբեմն համարվում են կեղծ Հին ավեստաներեն, մասնավորապես Ենգհե հաթամ մանտրան և Յասնա Հափթանգհայտիի որոշ հատվածներ։ Սա կարող է նշանակել, որ դրանք ծագել են Երիտասարդ Ավեստայի ժամանակաշրջանում, բայց կազմվել են այնպես, որ դրանք ավելի հին երևան[12]։
Նոր ավեստա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Նոր ավեստայի նյութը շատ ավելի մեծ է, բայց նաև ավելի բազմազան և կարող է արտացոլել շարադրման և փոխանցման ավելի երկար ժամանակ, որի ընթացքում տարբեր տեքստեր կարող են անընդհատ թարմացվել և վերանայվել[13]։ Ինչ-որ ժամանակ այս գործընթացը դադարել է, այսինքն՝ սեպագրվել են նաև Երիտասարդ Ավեստանական տեքստերը և նյութը փոխանցվել է հիմնականում անփոփոխ կերպով[14]։ Դա կարող էր տեղի ունենալ Աքեմենյան ժամանակաշրջանում պարսկախոս մոգերի կողմից, որոնք արդեն լիովին չէին տիրապետում ավեստերեն լեզվին[15]։
Այնուամենայնիվ, որոշ նոր ավեստերեն տեքստեր համարվում են վերանայված կամ այլ կերպ փոփոխված այն բանից հետո, երբ արձանագրության հիմնական մասերն արդեն ամրագրված են եղել[16]։ Այն կարող է ցույց տալ մարդկանց ստեղծագործություններ, որոնք չեն խոսել ավեստերեն կամ այն բանից հետո, երբ ավեստան դադարել է լինել կենդանի լեզու[17][18]։ Նման վերանայման օրինակ կարելի է գտնել Արեդվի Սուրայի Անահիտային նվիրված գոյություն ունեցող Աբան Յաշթում: Անահիտան հայտնի է դարձել Աքեմենյան թագավորների օրոք և որոշ գիտնականներ պնդում են, որ Յաշթում որոշ հատվածներ կարող են ավելացվել ավելի ուշ՝ ժողովրդականության այս աճը և Մերձավոր Արևելքի ազդեցությունը արտացոլելու համար[19]։ Հատկապես ուշ տարեթիվ հաճախ համարվում է Վենդիդադը, որը ենթադրվում է, որ ստեղվծել է խմբագրի կամ խմբագիրների այն խմբի կողմից, որոնք հավաքել են մի շարք վաղ, այժմ կորած ավեստերեն աղբյուրներ, մինչդեռ ավեստերեն լեզվին տիրապետել են միայն սահմանափակ կերպով[20]։ Բացի նման փոփոխություններից և խմբագրումներից, գոյություն ունեցող հին և երիտասարդ ավեստերեն տեքստերը մի քանի դար շարունակ փոխանցվել են բանավոր կերպով, մինչև որ դրանք ի վերջո խմբագրվել և գրավոր ձևակերպվել են Սասանյանների ժամանակաշրջանում՝ ձևավորելով այժմյան Ավեստան[11]։
Զրադաշտական գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ավեստական կանոնական տեքստերից բացի, զրադաշտականությունը պարունակում է մեծ գրականություն միջին պարսկերենով: Դրանցից ամենակարևորներն են Բունդահիշնը՝ զրադաշտական տիեզերագնացության ժողովածուն և «Դենկարդը»՝ զրադաշտականության հանրագիտարանային ձևը։ Այս տեքստերը չեն համարվում սուրբ գրություններ, սակայն դրանք պարունակում են Ավեստայի որոշ լրացուցիչ նյութեր, որոնք չկան գոյություն ունեցող ներկայիս տեքստում: Դա պայմանավորված է նրանով, որ Ավեստայի մեծ մասը կորել է Իրանի իսլամական նվաճումից և զրադաշտականության հետագա մարգինալացումից հետո[21]։ Միջին պարսկական գրականության մեջ այս կորած տեքստերի ամփոփումներն ու հղումները լրացուցիչ աղբյուր են համարվում ավեստական ժամանակաշրջանի վերաբերյալ[22]։
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Աշխարհագրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ավեստայի Հին ավեստանական մասերը չեն պարունակում աշխարհագրական վայրերի անուններ, որոնք կարող են նույնականացվել ցանկացած աստիճանի որոշակիությամբ[23][24]։Ավելի ուշ իրանական ավանդույթը Էիրյանեմ Վաեջահին բնորոշում է որպես վաղ իրանցիների տուն և Զրադաշտի ծննդավայր: Այնուամենայնիվ չկա կոնսենսուս այն մասին, թե որտեղ կարող էր գտնվել Աիրյանեմ Վայջահը կամ արդյոք դա իրական կամ դիցաբանական վայր է[25]։ Հետևաբար Հին ավեստական հասարակությանը գտնելու փորձերը հաճախ պայմանավորված են տեքստի ենթադրյալ ժամանակագրությամբ: Վաղ ժամանակագրության կողմնակիցները Զրադաշտին և նրա հետևորդներին գտնում են Կենտրոնական Ասիայում կամ Արևելյան Իրանում, մինչդեռ ուշ ժամանակագրության կողմնակիցները երբեմն նրան տեղակայում են Արևմտյան Իրանում[26]։
Մյուս կողմից տեքստի Նոր ավեստանական հատվածը պարունակում է մի շարք աշխարհագրական հղումներ, որոնք կարելի է նույնացնել ժամանակակից վայրերի հետ և հետևաբար թույլ է տալիս ուրվագծել ավեստական ժողովրդի աշխարհագրական հորիզոնը[27]։ Ընդհանրապես ընդունված է, որ այս տեղանունները կենտրոնացած են Մեծ Իրանի արևելյան մասերում՝ ժամանակակից Աֆղանստանի և Տաջիկստանի երկրների տարածքում[28][29]։
Ժամանակագրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ժամանակակից գիտության մեջ երկար բանավեճեր են ծավալվել ավեստական ժամանակաշրջանի ժամանակագրության՝ մասնավորապես Զրադաշտի կյանքի մասին: Թեև Նոր ավեստայի ժամանակաշրջանում Զրադաշտի և նրա համայնքի ժամանակների միջև հարաբերական ժամանակագրություն հաստատվել է որոշակիորեն, սակայն վերջին տասնամյակներում դրա բացարձակ տեղի մասին կարծիքները զգալիորեն փոխվել են: Ինչ վերաբերում է հարաբերական ժամանակագրությանը, ապա ընդհանուր առմամբ ընդունված է, որ Նոր ավեստական ժամանակաշրջանն արտացոլում է լեզվական, սոցիալական և մշակութային զգալի զարգացում` համեմատած Հին ավեստական տարբերակի հետ[30]։ Հետևաբար գիտնականները անհրաժեշտ ��ն համարում մի քանի դարերի ժամանակային տարբերություն այս տարբերությունները բացատրելու համար[31]։ Օրինակ՝ Ժան Քելենսը տալիս է մոտավորապես 400 տարվա գնահատական[32], մինչդեռ Պրոդս Օկտոր Սկյաերվոն ենթադրում է, որ 300–500 տարիները կարող են բաժանարար հանդիսանալ Հին և Նոր ավեստաների համար[33]։
Ինչ վերաբերում է բացարձակ ժամանակագրությանը, ապա գրականության մեջ կարելի է գտնել մոտավորապես երկու տարբեր մոտեցումներ՝ ուշ և վաղ ժամանակագրություն։ Ուշ ժամանակագրությունը հիմնված է Զրադաշտի կյանքի բավականին ճշգրիտ ամսաթվի վրա՝ նրան դասելով մ.թ.ա. վեցերորդ դարին։ Հետևաբար Նոր ավեստական ժամանակաշրջանը կարող էր արտացոլել Իրանի պատմության հելլենիստական կամ նույնիսկ վաղ պարթևական շրջանը: Այս տարեթիվը հայտնվում է Զրադաշտի կյանքի մասին հունարեն պատմվածքներում, ինչպես նաև ավելի ուշ զրադաշտական տեքստերում, ինչպիսին է Բունդահիշնը: Հետևաբար այս ժամանակագրության շուրջ քննարկումները մեծապես կենտրոնացած են եղել այս պատմությունների վավերականության վրա, երբ գիտնականներ, ինչպիսիք են Վալտեր Բրունո Հենինգը, Իլյա Գերշևիչը և Գերարդո Գնոլին, փաստարկներ են բերել հօգուտ դրա, մինչդեռ մյուսները քննադատել են դրանք[34][35]։
