Դիտել Ֆաթիհի օրենք էջի աղբյուրը

Ձեզ չի թույլատրվում խմբագրել այս էջը հետևյալ պատճառով.
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Start of block: 08:48, 2 Հուլիսի 2024
Expiry of block: 08:48, 2 Հուլիսի 2025
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.
Please include all above details in any queries you make. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Դուք կարող եք դիտել և պատճենել այս էջի ելատեքստը.
'''Ֆաթիհի օրենք''' (կամ '''եղբայրասպանության օրենք''')՝ [[Մեհմեդ II|Մեհմեդ Ֆաթիհի]] Կանուն–նամեի (օրենքների ժողովածու) դրույթներից մեկի՝ ավելի ուշ ստացած անվանումը։  Այն թույլ էր տալիս Օսմանյան գահի այն ժառանգին, ով դառնում էր [[սուլթան]], սպանել մյուսներին՝ հանուն հանրային բարիքի (Nizam-I Alem)՝ պատերազմները և խառնաշփոթը կանխելու համար։

Այս օրենքի գոյությունը ոչ բոլորի կողմից ճանաչվեց. տարածված է այն տեսակետը, որ [[Մեհմեդ II|Մեհմեդ]]ը չէր կարող օրինականացնել անմեղների սպանությունը։ Կասկածողները կարծում էին, որ այդ օրենքը հորինել են եվրոպացիները և այն կեղծ վերագրել [[Մեհմեդ II|Ֆաթիհին]]։ Թուրք գիտնականներն ապացուցել են, որ դա այդպես չէ։

Նման դրույթի լեգիտիմության ([[շարիաթ]]ի նորմերին համապատասխանության), ինչպես նաև [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] պատմության վրա այդ օրենքի ազդեցության գնահատականը միանշանակ չէ։ Սխալ կարծիք էր ձևավորվել, թե [[շարիաթ]]ի օրենքները չեն կարող հավանություն տալ անմեղ մարդու սպանությանը։

Օրենքի դերը դրական գնահատող գիտնականները նշել են, որ օրենքի կիրառման դեպքում անհրաժեշտ է եղել նաև բարձրաստիճան մուֆթիի ֆետվան (այսինքն՝ ամեն անգամ դրա կիրառման նպատակահարմարությունը քննարկվել է), և որ երկիրը խուսափել է ժառանգության համար բազմաթիվ եղբայրասպան պատերազմներից։ Նրանք ուշադրություն են հրավիրել այն հանգամանքի վրա, որ այդ օրենքը թույլ է տվել պահպանել [[Օսմանյան կայսրություն|կայսրության]] ամբողջականությունը, ի տարբերություն այլ թյուրքական պետությունների, որոնցից յուրաքանչյուրը մասնատված է եղել իշխող դինաստիայի բոլոր անդամների միջև։ Օրենքի դերը բացասական գնահատող գիտնականները կարծում էին, որ օրենքը սուլթանների որդիների միջև պատերազմներ ու ընդվզումներ է հրահրել դեռևս հայրերի կենդանության օրոք։

== Եղբայրասպանության օրենք ==
=== Ձևակերպում ===
«Եղբայրասպանության մասին» օրենքը պարունակվում է Մեհմեդ II-ի Կանուն–նամեի երկրորդ գլխում (Bāb-ı sānī): Օրենքի ձևակերպումները տարբեր ձեռագրերում աննշան ուղղագրական և ոճական տարբերություններ ունեն միմյանցից։ Ստորև ներկայացվում է Մեհմեդ Արիֆ–բեյի կողմից 1912 թվականին հրատարակած տեքստի տարբերակը{{sfnm|Канун-наме|1990|Ortaylı|2007|p2=170}}{{sfn|Іналджик|1998|с=69}}։
Եվ իմ որդիներից ում բաժին կհասնի Սուլթանատը, հանուն համընդհանուր բարիքի թույլատրելի է հարազատ եղբայրներին սպանելը։ Այն թույլատրելի է նաև ուլեմների մեծամասնության կողմից։ Թո՛ղ նրանք գործեն ըստ սրա։{{oq|tr| Ve her kimseneye evlâdımdan saltanat müyesser ola, karındaşların Nizâm-ı Âlem için katl eylemek münasiptir. Ekser ûlema dahi tecviz etmiştir. Anınla amil olalar.}}

