Ղազախստան

Ղազախստանի Հանրապետություն; Қазақстан Республикасы; Республика Казахстан
; Դրոշ	; Զինանշան
	Ազգային օրհներգ՝ Իմ Ղազախստանը
	Ղազախստանի դիրքը
Մայրաքաղաք	Աստանա
Ամենամեծ քաղաք	Ալմա Աթա կամ Ալմաթի
Պետական լեզուներ	ղազախերեն; ռուսերեն
Անկախություն-1991
Տարածք
Բնակչություն
Արժույթ	ղազախական տենգե (KZT)
Ժամային գոտի	(ՀԿԺ+5/+6)
Ազգային դոմեն	.kz
Հեռախոսային կոդ	+7

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Ղազախստան (այլ կիրառումներ)

Ղազախստան^[1] (ղազ.՝ Қазақстан [qɑzɑqˈstɑn], ռուս․ ՝ Казахстан), եվրասիական պետություն է։ Նախկինում մի տևական ժամանակ, Հոկտեմբերյան հեղափոխության հաղթանակից (1917 թվական) հետո, մինչև 1936 թվականին Ղազախստանը եղել է Ռուսաստանի Սովետական Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետության կազմում որպես ինքնավար հանրապետություն։ Հետագայում, մինչև անկախացումը (1991 թվական) ունեցել է ԽՍՀՄ միութենական հանրապետության կարգավիճակ և մյուս 14 հանրապետությունների հետ միասին ուղղակիորեն ենթարկվել է միութենական կենտրոնական կառավարությանը։ Այդ ընթացքում մայրաքաղաքը եղել է Ալմա Աթան, անկախացումից հետո տեղափոխվել է Աստանա։

Ղազախստանը ընդարձակ, բերրի հողերով ծածկված տափաստանների, ինչպես նաև անջուր անապատների երկիր է։ Նրա ընդերքում հայտնաբերված են մարդկությանը հայտնի գրեթե բոլոր օգտակար հանածոները։

Ղազախստանին բնորոշ է տարածքի յուրացվածության ցածր մակարդակը, նոսր բնակեցվածությունը, այն Կենտրոնական Ասիայի՝ տարածքով ամենամեծ պետությունն է^[2]։ Ներկայումս տնտեսական զարգացման գլխավոր ուղղվածությունը հումքային բնույթից հրաժարումն է, մշակող ճյուղերի զարգացման խրախուսումը, տեխնոլոգիական հետամնացության հաղթահարումը և ժամանակակից ենթակառուցվածքների ստեղծումը։

Պատմություն

2018 թվականի հունվարի 1-ին՝ պատմության մեջ առաջին անգամ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը սկսում է նախագահել Ղազախստանը^[3]։ Ղազախստանի արտաքին գործերի նախարարությունը հաղորդում է, որ այս կարգավիճակում Աստանայի առաջնահերթություններից են դառնում առանց միջուկային զենքի խաղաղության հաստատումը, համաշխարհային պատերազմի սպառնալիքի վերացումը, տեղական հակամարտությունների կարգավորումը և ահաբեկչության դեմ պայքարը^[3]։ Նաև նախատեսված էր Կենտրոնական Ասիայի շահերի առաջմղումը` տարածաշրջանային անվտանգության ամրապնդման, Աֆրիկայում խաղաղության հաստատման հարցերի լուծման և 21-րդ դարի սպառնալիքներին ու մարտահրավերներին Անվտանգության խորհրդի ու ամբողջ ՄԱԿ-ի համակարգի համապատասխանեցման նպատակներով^[3]։ Բացի այդ, Ղազախստանի նախաձեռնությամբ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը առաջին անգամ այն անցկացնում է երկրների պաշտոնական դրոշի ծածանման արարողությունով, որոնք մինչև 2019 թվականի վերջը ընտրվել են Խորհրդի նոր ոչ մշտական անդամներ՝ Կոտ դ'Իվուար, Քուվեյթ, Նիդեռլանդներ, Պերու, Լեհաստան և Հասարակածային Գվինեա^[3]։

Ղազախստանը մինչև 2018 թվականի դեկտեմբերի 31-ը ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի 8 ոչ մշտական անդամներից էր։ Անվտանգության խորհրդը Ղազախստանը նախագահում է մինչև 2018 թվականի հունվարի 31-ը^[3]։