Վաղ ժամանակագրությունը ենթադրում է ավեստական ժամանակաշրջանի շատ ավելի վաղ ժամանակաշրջան, որտեղ Զրադաշտն ապրել է մ.թ.ա. երկրորդ հազարամյակի երկրորդ կեսին (մ.թ.ա. 1500-1000 թվականներ), իսկ Նոր ավեստական ժամանակաշրջամը հետևաբար արտացոում է մ.թ.ա. առաջին հազարամյակի առաջին կեսը (մ.թ.ա. 1000 - 500 թվականներ)[36]Լ Այս վաղ ժամանակագրությունը երբեմն հաստատվում է Զրադաշտի կյանքի ավելի հին թվագրմամբ, որը չնայած անհավանականորեն վաղ թվագրվում է Քսերքսեսից 6000 տարի առաջ և ենթադրում է, որ հույներն ի սկզբանե Զրադաշտին դրել են հեռավոր անցյալում[37]։ Բացի այդ երկու խումբ փաստարկներ սովորաբար արվում են ի օգուտ վաղ ժամանակագրության: Նախ Հին ավեստանի և վաղ վեդայական շրջանի բազմաթիվ և ուժեղ զուգահեռները, որն ինքնին ենթադրվում է, որ արտացոլում է մ.թ.ա. երկրորդ հազարամյակի երկրորդ կեսը[38]։ Օրինակ հին ավեստերենը և ռիգվեդայի լեզուն շատ մոտ են, ինչը վկայում է այն մասին, որ անցել է ընդամենը սահմանափակ ժամանակաշրջան, երբ նրանք բաժանվել են իրենց ընդհանուր հնդիրանական նախալեզվից[39]։ Ավելին երկուսն էլ պատկերում են կիսաքոչվոր հովիվների հասարակությունը, չեն նշում երկաթի օգտագործման մասին, այլ հիշատակում են մարտակառքեր և կանոնավոր անասունների արշավանքներ[40][41]։ Երկրորդը՝ Նոր ավեստանական տեքստերը զուրկ են որևէ նկատելի պարսկական կամ մեդիայի ազդեցությունից, ինչը ցույց է տալիս, որ դրանց մեծ մասը ստեղծվել է Աքեմենյան կայսրության ծագումից առաջ[42][43][44][45]։ Արդյունքում հատկապես ավելի վերջին շրջանում գիտնականներն այժմ աջակցում են Ավեստանական շրջանի վաղ ժամանակագրությանը[46][47][48][49]։
Հնագիտության
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ժամանակակից հնագիտությունը մեծ քանակությամբ տվյալներ է հայտնաբերել Կենտրոնական Ասիայի և Մեծ Իրանի բնակավայրերի և մշակույթների վերաբերյալ Ավեստանական ժամանակաշրջանում, այսինքն՝ միջին բրոնզի դարից մինչև Աքեմենյանների ծագումը[50]։ Սակայն այս տվյալները Ավեստայի գրական աղբյուրների հետ կապելը դժվար է։ Դա պայմանավորված է տեքստերի վերոհիշյալ անորոշությամբ, թե երբ և որտեղ են դրանք ստեղծվել: Արդյունքում որոշակի հնագիտական վայրի կամ մշակույթի ցանկացած նույնականացում Ավեստայի մասերի հետ հանգեցնում է շրջանաձև դատողությունների[4]։ Հետևաբար ժամանակակից գիտությունը հիմնականում սահմանափակվում է Ավեստայի նյութը մեկնաբանելու համար միայն Իրանի պատմության ավելի լայն շրջանակում, մասնավորապես իրանական ցեղերի շարժը դեպի հարավ՝ եվրասիական տափաստանից դեպի հարավային Կենտրոնական Ասիա և դեպի Իրանական սարահարթ ուշ բրոնզի ժամանակաշրան և վաղ երկաթի դարում[51]։
Հին ավեստանական նյութում տեսանելի հովվականության պատճառով այս ժամանակաշրջանի համար առաջարկվել է կապ Անդրոնովոյի մշակույթի հետ[52]։ Ինչ վերաբերում է Նոր ավեստանի ժամանակաշրջանին, ապա Կենտրոնական Ասիայի հարավային շրջանը հետաքրքրություն է առաջացնում[53]։ Դա պայմանավորված է հովվականից դեպի նստակյաց գյուղատնտեսական ապրելակերպի անցումով, որը մատնանշվում է հին և Նոր ավեստական ժամանակաշրջանի և ավեստացիների փոխազդեցության համար հովվական տափաստանային մշակույթների հետ, ինչը ցույց է տալիս տափաստանային շրջանների շարունակական փոխկապակցվածությունը Նոր ավեստայի ժամանակաշրջանի հետ
Բրոնզի դարաշրջանում Հարավային Կենտրոնական Ասիան բնակվել է քաղաքային քաղաքակրթության նշանավոր քաղաքակրթությամբ, որի հարավային մասում եղել են առևտրային ցանցեր: Այնուամենայնիվ մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի կեսերին տեղի է ունեցել այս տարածքի լուրջ վերափոխումներ, քաղաքային կենտրոնները փոխարինվել են ավելի փոքր բնակավայրերով և անցում է կատարվել դեպի խառը գյուղատնտեսական-հովվական տնտեսություն[54]։ Այն սովորաբար նկատվում է տափաստանից իրանական ցեղերի գաղթի արդյունքում[55]։ Այս համատեքստում ավեստական հասարակության միակ թեկնածուն եղել է Խորեզմի շրջանում թազաբաղյաբի մշակույթը[37]։ Այն երբեմն կապված է Աիրյանեմ Վայեջահի գտնվելու վայրի հետ, որը զրադաշտական ավանդույթում այն անվանում է իրանցիների վաղ հայրենիք և զրադաշտական հավատքի ծննդավայր[25]։ Մեկ այլ հնագիտական մշակույթ, որը հետաքրքրություն է առաջացրել որպես ավեստական հասարակության թեկնածու՝ Յազի մշակույթն է, որը նաև հայտնի է որպես Սայն Սեպուլչրո[54]։ Դա պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ այն կապված է նաև տափաստանից ծագած իրանական բնակչության դեպի հարավ տարածման, գյուղատնտեսական պրակտիկաների առկայության հետ կապված Նոր ավեստական հասարակության և թաղման վայրերի բացակայության հետ, ինչը վկայում է երկնային թաղման զրադաշտական պրակտիկայի մասին[55]։
Մշակույթ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հասարակություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հին ավեստական ժամանակաշրջան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հին ավեստանական տեքստերն արտացոլում են հովվական հասարակության հեռանկարը[56]։ Կովը առաջնային նշանակություն է ունեցել և համարվել է սուրբ[56]։ Բացի խոշոր եղջերավոր անասուններից տեքստերում հիշատակվում են ոչխարների և այծերի նման անասուններ։ Հիպոֆորական անունները ինչպիսիք են Վիշտասպան, Պոուրուշասպան և Հաեկատասպան (ասպա՝ «ձի») ցույց է տալիս ձիերի ունեցած արժեքը: Բացի այդ եղել են կամելոֆորական անունները, ինչպիսիք են Զարաուստրան և Ֆրահաուստրան ( ուստրա՝ «ուղտ») ցույց են տալիս երկսապատավոր ուղտի կարևորությունը, այդ կենդանին լավ հարմարված է Կենտրոնական Ասիայի տափաստանային և անապատային շրջանների ծանր պայմաններին[57]։
Ազգակցականությունը ընկալվում է որպես համակենտրոն շրջանակներ, որոնցից ամենաներքինը ընտանիքն է (Խվաետու), որին հաջորդում է ազգը (վերեզենա) և ամենավերջում ցեղը (աիրյաման)[4]։ Այս ազգակցական խմբերը կարող են կապված լինել աշխարհագրական տարբերությունների հետ, ընտանիքը կիսում է տունը (դեմանա), բնակավայրում ապրող տոհմը (վիս) և մի երկրում համատեղ ապրող ցեղը (դահյու)[58]։ Կա հստակ սահմանազատում մի կողմից քրմերի և մյուս կողմից ռազմիկ-հովիվների միջև: Այնուամենայնիվ պարզ չէ, թե արդյոք հետագա խումբը հետագայում առանձնացված է եղել, թե ոչ՝ ինչպես հարակից Նոր ավեստանական և վեդական հասարակություններում[58]։ Ոչ զրադաշտական Հին ավեստական հասարակության մեջ քրմերը ընդհանուր առմամբ անվանել են կարապան, մինչդեռ քրմապետը կոչվել է զաոտար (հոթար), մանտրաներն արտասանվել են քրմերի կողմից, որոնք կոչվել են մաորան[58]։
Ձիավարության մասին խոսք չկա, բայց մի քանի ակնարկներ են արվում կառքերի և կառքերի մրցավազքի մասին։ Հին ավեստացիները զբաղվել են մետաղագործությամբ։ Մետաղի համար կա Հին վեդական տերմին, որը կոչվում այաս, հին ավեստերենում այյահ տերմինի իմաստն անհայտ է, բայց այն մեկնաբանվել է որպես պղինձ/բրոնզ, որը համապատասխանում է բրոնզի դարին[59][60]։
Նոր ավեստական ժամանակաշրջան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Նոր ավեստանական տեքստերը էապես տարբեր տեսակետ են ներկայացնում: Հասարակությունն այժմ հիմնականում նստակյաց է և բազմաթիվ հղումներ են արվում բնակավայրերին և ավելի մեծ շինություններին[4]։ Գյուղատնտեսությունը շատ նշանավոր է և տեքստերում նշվում են այնպիսի գործողություններ, ինչպիսիք են հերկը, ոռոգումը, սերմնացանը, բերքահավաքը և սերմնահավաքը: Նշված են գարու (յավա) և ցորենի (ղանթումա) նման հացահատիկներ, Վենդիդադում մասնավորապես ասվում է՝ «ով հացահատիկ է ցանում՝ Աշա է ցանում» և այն համարժեք է «տասը հազար Ենգհե հատամ մանտրաներին»: Բացի այդ իրականացվում է խոշոր եղջերավոր անասունների, ոչխարների և այծերի լեռնային վերափոխում և ամեն սեպտեմբերին տեղի է ունեցել խնջույք, որը նման է Ալմաբթրիբին (այավրիմա՝ քշել), ինչից հետո անասունը ձմռանը պահել են ախոռներում[61]։