=== Տեքստեր ===
Կանուն–նամեի տեքստին համընկնող երկու ցուցակներ գտնվում են [[Վիեննա]]յի [[Ավստրիայի ազգային գրադարան|ավստրիական ազգային գրադարանում]] (Cod. H. O. 143 եւ Cod. A. F. 547){{sfnm|Qānūn-nāme||Qānūn-nāme-i Āl-i ʿOsmān}}։ 1650 թվականի մարտի 18-ին թվագրված մի ձեռագիր Յոզեֆ Համերի կողմից բացթողումներով թարգմանվել է գերմաներեն և հրատարակվել 1815 թվականին՝ «Մուհամեդ II սուլթանի օրենսգիրք» անվանումով{{sfn|Hammer|1815}}։ Մոտ մեկ դար անց Մեհմեդ Արիֆ–բեյը հրապարակել է [[1620|1620 թվականի]] [[հոկտեմբերի 28]]-ի ավելի հին ձեռագրի տեքստ, որը կոչվում էր Kanunnname-i al-I ' Osmann («Օսմանների օրենսգիրք»)։ Այս ձեռագիրը ռուսերեն թարգմանվել է 1990 թվականին{{sfn|Канун-наме|1990}}։ Նախքան Կոջա Հուսեյնի ''Beda’i’u l-veḳā'i''  («Հիմնադրումների ժամանակները») կիսատ թողած տարեգրության երկրորդ հատորի հայտնաբերումը, Վիեննայի գրադարանի այս երկու ձեռագրերը մնացել են Կանուն–նամեի միակ հայտնի ցուցակները։ Կոջա Հուսեյնը, որը ծառայել է որպես դիվանի ռեիս ուլ-քիթաբա (քարտուղար), օգտագործել է օսմանյան արխիվներում պահվող գրառումներն ու տեքստերը{{sfnm|Özcan|2003|Özcan|2002|p1=XV}}։ Տարեգրության պատճենը (518 թերթ, ''Nesta’lī Du-Duktus'', թերթի չափերը՝ 18×28,5 սմ, 25 տող՝ մեկ էջում) գնվել է մասնավոր հավաքածուից՝ [[Սանկտ Պետերբուրգ]]ի [[Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի Արևելյան ձեռագրերի ինստիտուտ|Ասիական թանգարանի]] կողմից, [[1862|1862 թվականին]] և հայտնվել է [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|ԽՍՀՄ]] Գիտությունների ակադեմիայի Արևելագիտության ինստիտուտի [[Սանկտ Պետերբուրգ|Լենինգրադի]] մասնաճյուղում, որտեղ և այն պահվում է (NC 564): Այս ձեռագրի առաջին ֆաքսիմիլային հրապարակումը երկարատև նախապատրաստությունից հետո տեղի է ունեցել [[1961|1961 թվականին]]՝ «Արևելքի ժողովուրդների գրականության հուշարձաններ։ Տեքստեր։ Մեծ շարք» հրապարակումների շարքում{{sfnm|Özcan|2002|Тверитинова, Петросян|1961}}։

Կանուն–նամեի մեկ այլ՝ ավելի կարճ և ոչ ամբողջական ցուցակ (որում բացակայում է եղբայրասպան օրենքը) կարելի է գտնել Հեզարֆեն Հյուսեյն–էֆենդիի (մահացել է 1691 թվականին) «Օսմանի տան օրենքների բացատրությունների ամփոփում» աշխատանքում։ Ըստ նախաբանի՝ այն գրված է ոմն Լեյսադ Մեհմեդ բին Մուստաֆայի՝ պետական դիվանատան ղեկավարի (թևվիի) կողմից, երեք բաժիններով կամ գլուխներով։ Ձեռագրի ստեղծումը վերաբերում է այն ժամանակներին, երբ մեծ վեզիրը Կարամանլի Մեհմեդ–փաշան էր (1477—1481){{sfn|Özcan|2003|p=XX}}։