Աշխարհագրություն

Ղազախստանը դասական հարթավայրային երկիր է, թույլ բլրապատ մակերևույթով։ Միայն հարավարևելյան սահմանների երկայնքով է, որ ձգվում են ��ինչև 5000 մ բարձրության լեռներ։ Մանղշլաղ թերակղզու մակերևույթը համաշխարհային օվկիանոսի մակարդակից ցածր է։

Կլիմա

Կլիման ցամաքային է, միջին հուլիսյան ջերմաստիճանը +19 °C +26 °C է, հունվարյանը՝ -4 °C - 19 °C: Մթնոլորտային տեղումները 200-400 մմ է։

Ջրային ցանց

Գետային ցանցը նոսր է, համեմատաբար խիտ է հյուսիսում և արևելքում։ Ամենամեծ գետը Իրտիշն է, որը նավարկելի է։ Սիրդարյան և Նարին գետերը համեմատաբար սակավաջուր են և օգտագործվում են ոռոգման համար, ամռանը ստորին հոսանքում մինչև Արալի ծովը հասնելը հաճախ ցամաքում են։ Ամենախոշոր լիճը Բալխաշն է։ Լանդշաֆտները հերթափոխվում են հյուսիսից հարավ՝ անտառատափաստաններից մինչև կիսաանապատներն ու անապատները։ Միջին և հարավային գոտու շատ շրջաններում ձյան շերտի փոքր հաստությունը հնարավորություն է տալիս նույնիսկ ձմռանը դրանք օգտագործել որպես արոտավայրեր։ Հարավային շրջաններում գյուղատնտեսությունը կարիք ունի արհեստական ոռոգման։

Բնակչություն

Բնակչության 1960-2024 թվականների վիճակագրություն

Տարի	Բնակչություն
1960	9 714 260 մարդ	^[4]
1961	10 129 861 մարդ	^[4]
1962	10 532 062 մարդ	^[4]
1963	10 913 552 մարդ	^[4]
1964	11 267 329 մարդ	^[4]
1965	11 588 870 մարդ	^[4]
1966	11 872 939 մարդ	^[4]
1967	12 120 504 մարդ	^[4]
1968	12 341 412 մարդ	^[4]
1969	12 550 121 մարդ	^[4]
1970	12 757 245 մարդ	^[4]
1971	12 966 920 մարդ	^[4]
1972	13 176 584 մարդ	^[4]
1973	13 382 211 մարդ	^[4]
1974	13 577 049 մարդ	^[4]
1975	13 756 789 մարդ	^[4]
1976	13 920 105 մարդ	^[4]
1977	14 070 681 մարդ	^[4]
1978	14 215 111 մարդ	^[4]
1979	14 362 417 մարդ	^[4]
1980	14 518 924 մարդ	^[4]
1981	14 683 789 մարդ	^[4]
1982	14 853 993 մարդ	^[4]
1983	15 030 495 մարդ	^[4]
1984	15 214 051 մարդ	^[4]
1985	15 403 006 մարդ	^[4]
1986	15 600 928 մարդ	^[4]
1987	15 801 753 մարդ	^[4]
1988	15 982 510 մարդ	^[4]
1989	16 249 500 մարդ	^[4]
1990	16 348 000 մարդ	^[4]
1991	16 450 500 մարդ	^[4]
1992	16 439 095 մարդ	^[4]
1993	16 330 419 մարդ	^[4]
1994	16 095 199 մարդ	^[4]
1995	15 815 626 մարդ	^[4]
1996	15 577 894 մարդ	^[4]
1997	15 333 703 մարդ	^[4]
1998	15 071 300 մարդ	^[4]
1999	14 928 426 մարդ	^[4]
2000	14 883 626 մարդ	^[4]
2001	14 858 335 մարդ	^[4]
2002	14 858 948 մարդ	^[4]
2003	14 909 018 մարդ	^[4]
2004	15 012 985 մարդ	^[4]
2005	15 147 029 մարդ	^[4]
2006	15 308 084 մարդ	^[4]
2007	15 484 192 մարդ	^[4]
2008	15 674 000 մարդ	^[4]
2009	16 092 701 մարդ	^[4]
2010	16 321 581 մարդ	^[4]
2011	16 556 600 մարդ	^[4]
2012	16 791 425 մարդ	^[4]
2013	17 035 275 մարդ	^[4]
2014	17 948 816 մարդ	^[5]
2017	18 037 646 մարդ	^[6]
2018	18 276 500 մարդ	^[6]
2021	19 002 586 մարդ	^[4]
2024	20 139 914 մարդ	^[7]