Նոր ավեստական հասարակությունն ունի ազգակցական համակենտրոն շրջանակներ՝ ընտանիք (նմանա), ազգ (վիս) և ցեղ (զանթու)։ Հողի համար ժամկետի հետ միասին (դահյու ) դրանք կապված են Հին ավեստական աշխարհագրական տարբերությունների հետ։ Այժմ գոյություն ունի հասարակության հստակ եռակողմ բաժանումը քրմեր, ռազմիկներ և հասարակ մարդիկ[61]։ Չնայած վեդայական հասարակության մեջ գոյություն ունեցող նույն բաժանմանը և նույն ընդհանուր տերմիններին՝ քահանաների, ռազմիկների և հասարակ մարդկանց հատուկ անունները տարբեր են, ինչը կարող է արտացոլել երկու համակարգերի անկախ զարգացում[58]։ Ավեստայում կա մի հատված, որը նկարագրում է չորրորդ դաս, դրանք են արհեստավորները (հուիտի)[61]։
Հասարակությունն ըստ երևույթին շատ պատերազմասեր է եղել և բազմաթիվ հղումներ են արվում քոչվոր ազգերի հետ մարտերին[62]։ Բանակը կազմված է եղել կլանների ու ցեղերի մակարդակով[63]։ Նրանք մարտնչել են բարձրացված դրոշակներով[64]։ Իշխանավորները կառքեր են քշել, սովորական մարդիկ ոտքով են կռվել, իսկ մարտիկները ձիով։ Զենքերը ներառում են նիզակներ, գավազաններ և կարճ թրեր: Փոխադրման մասին խոսք չկա, իսկ ռազմական արշավները հավանաբար կազմակերպվել են միայն փոքր մասշտաբով[63]։
Երիտասարդ ավեստական հասարակության մեջ զրադաշտականության հետ կապված մի շարք առանձնահատկություններ կան, ինչպիսիք են վնասատու կենդանինների սպանությունը, մաքրության օրենքները, շների հանդեպ հարգանքը և բարու ու չարի միջև հստակ տարանջատումը[58]։ Մեծ շեշտ է դրվել բազմացման վրա, իսկ սեռական գործունեությունը, որը չի նպաստում այդ նպատակին ինչպիսիք են ձեռնաշարժությունը, համասեռամոլությունը և մարմնավաճառությունը, խստորեն դատապարտվել են[61]։ Երիտասարդ ավեստական հասարակության ամենաակնառու տարրերից մեկը հարազատների ամուսնության խթանումն է եղել՝ նույնիսկ անմիջական հարազատների միջև: Թեև պարզ չէ, թե որքանով է այն կիրառվում հասարակ մարդկանց կողմից՝ ենթադրվում է, որ այս սովորույթը ինքնության կերտման գործընթացի մի մասն է, որի ժամանակ սերտ կապ ունեցող հնդիրանական խմբերի սովորույթները միտումնավոր փոփոխվել են[56]։
Ինքնություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ավեստայի ժողովուրդը հետևողականորեն օգտագործում է Արյա տերմինը որպես ինքնորոշում: Արևմտյան Իրանում նույն տերմինը հանդիպում է մ.թ.ա. 6-րդ և 5-րդ դարերում Դարեհի և Քսերքսեսի մի քանի արձանագրություններում։ Այդ արձանագրություններում Արյա բառի օգտագործումն արդեն ցույց է տալիս ավելի լայն, ընդհանուր մշակութային տարածության զգացում և ժամանակակից գիտնականները ավեստանական և հին պարսկական Արիան մեկնաբանում են որպես իրանական ինքնության արտահայտում[65][66]: Արիայի այս նույնականացումը հատուկ է իրանական համատեքստին:
Մի կողմից Արյա տերմինը նույնպես հայտնվում է Հին Հնդկաստանում որպես Վեդաների ժողովրդի ինքնորոշում: Ավեստայի և Վեդայի ժողովուրդները ունեն լեզվական, սոցիալական, կրոնական և մշակութային ընդհանրություններ և պետք է որ ավելի վաղ ժամանակներում ստեղծած լինեն մեկ ժողովուրդ[67]։ Այնուամենայնիվ չնայած ավեստական և վեդական արիայի սերտ հարևանությանը՝ պարզ չէ, թե արդյոք այս երկու ժողովուրդները շարունակական փոխազդեցություն են ունեցել, քանի որ ոչ Ավեստան, ոչ Վեդան որևէ միանշանակ հղում չեն անում մյուս խմբին:
Մյուս կողմից Ավեստայում հիշատակվում են մի շարք մարդիկ, որոնց հետ Արիաները շարունակական կապի մեջ են եղել, մասնավորապես՝ Թուրիան, Սաիրիման, Սաինուն և Դահին: Չնայած Ավեստայի Արիայի և այլ խմբերի միջև հստակ սահմանազատմանը՝ նրանք բոլորը թվում է թե եղել են իրանախոս ժողովուրդներ[68][69]։ Թուրիները ավելի ուշ լեգենդների թուրանացիներն են և ասվում է, որ ապրել են Օքսուս գետից այն կողմ ինչ-որ տեղ: Մյուս կողմից՝ Սաիրիման և Դահին կապվել են սարմատների[70] և դահայների հետ[71]՝ լեզվական նմանությունների հիման վրա, մինչդեռ Սաինուի ինքնությունը անհայտ է։ Հետևաբար գիտնականները այս ժողովուրդներին կապում են հյուսիսային Կենտրոնական Ասիայի տափաստանային գոտում ապրող իրանախոս քոչվորների հետ[72]։
Կրոն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Զրադաշտական կրոնական բարեփոխումները տեղի են ունեցել հին իրանական հեթանոսության համատեքստում: Զրադաշտից առաջ իրանցի ժողովուրդների կրոնական հավատալիքների վերաբերյալ ուղղակի աղբյուրներ չկան, սակայն գիտնականները կարող են հիմնվել զրադաշտական վեճերի վրա և համեմատություններ օգտագործել Հին Հնդկաստանի վեդայական կրոնի հետ: Զրադաշտականության և վեդայական կրոնի միջև կան մի շարք նմանություններ ծիսական ոլորտում, ինչը հուշում է, որ նրանք վերադառնում են ընդհանուր հնդիրանական անցյալին[73]։ Զրադաշտի բարեփոխումների ճշգրիտ բնույթը շարունակում է բանավեճի առարկա մնալ գիտնականների շրջանում, սակայն վաղ զրադաշտական համայնքի թշնամանքը ցույց է տալիս, որ դրանք էական են եղել[74]։ Զրադաշտի քննադատության հիմնական թիրախը դաևաների իրանական պաշտամունքն է եղել[75]։ Այս գերբնական էակները հայտնվում են վեդայական կրոնում, իսկ ավելի ուշ՝ հինդուիզմում որպես կանոնավոր աստվածներ և ենթադրվում է, որ նրանք ժամանակին եղել են նաև իրանական ժողովուրդների աստվածները[76]։
Հին ավեստական ժամանակաշրջան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բացի իրանական Դաևայի պաշտամունքի քննադատությունից՝ Զրադաշտի բարեփոխումները կենտրոնանում են գերագույն աստվածության շուրջ, որը կոչվում է Մազդա (Իմաստունը) կամ Ահուրա (Տերը), ինչպես նաև հիմնարար հակադրություն բարու և չարի միջև: Զրադաշտի ուսմունքը հետևաբար պարունակում է միաստվածական և դուալիստական տարրեր[77]։ Վեդայական կրոնում չհայտնված Մազդայի ծագման վերաբերյալ կոնսենսուս չկա: Որոշ գիտնականներ կարծում են, որ նա կարող է լինել Զրադաշտի կրոնական նորամուծությունը, մինչդեռ մյուսները կարծում են, որ նա ներկայացնում է վաղ իրանական նորամուծությունը, որը տարբերվում է վեդայական ավանդույթից կամ որ նա Վեդայական Վարունայի իրանական համարժեքն է[78][79]։ Գատաներում արտահայտված դուալիզմը գոյություն Աշայի (ճշմարտություն) և Դրուջի (խաբեություն), ինչպես նաև Վոհու Մանահի (լավ միտք) և Ակա Մանահի (վատ միտք) միջև։ Աշան և Դրուջը համարժեքներ ունեն վեդայականությում՝ Ռտան և Դրուհը, սակայն երկու հասկացություններն էլ ավելի ակնառու և ընդլայնված դեր ունեն Զրադաշտի մտածողության մեջ[80]։ Գատաներն օգտագործում են Ահուրա տերմինը ինչպես Մադդայի, այնպես էլ նրա հետ կապված որոշ գերբնական էակների համար[81]։ Դեավների նման՝ Ահուրաները ևս Հին Հնդկաստանում ունեն Ասուրաների համարժեք: Հին վեդական ժամանակաշրջանում Դևաները և Ասուրաները համարվել են աստվածներ, սակայն վերջիններս դիվահարվել են ուշ վեդայական ժամանակաշրջանում, որին զուգահեռ Հին Իրանում կատարել են Դաևաների դիվահարման գործընթացը:
Նոր ավեստական ժամանակաշրջան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Նոր ավեստական տեքստերում արտահայտված կրոնն արդեն ցուցադրում է զրադաշտականության հետ կապված հիմնական տարրերը[82]։ Հին ավեստանական տեքստերի դուալիզմն այժմ արտահայտվում է աստվածային ոլորտում՝ որպես հակադրություն Ահուրա Մազդայի (Իմաստուն Տեր) և Ահրիմանին (չար ոգի), որը ուղղակիորեն չի հայտնվել Գատաներում։ Այնուամենայնիվ Հին ավեստանական տեքստերից ամենավառ տարբերությունը մեծ թվով աստվածությունների առկայությունն է, որոնք կոչվել են յազատաներ (պաշտամունքի արժանի մեկը)[83]։ Այս աստվածությունները կրոնին ավելացնում են ընդգծված բազմաստվածային տարրեր[84]։ Այս աստվածություններից ոմանք ունեն նմանակներ վեդայական կրոնում, մինչդեռ մյուսները կարող են լինել իրանական նորարարություններ[85]։ Չկա կոնսենսուս այն մասին, թե ինչպես և ինչու են այս աստվածությունները հայտնվում Նոր ավեստանական ժամանակաշրջանում: Մի կողմից Մերի Բոյսի նման գիտնականները կարծում են, որ սա Զրադաշտի ուսմունքի շարունակությունն է: Մյուս կողմից գիտնականները՝ ինչպիսին Իլյա Գերշևիչն է պնդում են, որ զրադաշտականությունը սինկրետիստական կրոն է, որը ձևավորվել է Զրադաշտի խիստ դուալիստական ուսմունքների միաձուլումից և բազմաստվածային իրանական համայնքների գործելաոճից, որոնք կլանվել են հավատքի տարածման հետ[86]։
Աշխարհայացք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ավեստայի մարդիկ պատկերացրել են աշխարհը բաժանված յոթ շրջանների՝ Հաֆթ Քեշվարի[88]։ Այս շրջաններից վեցը համակենտրոն կերպով տեղադրված են կենտրոնականի շուրջ, որը կոչվում է Խվանիրաուա: Այդ կենտրոնական տարածքը համարվել է ավեստացիների տունը: Այն արտահայտված է Միհր Յաշտում, որը նկարագրում է, թե ինչպես է Միհրն անցնում Հարա լեռը և ուսումնասիրում Էյրյոշայանան, այսինքն՝ Աիրիաներով բնակեցված հողերը և յոթ շրջանները[87]։ Այսպիսով Հարա լեռը կանգնած է բնակեցված աշխարհի կենտրոնում: Նրա գագաթնակետի շուրջ պտտվում են Արևը, Լուսինը և աստղերը, իսկ առասպելական Արեդվի Սուրա Անահիտա գետը իր գագաթից հոսում է դեպի համաշխարհային օվկիանոս՝ Վուրուկաշա:
Երբ իրանցիները շփվել են Հին Մերձավոր Արևելքի քաղաքակրթությունների հետ՝ նրանց աշխարհագրական գիտելիքներն ու հեռանկարը մեծապես աճել են: Հետևաբար նրանց աշխարհայացքը ընկել է այս մյուս ժողովուրդների աշխարհայացքի ազդեցության տակ։ Օրինակ՝ Սասանյանները հաճախ օգտագործել են Երկրի քառակի բաժանումը, որը վերցվել է հույներից: Անկախ դրանից ավեստանական ժամանակաշրջանի աշխարհայացքը ընդհանուր մնացել է մինչև իսլամական շրջանը, որտեղ իրանցի գիտնականները, որոնցից է օրինակ ալ-Բիրունին միաձուլել են գնդաձև Երկրի մասին գիտելիքները յոթ շրջանների իրանական հայեցակարգի հետ[89]։
Էպոս
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ավեստայում կարելի է գտնել բազմաթիվ ակնարկներ վաղ իրանցիների պոեզիայի, դիցաբանության, պատմվածքների և բանահյուսության մասին: Մեծ թվով հղումներ են պարունակում մասնավորապես Աբան Յաշթ, Դրվասպ Յաշթ, Ռամ Յաշթ, Դեն Յաշթ և Զամյադ Յաշթ կերպարները, որոնք հաճախ կոչվում են առասպելական Յաշթ[90]։ Ամենամեծ աղբյուրը Բունդահիշն է, որը միջնադարի զրադաշտական տիեզերագնացության պահլավերեն համառոտագիրն է։
Ավեստան ներկայացնում է իրանցիների երկար պատմությունը՝ սկսած Փիշդադյանների դինաստիայից, որին հաջորդում է Կայանյանների դինաստիան: Կայանյաններից վերջինը եղել է Վիշտասպանը, որը զրադաշտականության մաս է եղել և Զրադաշտի կարևոր հովանավորը: Այս պատմությունների կարևոր մասը եղել է իրանցիների (Այրիա) պայքարը իրենց ոխերիմ թշնամիների՝ Թուրանիների (Թուրիա) դեմ: Մասնավորապես մանրամասն նկարագրված է նրանց թագավոր Աֆրասիաբը և Խվարենան ձեռք բերելու վերջին անհաջող փորձերը։ Ընդհանուր առմամբ, այս պատմությունները համարվում են հիմնականում առասպելական: Ջամշիդի, Ֆերեյդունի և Կայ Կավասի նման կերպարները ունեն համարժեքներ՝ Վեդական Յաման, Տրիտան և Կավյա Ուշաններտ և հետևաբար այստեղից հետևություն է կատարվում, որ կարելի է վերադառնալ ընդհանուր հնդիրանական ժամանակաշրջան: Անկախ դրանից որոշ տարրեր կարող են պատմական տեղեկատվություն պարունակել: Օրինակներից մեկը իրանցի ժողովուրդների ազգակցական կապի հնարավոր հիշողությունն է, որն արտահայտվել է Ֆերեյդունի երեք որդիների՝ Իրաջի (Աիրիա), Թուրի (Թուրիա) և Սալմի (Սաիրիմա) միջոցով[91][92]։ Մեկ այլ օրինակ է կայանյանների պատմականությունը։ Թեև վաղ հաստատությունները հիմնականում ընդունել են նրանց պատմականությունը, սակայն այդ հարցի վերաբերյալ ավելի նոր կարծիքները մինչ օրս տատանվում են լայն սպեկտրի վրա[93]։
Այս պատմվածքների և դրա հերոսների տարրերը ակնառու կերպով հանդիպում են իրանական շատ ավելի ուշ տեքստերում, ինչպիսիք են Բահման-նամեն, Բորզու նաման, Դարաբ նաման, Քուշ նաման, ինչպես նաև ամենահայտնին Իրանի ազգային էպոս՝ Շահնամեն: Ավեստանական շրջանի ազդեցությունը իրանական գրական ավանդույթի վրա ընդհանուր առմամբ այնքան զգալի է եղել, որ Էլթոն Լ. Դանիելը եզրակացություն է կատարել դրանց վրա՝ «Նրա պատմություններն այնքան հարուստ են, մանրամասն, համահունչ և բովանդակալից, որ դրանք ընդունվել են որպես իրական իրադարձությունների արձանագրություններ այնքան, որ նրանք գրեթե ամբողջությամբ կոլեկտիվ հիշողության մեջ փոխարինել են հին Իրանի իրական պատմությունը»[94]։
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Նշումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Ավեստական ժամանակաշրջանի այս թվագրումն արտացոլում է վերջին գիտնականների կարծ��քը:
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Բոյս, 2011, էջ՝ 62. «Ավեստացի ժողովուրդ տերմինն այստեղ օգտագործվում է զրադաշտի սեփական ցեղը, նրա հովանավոր Կավի Վիշթասպայի ցեղը և Արևելյան Իրանում հաստատված ժողովուրդներին ընդգրկելու համար, թեև ոչ բոլորն են «ավեստերեն» խոսում, բայց սերում են «ավեստայից», որը նրանք ներդրել են սուրբ տեքստերի փոխանցման և կազմելու գործընթացին»։
- ↑ Դանիել, 2012, էջ՝ 51. «Ի լրումն իրենց կրոնական մտքի, ավեստացի ժողովուրդը նաև նպաստել է իրանական մշակույթի մեկ այլ մնայուն ասպեկտի՝ էպոսի ստեղծմանը»:
- ↑ Շմիթ, 2000
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Սկյաերվո, 1995
- ↑ Ուիթզել, 2000
- ↑ Բրայանտ, 2001, էջ՝ 130․ «նախկինում շատ գիտնականներ ընդունել են Մ.թ. ա. վեցերորդ դարի վրա հիմնված ամսաթիվը, որը հիմնված է հունական աղբյուրների վրա, սակայն այժմ ոլորտի ժամանակակից մասնագետները այն ամբողջությամբ մերժել են»:
- ↑ Մալանդրա, 2009, «Զրադաշտի ծննդյան ամսաթվի շուրջ հակասությունները երկար ժամանակ մարտահրավեր են եղել զրադաշտական ուսումնասիրությունների համար: Եթե կա մի բան, որը նման է կոնսենսուսի, դա այն է, որ նա ապրել է մ.թ. ա. մոտ 1000 թվականին, գումարած կամ հանած մեկ դար [...]»