Ղազախստանը բազմազգ պետություն է։ Բնակչության 1/3-ից քիչ ավելին ղազախներ, 30%-ը ռուսներ, 3,7%-ը՝ ուկրաինացիներ, մնացածը ուզբեկներ, գերմանացիներ, թաթարներ և տասնյակ այլ ազգերի ներկայացուցիչներ։ Այժմ հետխորհրդային տարիներին փոխվում է բնակվության ազգային կազմը։ Երկրից հեռանում է ռուսախոս բնակչությունը( ռուսներ,ուկրաինացիներ,գերմանացիներ)՝ հիմնականում որակյալ աշխատույժը։

Ազգեր	1989^[8] թվականի տվյալներով	1999 թվականի տվյալներով	2009 թվականի տվյալներով	2011 թվականի տվյալներով	2013^[9] թվականի տվյալներով
Ամբողջ բնակչությունը	16 600	14 955	16 005	16 442	17 099
ղազախներ	6 536	7 971	10 099	10 527	11 174
ռուսներ	6 228	4 490	3 797	3 753	3 712
ուզբեկներ	332	370	457	481	514
ուկրաինացիներ	896	549	333	321	310
ույգուրներ	185	210	223	233	245
թաթարներ	328	249	203	204	205
գերմանացիներ	958	356	178	180	183

Խոշոր քաղաքներն են Ալմա Աթան, Պավլոդարը, Կարագանդան, նոր մայրաքաղաք Աստանան։ Հայտնի է նաև Բայկոնուրը, որը եղել է ԽՍՀՄ խոշորագույն տիեզերանավակայաններից մեկը( գործում է նաև այժմ)։ Այստեղից է արձակվել աշխարհում առաջին արհեստական արբանյակը, տիեզերք է թռել Յուրի Գագարինը։ Առավել խտաբնակ են Կարագանդայի և Ալմա Աթայի մարզերը, թույլ են բնակեցված արևմտյան Կասպից ծովին հարող, ինչպես նաև կենտրոնական շրջանները։

№	Քաղաքի անունը	Մարզ	Բնակչություն	№	Քաղաքի անունը	Մարզ	Բնակչություն
1	Ալմաթա		1 507 737	12	Կիզիլորդա	Կիզիլորդայի մարզ	213 165
2	Աստանա		814 401	13	Պետրոպավլովսկ	Հյուսիս-Ղազախստանյան մարզ	207 402
3	Շիմքենդ	Հարավ-Ղազախստանյան մարզ	683 273	14	Ատիրաու	Ատիրաուսկայի մարզ	196 494
4	Կարագանդա	Կարագանդայի մարզ	484 596	15	Ակտաու	Մանգիստաուի մարզ	181 526
5	Ակտոբե	Ակտյուբինայի մարզ	377 520	16	Տեմիրտաու	Կարագանդայի մարզ	175 632
6	Տարազ	Ժամբիլի մարզ	351 476	17	Թուրքեստան	Հարավ-Ղազախստանյան մարզ	155 549
7	Պավլոդար	Պավլոդարի մարզ	329 901	18	Կոկչետավ	Աքմոլայի մարզ	140 846
8	Ուստ-Կամենոգորսկ	Արևելա-Ղազախստանյան մարզ	314 014	19	Տալդիկորգան	Ալմաթայի մարզ	135 217
9	Սեմեյ	Արևելա-Ղազախստանյան մարզ	312 065	20	Էկիբաստուզ	Պավլոդարի մարզ	130 903
10	Ուրալսկ	Արևմտա-Ղազախստանյան մարզ	227 385	21	Ռուդնիյ	Կոստանայի մարզ	114 170
11	Կոստանայ	Կոստանայի մարզ	221 970	22	Ժանաոզեն	Մանգիստաուի մարզ	106 221

Վարչական բաժանում

Ղազախստանը ունիտար պետություն է։ Ղազախստանի կազմի մեջ մտնում են 14 մարզեր, 86 քաղաքներ, 168 շրջաններ և 174 գյուղեր։