- ↑ դե Վաան, Մարտինեզ Գարսիա, էջ՝ 3
- ↑ Հոֆման, 1989, էջ՝ 90. «Մազդայական քրմերը, որոնք կարողացել են արտասանել Ավեստայի տեքստերը, պետք է որ ժամանած լինեին Պարսկաստան: Որովհետև իրանական հարավարևմտյան այսինքն՝ պարսկական ավանդույթից դուրս չկան հայտնի Ավեստական տեքստեր [...]: Եթե Ավեստայի տեքստերի փոխանցումը տեղի է ունեցել բավական վաղ, ապա այս տեքստերը պետք է ավելի մեծ չափով փոխանցված լինեն քրմերի կողմից, որոնք այլևս չեն եղել բնիկ ավեստերեն խոսողներ»:
- ↑ Շմիթ, 2000, էջ՝ 25. «Ավեստանական տեքստերի լեզվական ձևը որպես ամբողջություն միանման չէ և կարելի է առանձնացնել երկու հիմնական խումբ, որոնք չեն կարող զատվել միայն ժամանակագրական, այլ նաև բարբառաբանական առանձին կետերում»։
- ↑ 11,0 11,1 Սկյաերվո, 2009, էջ՝ 46
- ↑ Հումբախ, 1991, էջ՝ 7
- ↑ Հինցե, 2014, «Ինչպես Ավեստայի մյուս մասերը՝ ներառյալ Յասնա, Վիսպերադ, Վիդեվդադ և Խորդե Ավեստայի նոր ավեստական բաժինները, Յաշթները նույնպես ստեղծվել են հին իրանական ժամանակաշրջանում քրմական հորինվածքի բանավոր մշակույթի մեջ, որը կենդանի և արդյունավետ է մնացել այնքան ժամանակ մինչ քրմերը կարողացել են տիրապետել ավեստերենին»։
- ↑ դե Վաան, Մարտինեզ Գարսիա
- ↑ Սկյաերվո, 2011, էջ՝ 59. «Հին Ավեստական տեքստերը բյուրեղացվել են, հավանաբար, մ.թ.ա. երկրորդ հազարամյակի վերջին որոշ ժամանակներում, մինչդեռ նոր ավեստանական տեքստերը՝ ներառյալ արդեն բյուրեղացած Հին Ավեստան հավանաբար բյուրեղացել են Աքեմենյանների օրոք, երբ զրադաշտականությունը դարձել է թագավորական կրոն»
- ↑ Սկյաերվո, 1995, էջ՝ 163. «Վերջապես Նոր Ավեստայի որոշ հատվածներ, մասնավորապես՝ Վիդևդադը ունեն քերականական առանձնահատկություններ , որոնք շատ նման են հին պարսկերենին, այսինքն տեքստերի, որոնք բաղկացած են «սխալ քերականական վերջավորությամբ ճիշտ բառերից»»։
- ↑ Սկյաերվո, 1995, էջ՝ 166
- ↑ Շմիթ, 2000, էջ՝ 26: «Մյուս տեքստերը շատ ավելի ցածր աստիճանի են և ցույց են տալիս շատ անհամապատասխան և հաճախ քերականորեն սխալ լեզու, ինչը հստակ ցույց է տալիս, որ տեքստի հեղինակները կամ կազմողները այլևս չեն հասկանում դրանք»։
- ↑ Բոյս, 2014, «Կան ուրիշները, որոնք ըստ երևույթին կազմվել են Արդվի Սուրայի սինկրետական նույնականացումից հետո սեմական աստվածուհի Անաիտիսի հետ: [...] Վերջնական տարբերակը լեզվաբանորեն ներդաշնակ է, բայց գրական որակը մեծապես տարբերվում է արխայիկ որոշ բանաստեղծական տողերից»։
- ↑ Մալանդրա, 2006, «Վենդիդադի» բովանդակության ակնարկը ցույց է տալիս, որ այն բավականին տարասեռ ստեղծագործություն է ։ Այն ոչ թե իր մայրենի լեզվով գրող մեկ հեղինակի ստեղծագործություն է, այլ խմբագրի (կամ խմբագիրների) գիտակից արտադրանք, որը հավաքել է բազմազան նյութեր այժմ հիմնականում կորսված աղբյուրներից: Սա առանձին-առանձին լավ ավեստական արտահայտությունների հավաքածու է նրանց համար, որոնք չեն իմացել, թե ինչպես գրել ավեստերենով, բայց այնուամենայնիվ նրանք կարողացել են կատարել հստակ հայտարարություն»:
- ↑ Հոֆման, 1996, էջ՝ 36: «Իսլամական նվաճման արդյունքում Սասանյանների տապալումից հետո (651 թվական) Ավեստայում անկման շրջան է սկսվել ։ Հետսասանյան անկման ժամանակաշրջանում ավեստայի մեծ մասը կորել է»։
- ↑ Բոյս, 1990, էջ՝ 4:«Մի քանի կարևոր պահլավերեն գրքեր հիմնականում կամ մասամբ կազմված են կորած ավեստական գրություններից, որոնք հաճախ հիշատակվում են անուններով և դրանք համեմատելով գոյություն ունեցող տեքստերի հետ՝ հնարավոր է դառնում բավականին վստահորեն տարբերակել թարգմանությունը պարաֆրազներից և մեկնաբանություններից և այսպիսով ձեռք բերել գիտելիքներ բացակայող քրմական և պատմողական ավեստանյան ստեղծագործությունների մասին»։
- ↑ Բոյս, 1996, էջ՝ 250: «Ֆրավաշները հարգվում են նաև որպես անհատներ Մուզիայի, Ռաոզդիայի, Թանիի, Աուխվիի և Ապախսիրիայի հողերում: Ինչպես արդեն ասվել է` «Մենք Տանտալուսի տանջանք ենք ապրում այս անունների հետ կապված, որոնց ստեղծումը հավանաբար միշտ առեղծված կմնա մեր համար»: Կարելի է միայն ենթադրել, որ դրանք պատկանել են hեռավոր հյուսիս-արևելքում գտնվող շրջաններին՝ տարածքի նախապատմական ինչ-որ հեռավոր ժամանակաշրջանում։»
- ↑ Գրինեթ, 2015, էջ՝ 21: «Արդյոք Ավեստան պարունակում է որևէ հավաստի վկայություն այն վայրի մասին, որտեղ ապրել է «իսկական» Զրադաշտը (գատայում բազմիցս հիշատակված անձը): Պատասխանը բացասական է»։
- ↑ 25,0 25,1 Վոգելսանգ, 2000
- ↑ Գրինեթ, 2015, էջ՝ 22-24
- ↑ Գրինեթ, 2015
- ↑ Ուիթզել, 2000, էջ՝ 48: ««Vīdẽvdaδ» ցուցակն ակնհայտորեն կազմվել կամ խմբագրվել է ինչ-որ մեկի կողմից, որը Աֆղանստանը և նրան շրջապատող հողերը համարել է բոլոր արիացիների, այսինքն բոլոր (արևելյան) իրանցիների տունը՝ «Աիրիանեմ»: «Վիջահը» հանդես է եկել որպես նրանց կենտրոն»
- ↑ Վոգելսանգ, 2000, էջ՝ 58: «Ցուցակը նկարագրում է այն հողերը, որոնք գտնվում են ժամանակակից Աֆղանստանի լեռներից հյուսիս, արևմուտք, հարավ և արևելք ընկած տարածքներում»:
- ↑ Դանիել, 2012, էջ՝ 46. «Ավեստացիների հասարակությունը շատ առումներով պարզ է եղել, բայց այն զգալիորեն փոխվել է Հին ավեստանից մինչև Նոր ավեստան ընկած ժամանակաշրջանում»։
- ↑ Հինցե, 2015, էջ՝ 38․ «Լեզվական, գրական և հայեցակարգային բնութագրերը ենթադրում են, որՀին Ավեստան մի քանի դար ավելի մեծ է, քան նորը»:
- ↑ Կելենս, 1989, էջ՝ 36
- ↑ Սկյաերվո, 1995, էջ՝ 162
- ↑ Շահբազի, 1977, էջ՝ 25-35
- ↑ Սթաուսբերգ, 2008, էջ՝ 572
- ↑ Սկյաերվո, 2012
- ↑ 37,0 37,1 Բոյս, 1996
- ↑ Բրայանտ, 2001
- ↑ Հումբախ, 1991
- ↑ Բոյս, 1996, էջ՝ 14: «Այնտեղ ոչ մի նմանություն չկա հողը մշակելու մասին՝ ոչ մի հիշատակում գութանի կամ կոմի, ցանքի ժամանակի կամ բերքահավաքի մասին, թեև նման բաների մասին շատ է խոսվում Նոր ավեստայում»:
- ↑ Շվարց, 1985, էջ՝ 662: «Ապշեցուցիչ փաստ է, որ ավեստական ամենահին տեքստերում՝ գատաներում, որոնք ինչպես տեսնում ենք, առատ են անասունների պատկերներով՝ թվում է, թե գյուղատնտեսության մասին քիչ կամ ընդհանրապես հիշատակում չկա»։
- ↑ Սկյաերվո, 1995, էջ՝ 166․ «Այն փաստը, որ ամենահին Նոր ավեստանական տեքստերը, ըստ երևույթին ոչ մի հիշատակում չեն պարունակում արևմտյան Իրանի, ներառյալ Մեդիայի մասին կարծես թե ցույց է տալիս, որ դրանք կազմվել են արևելյան Իրանում, նախքան այդ տարածքում Մեդիայի տիրապետության հասնելը»:
- ↑ Բոյս, 1996, էջ՝ 191. «Եթե այլ կերպ լիներ և եթե զրադաշտականությունն իր սաղմնային շրջանում հասցվեր մարերին և պարսիկներին, ապա այդ կայսերական ժողովուրդը պետք է անխուսափելի կերպով հիշատակություն գտներ նրա կրոնական աշխատություններում»:
- ↑ Վոգելսանգ, 2000, էջ՝ 62 «Բոլոր վերը նշված դիտարկումները մատնանշում են Վիդեվդատի ցուցակի կազմման ամսաթիվը, որը զգալի ժամանակով նախատեսում է պարսկական Աքեմենյանների Արևելյան Իրան ժամանումը (մ․թ․ա․ մոտ 550 թվական)»։
- ↑ Գրինեթ, 2005, էջ՝ 44-45 «Դժվար է պատկերացնել, որ տեքստը կազմված է եղել որևէ այլ վայրում, բացի Հարավային Աֆղանստանում և ավելի ուշ, քան մ.թ.ա. 6-րդ դարի կեսերին»:
- ↑ Սթաուսբերգ, 2002, էջ՝ 27 «Այն երբեմն ներկայացված է նաև վերջին հետազոտություններում: Այնուամենայնիվ հետազոտողների մեծամասնությունն այսօր հակված է այդ տարբերակին»:
- ↑ Կելենս, 2011, էջ՝ 35-44 «Վերջին տասը տարիների ընթացքում աստիճանաբար առաջացել է ընդհանուր կոնսենսուս՝ ի օգուտ Գատաների մ.թ.ա. 1000 թվականին տեղադրման շուրջ [...]»:
- ↑ Դանիել, 2012, էջ՝ 47. «Վերջին հետազոտությունները զգալի կասկածներ են հարուցել այս թվագրման և աշխարհագրական դիրքի վերաբերյալ[...]։ Ընդհանուր առմամբ հավանական է թվում, որ Զրադաշտը և ավեստական ժողովուրդը եղել են Արևելյան Իրանում շատ ավելի վաղ շրջանում, քան կարծում էին նախկինում»:
- ↑ Ֆոլց, 2013, էջ՝ 57. «Ավեստանական լեզվի հնացած բնույթը և նրա նմանությունները Ռիգ Վեդայի հետ, ինչպես նաև դրա նկարագրած սոցիալական և էկոլոգիական միջավայրը հուշում են այս երկու ծայրահեղությունների միջև ինչ-որ բանի մասին, բայց ոչ շատ ավելի ուշ, քան մ.թ.ա. 1000թվականին։»
- ↑ Լույլեր, Բորոֆկա
- ↑ Հինցե, 2015
- ↑ Գրինեթ, 2015, էջ՝ 22. «Հաշվի առնելով բոլոր հանգամանքները՝ մեր ժամանակագրական և մշակութային պարամետրերը հակված են ենթադրելու, որ Զրադաշտը (կամ գոնե «Գատական համայնքը») տեղակայվել է հյուսիսային տափաստաններում՝ բրոնզի դարաշրջանում, մինչև իրանական ցեղերի հարավային գաղթը, այսպիսով հավանություն տալով ներկայիս Ղազախստանի Անդրոնովոյի հովվական մշակույթի որոշ տարբերակին՝ մ.թ.ա. մոտ 1500–1200 թվականներին
- ↑ Կուզմինա, 2008, Գլուխ՝ Հարավային Կենտրոնական Ասիայի հնագիտական մշակույթներ
- ↑ 54,0 54,1 Լույլեր, 2019
- ↑ 55,0 55,1 Կուզմինա, 2007
- ↑ 56,0 56,1 56,2 Դանիել, 2012
- ↑ Շմիթ, 1979
- ↑ 58,0 58,1 58,2 58,3 58,4 Բոյս, 2011
- ↑ Սկյաերվո, 1995, էջ՝ 168. «Այս բառի սկզբնական իմաստը կարող է լինել «բրոնզ», բայց դրա ճշգրիտ նշանակությունը Գատաներում հնարավոր չէ որոշել»։
- ↑ Ուիթզել, 1995, «Հաջորդ խոշոր հնագիտական տարեթիվը երկաթի ներմուծումն է մ.թ.ա. մոտ 1200 թվականին: Այն առաջին անգամ հիշատակվում է երկրորդ ամենահին տեքստում՝ Աթարվավեդայում, որպես «սև մետաղ», մինչդեռ Ռիգվեդայում հայտնի է միայն բուն այայի մասին «պղինձ/բրոնզ»:
- ↑ 61,0 61,1 61,2 61,3 Շվարց, 1985
- ↑ Բոյս, 2011, էջ՝ 65․ «Այս իրադարձությունների ընթացքում զարգացել է ավելի ռազմատենչ «Նոր ավեստական» հասարակությունը։
- ↑ 63,0 63,1 Շահբազի, 2011, էջ՝ 489
- ↑ Մալանդրա, 2018, էջ՝ 186․ «Բանակները մարտի գնացին բարձրացված դրոշակներով կամ պաստառներով»
- ↑ Կելենս, 2005, էջ՝ 233-251
- ↑ Գնոլի, 2006, էջ՝ 504. «Դարեհ I-ի [...] և Քսերքսեսի արձանագրությունները, որոնցում թվարկված են կայսրության տարբեր գավառները, ցույց են տալիս, որ 6-րդ դարի վերջից մինչև մ.թ.ա. 5-րդ դարի կեսերը պարսիկներն արդեն տեղյակ են եղել արիա «իրանական» ազգին պատկանելության մասին»։
- ↑ Բեյլի, 2011, էջ՝ 681-683
- ↑ Բոյս, 1996, էջ՝ 104. «Ֆերեյդուն Յաշթում, 143-4, իրանցիների մեջ ճանաչված են հինգ դիվիզիաներ, մասնավորապես՝ Էյրիա (տերմին, որը ավեստացիները կարծես օգտագործում են իրենց մասին), Թուիրյա, Սաիրիմա, Սաինու և Դահի»:
- ↑ Շվարց, 1985, էջ՝ 648. «Թեև ակնհայտ է, որ իրանական բարբառները խոսվել են ամբողջ Արևելքում և ինչպես տեսանք հսկայական տարածք Ավեստան համարվում է արիական, սակայն մենք գտնում ենք իրանական անուններ կրող անհատներ, որոնք դասվում են որպես այլ ժողովուրդներ»:
- ↑ Բեյլի, 2011, էջ՝ 65. «Սկյութական դաշտում պետք է հիշատակել երկու անուն՝ Սարմատայները, որոնք Ավեստա Սաիրիմայում են և Սաուրոմատայները։ Այս երկու անունների ստուգաբանությունը որոշ չափով բարդ է։ Սարմատայները պահպանվել են Զորում (Բունդաշիհն 2, 106.15)»:
- ↑ Բեյլի, 1959
- ↑ Դանիել, 2012, էջ՝ 52. «Նրանք ներառել են նաև Կայանյան թագավորների պատմությունները, որոնք ավարտվել են Կավի Վիշտասպայի (Գոշտասպ) օրոք և պատերազմել են իրանցիների և նրանց բնական թշնամիների՝ Թուրանիների միջև (հավանաբար Իրանի հյուսիսում գտնվող քոչվոր ժողովուրդներ, որոնք հետագայում նույնացվել են իրանական թուրքերի հետ)»։