№	Մարզ/Քաղաք	Վարչական կենտրոն	Տարածք (կմ²)	Բնակչություն (01.10.2013)	Խտություն (մարդ/կմ²)
1	Ալմաթա		451	1 494 590	3313,95
2	Աստանա^[10]		710	804 474	1133,06
3	Բայկանուր		57	38 970	683,68
4	Աքմոլայի մարզ	Կոկչետավ	146 219	735 232	5,03
5	Ակտյուբինայի մարզ	Ակտոբե	300 629	805 117	2,68
6	Ալմաթայի մարզ	Տալդիկորգան	223 911	1 977 324	8,83
7	Ատիրաուսկայի մարզ	Ատիրաու	118 631	564 936	4,76
8	Արևելա-Ղազախստանյան մարզ	Ուստ-Կամենոգորսկ	283 226	1 394 382	4,92
9	Ժամբիլի մարզ	Տարազ	144 264	1 081 907	7,50
10	Արևմտա-Ղազախստանյան մարզ	Ուրալսկ	151 339	151 339	4,11
11	Կարագանդայի մարզ	Կարագանդա	427 982	1 367 512	3,20
12	Կոստանայի մարզ	Կոստանայ	196 001	880 775	4,49
13	Կիզիլորդինի մարզ	Կիզիլորդա	226 019	737 122	3,26
14	Մանգիստաուի մարզ	Ակտաու	165 642	582 361	3,52
15	Պավլոդարի մարզ	Պավլոդար	124 755	752 057	6,03
16	Հյուսիս-Ղազախստանյան մարզ	Պետրոպավլովսկ	97 993	576 748	5,89
17	Հարավ-Ղազախստանյան մարզ	Շիմկենտ	117 249	2 721 676	23,21
	Ամբողջը		2 724 902	17 098 546	6,27

Հայերը Ղազախստանում

Ղազախստանի տարածքում հայերը հաստատվել են դեռևս վաղնջական ժամանակներից։ Հայկական համայնքը Ղազախստանում մեծացել և ձևավորվել է Խորհրդային Միության տարիներին և դրանից հետո^[11]։

Տնտեսություն

Ղազախստանը ունի հզոր տնտեսական ներուժ։ Հետ խորհրդային տարիների տնտեսական անկմանը փոխարինել է դանդաղ բայց կայուն աճը։ Նկատվում է արտասահմանյան կապիտալի ներհոսք։ Հիմնական ներդրողները եվրոպական և ճապոնական ընկերություններն են։ Տնտեսության առաջատար ճյուղը արդյունաբերությունն է, որը տալիսէ համախառն ներքին արդյունքի գրեթե 40%-ը։ Զարգացած են լեռնահանքային, վառելիքաէներգետիկ, մետաղաձուլական, մեքենաշինական, քիմիական, սննդի ճյուղերը։

Վառելիքաէներգետիկ ճյուղ

Վառելիքաէներգետիկ ճյուղում առաջատարը քարածխի հանույթն է։ Գլխավոր հանքավայրերն են Կարագանդան և Էքիբաստուզը։ Մանղշլաղ և Բուզոնչի թերակղզիներում արդյունահանում են նավթ և այրվող գազ, որոնք խողովակաշարերով ուղակվում են երկրի արդյունաբերական կենտրոններ և արտասահման։

Սև մետաղաձուլություն

Սև մետաղաձուլությանը զարգանում է սեփական հումքի և վառելիքի բազայի վրա։ Ամենախոշոր ձեռնարկությունը Կարագանդայի հարևանությամբ գտնվող Տեմիրթաուի մետաղաձուլական կոմբինատն է։ Զարգացած է նաև պղնձաձուլությունը, կապարի, ցինկի, ազնիվ և հազվագյուտ մետաղների ձուլումը։

Քիմիական արդյունաբերություն

Քիմիական արդյունաբերության ձեռնարկություններն աշխատում են նավթ, ֆոսֆորիտների, սև և գունավոր մետաղաձուլության թափոնների բազայի վրա։ Արտադրում են նավթամթերքներ, ֆոսֆորական պարարտանյութեր, թթուներ, դեղորայք։

Մեքենաշինություն

Մեքենաշինությունը արդյունաբերության ամենաարագ զարգացող ճյուղերից է։ Արտադրում են մեքենաներ և սարքավորումներ լեռնահանքային ու մետաղաձուլական ձեռնրկությունների համար, տրակտորներ, գյուղատնտեսական այլ մեքենաներ։

Թեթև արդյունաբերություն

Թեթև արդյունաբերության կարևոր ճյուղերն են կաշվի, մորթու, կարի, մետաքսի արդյունաբերությունը։ Զարգացած է բամբակյա գործվածքների և կահույքի արտադրությունը։