- ↑ Գնոլի, 2012, «Վեդայական կրոնի և կրոնական աշխարհի խիստ ծիսական բնույթը, որտեղ Զրադաշտի ուղերձը հաստատվել է հակազդեցության և կանխամտածված հակադրության միջոցով՝ առանձնանում է մի շարք ընդհանուր կետերով»:
- ↑ Ֆոլց, 2013, էջ՝ 61. «Ակնհայտ է, որ Զրադաշտի գաղափարները հաճախ դիտվել են որպես սպառնալիք, քանի որ Ավեստայում և այլուր կան ակնարկներ նրա միսիոներների հալածանքների և նույնիսկ սպանությունների մասին»:
- ↑ Ահմադի, 2019
- ↑ Հերենշմիդթ, 2011, «Այն, որ նրանք ազգային աստվածներ են եղել՝ հաստատվում է այն փաստով, որ դրանք կանչվել են վեդայական հռետորաբանության մեջ տարածված արտահայտությունների իրանական տարբերակների միջոցով»
- ↑ Բոյդ, Քրոսբի
- ↑ Հինցե, 2015, էջ՝ 33
- ↑ Կույպեր, 1976
- ↑ Սթաուսբերգ, 2002, էջ՝ 95
- ↑ Սկյաերվո, 2012, էջ՝ 12. «Հին Ավեստայում աստվածային էակները հիշատակվում են որպես «տերեր» (Ահուրա՝ հին հնդկական Ասուրա), այդ թվում նաև երկնային կրակը՝ Ահուրա Մազդայի որդին, բայց նրանք հիմնականում անանուն են մնացել»։
- ↑ Սկյաերվո, 1995, էջ՝ 169. «Կրոնում առաջին անգամ մենք ակնարկներ ենք գտնում տիեզերական առասպելի մասին, որը հայտնի է ավելի ուշ ժամանակներից՝ Ահուրա Մազդայի ստեղծման փուլերը, ագրեսոր Ագրա Մայնիուի հարձակումը և նրա գալուստը աշխարհում լույսի և խավարի բաժանման միջոցով[...] Մենք նաև առաջին անգամ ունենք ժամանակի վերջին նկարագրությունը, երբ Աստուատ Արետան դուրս է գալիս Կասաոյա լճից:»
- ↑ Սկյաերվո, 2012, էջ՝ 12. «Երիտասարդ ավեստերեն «աստվածություն, աստված» տերմինը յազատան է, բառացիորեն «զոհաբերությունների արժանի» (միայն արական աստվածներ), որը Ահուրա Մազդայի էպիթետն է Հին Ավեստայում (Յասնա 41.3):»
- ↑ Հինցե, 2013
- ↑ Սկյաերվո, 1995, էջ՝ 169. «Բազմաթիվ աստվածներ են կանչվում կամ ուղղակի հիշատակվում, որոնցից շատերը ժառանգված են, բայց որոշները միայն իրանական են, օրինակ՝ Աշի և Դրուուասպա աստվածուհիները, որոնք երկուսն էլ պաշտվել են Կենտրոնական Ասիայում Քուշանի ժամանակաշրջանում (Duchesne-Guillemin 1962 թվական. 240):
- ↑ Գերսևիչ, 1967, էջ՝ 13-14
- ↑ 87,0 87,1 Գերսևիչ, 1967
- ↑ Բոյս, 1990
- ↑ Շահբազի, 2012, էջ՝ 519-522. «Ժամանակի և աստղագետների ազդեցության տակ յոթ կլիման պատկերվել է որպես յոթ հողատարածք հասարակածի վերևում և զուգահեռաբար, որոնցից յուրաքանչյուրը պատկանում է մոլորակին և կապված է կենդանակերպի մեկ կամ երկու նշանների հետ։»
- ↑ Հինցե, 2014
- ↑ Բոյս, 1996, էջեր 104-105
- ↑ Կուզմինա, 2007, էջ՝ 174․ «Իրանական տեքստերում բոլոր իրանախոս լեզուների ազգակցական կապի մասին գաղափարն արտացոլված է մի լեգենդի մեջ, թե ինչպես է իրանցիների նախահայրը բաժանել երկիրը երեք որդիների միջև՝ Սալմ՝ սաուրոմատների նախահայրը (որն ապրել է պատմական ժամանակաշրջանում՝ Դոնից մինչև Ուրալ), Թուր, որից առաջացել են թուրիացիները (Կենտրոնական Ասիայի հյուսիսային մասը կոչվում էր Թուրան), իսկ կրտսեր որդի Իրաջը եղել է իրանական բնակչության նախահայրը (Քրիսթենսեն 1934):
- ↑ Սկյաերվո, 2013
- ↑ Դանիել, 2012, էջ՝ 47
Մատենագրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Ahmadi, Amir (2019). The Daeva Cult in the Gathas: An Ideological Archaeology of Zoroastrianism. Iranian Studies. Vol. 24. Routledge. ISBN 978-0367871833.
- Bailey, Harold W. (1959). «Iranian Arya and Daha». Transactions of the Philological Society. 58: 71–115. doi:10.1111/j.1467-968X.1959.tb00300.x.
{{cite journal}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Bailey, Harold W. (2011). «Arya». Encyclopædia Iranica. Vol. II. Iranica Foundation.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Boyce, Mary (1990). Textual Sources for the Study of Zoroastrianism (Textual Sources for the Study of Religion). The University of Chicago Press. ISBN 9780226069302.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Boyce, Mary (1996). A History Of Zoroastrianism: The Early Period. Brill.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Boyce, Mary (2014). «Ābān Yašt». Encyclopædia Iranica. Vol. I. Iranica Foundation. էջեր 60–61.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Boyce, Mary (2011). «Avestan People». Encyclopædia Iranica. Vol. III. Iranica Foundation. էջեր 62–66.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Boyd, James W.; Crosby, Donald A. (1979). «Is Zoroastrianism Dualistic or Monotheistic?». Journal of the American Academy of Religion. 47 (4): 557–588. doi:10.1093/jaarel/XLVII.4.557. JSTOR 1462275 – via JSTOR.
- Bryant, Edwin (2001). The Quest for the Origins of Vedic Culture. Oxford: Oxford University Press. էջեր 131.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Daniel, Elton L. (2012). The History of Iran. Greenwood. ISBN 978-0313375095.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Foltz, Richard C. (2013). Religions of Iran: From Prehistory to the Present. Oneworld Publications. ISBN 978-1780743080.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Geiger, Wilhelm (1884). «Vaterland und Zeitalter des Awestā und seiner Kultur». Sitzungsberichte der königlichen bayrischen Akademie der Wissenschaften. 2: 315–385.
{{cite journal}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Gershevitch, Ilya (1967). The Avestan Hymn to Mithra. Cambridge University Press.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Gershevitch, Ilya (1968). «Old Iranian Literature». In Spuler, B. (ed.). Handbuch der Orientalistik. Brill. էջեր 1–32. doi:10.1163/9789004304994_001. ISBN 9789004304994.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Gnoli, Gherardo (1980). Zoroaster's Time and Homeland: A Study on the Origins of Mazdeism and Related Problems. Istituto universitario orientale.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Gnoli, Gherardo (2012). «Indo-Iranian Religion». Encyclopædia Iranica. Vol. XIII. Iranica Foundation. էջեր 97–100.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Gnoli, Gherardo (2006). «Iranian Identity ii. Pre-Islamic Period». Encyclopædia Iranica. Vol. XIII. Iranica Foundation. էջեր 504–507.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Grenet, Frantz (2005). «An Archaeologist's Approach to Avestan Geography». In Curtis, Vesta Sarkhosh; Stewart, Sarah (eds.). Birth of the Persian Empire Volume I. I.B.Tauris. ISBN 978-0-7556-2459-1.
- Grenet, Frantz (2015). «Zarathustra's Time and Homeland - Geographical Perspectives». In Stausberg, Michael; Vevaina, Yuhan S.-D.; Tessmann, Anna (eds.). The Wiley Blackwell Companion to Zoroastrianism. John Wiley & Sons, Ltd. ISBN 9781118785539.
- Herrenschmidt, Clarisse (2011). «Daiva». Encyclopædia Iranica. Vol. VI. Iranica Foundation. էջեր 599–602.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Hintze, Almut (2013). «Monotheism the Zoroastrian Way». Journal of the Royal Asiatic Society. 24 (2): 225–249. JSTOR 43307294 – via JSTOR.
{{cite journal}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Hintze, Almut (2014). «Yašts». Encyclopædia Iranica. Iranica Foundation.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Hintze, Almut (2015). «Zarathustra's Time and Homeland - Linguistic Perspectives». In Stausberg, Michael; Vevaina, Yuhan S.-D.; Tessmann, Anna (eds.). The Wiley Blackwell Companion to Zoroastrianism. John Wiley & Sons, Ltd. ISBN 9781118785539.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Hoffmann, Karl (1996). Avestische Laut- und Flexionslehre (German). Innsbruck: Institut für Sprachwissenschaft der Universität Innsbruck.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - Hoffmann, Karl (1989). Der Sasanidische Archetypus - Untersuchungen zu Schreibung und Lautgestalt des Avestischen (German). Reichert Verlag. ISBN 9783882264708.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - Homayoun, Nasser T. (2004). Kharazm: What do I know about Iran?. Cultural Research Bureau. ISBN 964-379-023-1.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Humbach, Helmut (1991). The Gathas of Zarathustra and the Other Old Avestan Texts. Carl Winter Universitätsverlag.
- Kellens, Jean (1989). «Avestique». In Schmitt, Rüdiger (ed.). Compendium Linguarum Iranicarum. Dr. Ludwig Reichert Verlag.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն); More than one of|editor=and|editor-last=specified (օգնություն) - Kellens, Jean (2011). «Avesta i. Survey of the history and contents of the book». Encyclopædia Iranica. Vol. III. Iranica Foundation.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Kellens, Jean (2005). «Les Airiia - ne sont plus des Āryas: ce sont déjà des Iraniens». Āryas, Aryens et Iraniens en Asie centrale. Association de Boccard.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Kuiper, F. B. J. (1976). «Ahura "Mazda" 'Lord Wisdom'?». Indo-Iranian Journal. 18 (1–2): 25–42. doi:10.1163/000000076790079465. JSTOR 24652589 – via JSTOR.
{{cite journal}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Kuzmina, Elena E. (2007). J.P. Mallory (ed.). The Origin of the Indo-Iranians. Brill. ISBN 978-90-474-2071-2.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Kuzmina, Elena E. (2008). Victor H. Mair (ed.). The Prehistory of the Silk Road (Encounters With Asia). University of Pennsylvania Press, Inc. ISBN 978-0812240412.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Lhuillier, Johanna; Boroffka, Nikolaus, eds. (2018). A Millennium of History: The Iron Age in southern Central Asia (2nd and 1st Millennia BC)Proceedings of the conference held in Berlin (2014). Archäologie in Iran und Turan, Band 17. Berlin: Dietrich Reimer Verlag. ISBN 978-3-496-01594-9.
- Lhuillier, Johanna (2019). «The Settlement Pattern in Central Asia during the Early Iron Age». Urban Cultures of Central Asia from the Bronze Age to the Karakhanids: Learnings and conclusions from new archaeological investigations and discoveries. Proceedings of the First International Congress on Central Asian Archaeology held at the University of Bern (1st ed.). Harrassowitz Verlag. էջեր 115–128. doi:10.2307/j.ctvrnfq57.12. ISBN 9783447111690. JSTOR j.ctvrnfq57.12.
- Malandra, William W. (2006). «Vendīdād i. Survey of the history and contents of the text». Encyclopædia Iranica. Iranica Foundation.
- Malandra, William W. (2009). «Zoroaster ii. General Survey». Encyclopædia Iranica. Iranica Foundation.
- Malandra, William W. (2018). The Frawardin Yašt: Introduction, Translation, Text, Commentary, Glossary. Ancient Iran. Vol. 8. Brill Academic Pub. ISBN 978-1949743036.
- Skjaervø, P. Oktor (1995). «The Avesta as source for the early history of the Iranians». In Erdosy, George (ed.). The Indo-Aryans of Ancient South Asia. De Gruyter. ISBN 9783110144475.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Skjaervø, P. Oktor (2011). «Avestan Society». In Daryaee, Touraj (ed.). The Oxford Handbook of Iranian History. Oxford University Press. ISBN 978-0199390427.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Skjaervø, P. Oktor (2013). «Kayāniān xiv. The Kayanids in Western Historiography». Encyclopædia Iranica. Vol. II. Iranica Foundation.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Skjaervø, P. Oktor (2009). «Old Iranian». In Windfuhr, Gernot (ed.). The Iranian Languages. Routledge. ISBN 9780203641736.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Skjaervø, P. Oktor (2012). The Spirit of Zoroastrianism. Yale University Press. ISBN 978-0-300-17035-1.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Schmitt, Rüdiger (2000). «Die Sprachen der altiranischen Periode». Die iranischen Sprachen in Geschichte und Gegenwart. Dr. Ludwig Reichert Verlag Wiesbaden. ISBN 3895001503.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Schmitt, Rüdiger (1979). «Die avestischen Namen». Iranisches Personennamenbuch, Band I: Die altiranischen Namen. Austrian Academy of Sciences Press. ISBN 978-3-7001-0300-4.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Schwartz, Martin (1985). «The Old Eastern Iranian World View According to the Avesta». In Gershevitch, I. (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 2: The Median and Achaemenian Periods. Cambridge University Press. էջեր 640–663. doi:10.1017/CHOL9780521200912.014. ISBN 9781139054935.
- Shahbazi, Alireza Shapur (1977). «The 'Traditional Date of Zoroaster' Explained». Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 40 (1): 25–35. doi:10.1017/S0041977X00040386. JSTOR 615820.
{{cite journal}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Shahbazi, Alireza Shapur (2012). «Haft Kešvar». Encyclopædia Iranica. Vol. XI. Iranica Foundation.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Shahbazi, Alireza Shapur (2011). «Army i. Pre-Islamic Iran». Encyclopædia Iranica. Vol. II. Iranica Foundation.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Stausberg, Michael (2008). «On the State and Prospects of the Study of Zoroastrianism». Numen. 55 (5): 561–600. doi:10.1163/156852708X310536.
{{cite journal}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Stausberg, Michael (2002). Die Religion Zarathushtras: Geschichte - Gegenwart - Rituale. Vol. 1 (1st ed.). W. Kohlhammer GmbH. ISBN 978-3170171183.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - de Vaan, Michiel; Martínez García, Javier (2014). Introduction to Avestan (PDF). Brill. ISBN 978-90-04-25777-1.
- Vogelsang, Willem (2000). «The sixteen lands of Videvdat - Airyanem Vaejah and the homeland of the Iranians». Persica. 16. doi:10.2143/PERS.16.0.511.
{{cite journal}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Witzel, Michael (2000). «The Home of the Aryans». In Hinze, A.; Tichy, E. (eds.). Festschrift für Johanna Narten zum 70. Geburtstag (PDF). J. H. Roell. էջեր 283–338. doi:10.11588/xarep.00000114.
{{cite book}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն) - Witzel, Michael (1995). «Early Sanskritization Origins and Development of the Kuru State». Electronic Journal of Vedic Studies. 1 (4): 1–27. doi:10.11588/ejvs.1995.4.823.
{{cite journal}}: More than one of|author=and|last=specified (օգնություն)