Սննդի արդյունաբերություն

Սննդի արդյունաբերության գլխավոր ճյուղը մսի արտադրությունն է, որի խոշոր կենտրոններն են Պետրոպավլովսկը, Ալմա Աթան։ Զբաղվում են նաև բոուսական հումքի վերամշակմամբ։ Շաքարի գործարաններ կան Ալմա Աթայի, Տալդի Կուրգանի մարզերում։ Կասպից և Արալի ծովերում, Բալխաշ լճում զբաղվում են ձկնորսությամբ։ Ղազախստանի ընդհանուր առմամբ թույլ բնակեցված տարածքում ձևավորվել են մի քանի արդյունաբերական շրջաններ և հանգույցներ։

Կենտրոնական շրջան

Կենտրոնական շրջանը աչքի է ընկնում ծանր արդյունաբերության ճյուղերով՝ ածխարդյունաբերություն, սև և գունավոր մետաղաձուլություն, քիմիական արդյունաբերություն։ Խոշոր կենտրոններն են Կարագանդան և Տեմիրթաուն։

Արևելյան արդյունաբերական շրջան

Արևեկյան արդյունաբերական շրջանի գլխավոր ճյուղերն են մետաղաձուլությունը և՝ լեկտրաէներգետիկան։ Խոշոր Ուստ-Կամենոգորսկը Պավլոդարը։

Հյուսիսային Ղազախստան

Հյուսիսային Ղազախստանում նույնպես ձևավորվել է բազմաճյուղ արդյունաբերություն։ Արդյունահանվում է երկաթաքար, որն արտահանվում է Ռուսաստան, Հարավային Ուրալի մետաղաձուլական գործարաններ։ Պետրոպավլովսկում զարգացած է բազմաճյուղ մեքենաշինությանը, Կուստանայում՝ ավտոմոբիլաշինությունը։

Արևմտյան Ղազախստան

Արևմտյան Ղազախստանում՝ կասպից ծովին հարող շրջաններում ձևավորվքւմ են արդյունաբերական հանգույցներ նավթի և գազի հանույթի վերամշակման բազայի վրա։ Արդյունահանում են նաև քրոմիտ, նիկել, կոբալտ, ֆոսֆորիտներ։ Ղազախստանի գյուղատնտեսության համախառն ներքին արդյունքի կեսից ավելին տալիս է անասնաբուծությունը, որի համար կերային բազա են հանդիսանում ատապատային և կիսաանապատային գոտիների ընդարձակ արոտավայրերը։ Գլխավոր ճյուղը ոչխարաբուծությունն է։ Բուսաբուծության ոլորտում գլխավորը հացահատիկի մշակումն է։ Այդպիսին այն դարձավ անցյալ դարի 60-ական թվականներից։ ԽՍՀՄ բոլոր հանրապետությունների միասնական ջանքերով հիմնադրվեցին բազմաթիվ խոշոր տնտեսություններ, որոնք մասնագիտացան ցորենի մշակության մեջ։ Հարավային շրջաններում մշակում են նաև բրինձ, կորեկ, շաքարի ճակնդեղ, բամբակ, արևածաղիկ, կարտոֆիլ։ Ոռոգովի (7,3 միլիոն հեկտար) հողահանդերում ստանում են կայուն բերք։

Տրանսպորտ

Երկաթուղային ցանցի երկարությունը գերազանցում է 13 հազար կմ-ը, սակայն դա երկրի հսկայական մակերեսի համար բավարար չէ։ Երկաթուղիների ոչ մեծ խտությունը լռացվում է ավտոճանապարհներով, որոնց մեծ մասը երկրի տարածքը հատող ավտոմայրուղիներն են։ Ավտոճանապարհների ընդհանուր երկարությունը 260 հազար կմ է։

Արտաքին տնտեսական կապեր

Ղազախստանը աշխատանքի միջազգային աշխարհագրական բաժանման համակարգում ավելի հայտնի է արտահանումով, քան ներմուծումով։ Արտահանում է նավթ ու նավթամթերքներ, մետաղներ, քիմիկատներ, հացահատիկ, անասնապահական մթերքներ։ Ներմուծում է մեքենաներ ու սարքավորումներ։ Գլխավոր գործընկերներն են Ռուսաստանը,Գերմանիան, Չինաստանը։