== Գահաժառանգություն ==
[[Պատկեր:Kanunî_Sultan_Süleyman’ın_isyan_eden_oğlu_Şehzade_Bayezid’e_beddua_etmesi_(cropped).jpg|alt=|մինի|250x250փքս|[[Սուլեյման I]]-ը անիծում է [[շեհզադե Բայազիդ]]ին՝ իմանալով ապստամբության մասին։ [[Հյուներ-նամե]]]]
[[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան պետության]] կազմավորումից հետո երկար ժամանակ իշխող դինաստիայում բացակայում էր իշխանության անմիջական փոխանցումը մի տիրակալից մյուսին, գոյություն չունեին հստակ կանոններ, որոնք թույլ էին տալիս որոշել ժառանգորդին։ Արևելքում, մասնավորապես, [[դար ալ–իսլամ]]ի երկրներում, քոչվոր ժամանակներից որպես Ժառանգություն պահպանվել էր մի համակարգ, համաձայն որի ընտանիքի արական սեռի բոլոր անդամները, որոնք տղամարդկանց գծով ծագում էին դինաստիայի հիմնադրից, ունեցել են հավասար իրավունքներ (''Ekber-i-Nesebi''){{sfnm|Quataert|2005|Alderson|1956|p1=91|p2=5}}։ Սուլթանը իրավահաջորդ չի նշանակել. համարվում էր, որ տիրակալն իրավունք չուներ նախապես որոշելու, թե բոլոր հավակնորդներից և ժառանգներից ով պետք է ստանա իշխանությունը{{sfn|İnalcık||p=38}}, քանի որ իշխանությունն անցնում էր նրան, «ում օգնում էր ճակատագիրը»{{sfn|İnalcık||p=40}}։ Ժառանգորդի նշանակումը մեկնաբանվում էր որպես միջամտություն աստվածային նախասահմանմանը՝ «Սուլթանին որոշում է Բարձրյալը»{{sfn|İnalcık||pp=38—40}}։ [[Սուլեյման I|Սուլեյմանը]] իր ապստամբ որդի [[Շեհզադե Բայազիդ|Բայազիդ]]ին գրել է. «Ապագան պետք է թողնվեր Տիրոջը, քանի որ թագավորությունները ոչ թե մարդկային ցանկություններով են տնօրինում, այլ՝ Աստծո կամքով։ Եթե նա որոշի ինձանից հետո պետությունը տալ քեզ, ապա ոչ մի կենդանի հոգի չի կարող խանգարել նրան»{{sfn|Іналджик|1998|с=69}}։ Գործնականում գահը զբաղեցնում էր հավակնորդներից նա, ում թեկնածությունը ստանում էր ազնվականների և ուլեմների աջակցությունը{{sfnm|Quataert|2005|Alderson|1956|p1=91|loc=|p2=5}}։ Օսմանյան աղբյուրներում պահպանվել են նշումներ այն մասին, որ [[Էրթուղրուլ]]ի մահից հետո նրա եղբայրը՝ Դյունդար–բեյը, հավակնել է լիդերության և առաջնորդի տիտղոսին, բայց ժողովուրդը գերադասել է [[էրթուղրուլ]]ի որդուն՝ [[Օսման I|Օսման]]ին{{sfn|Alderson|1956|p=5}}։
[[Պատկեր:Selim-Ahmed_(cropped).jpg|alt=|ձախից|մինի|250x250փքս|Սելիմի և Ահմեդի ճակատամարտը Ենիշեհիրում, Սելիմ-նամե]]
Այս համակարգում սուլթանի բոլոր որդիները տեսականորեն հավասար իրավունքներ ունեին գահի նկատմամբ։ Կարևոր չէր, թե նրանցից ով էր ավելի ավագ, և ով էր ավելի երիտասարդ, նրան ծնել էր սուլթանի կինը, թե՞՝ [[հարճ]]ը։ Վաղ ժամանակներից, հետևելով [[Կենտրոնական Ասիա]]յի ժողովուրդների ավանդույթներին, տիրակալները արական գծով իրենց բոլոր հարազատներին ուղարկում էին կառավարելու տարբեր շրջաններ։ Ընդ որում, սուլթանի որդիները պետությունն ու բանակը կառավարելու փորձ էին ձեռք բերում [[Լալա (տիտղոս)|լալա]]յի ղեկավարությամբ։ [[Սանջակ]]ի նման վարչական միավորների հայտնվելուց հետո սուլթանի որդիները ստանում էին [[սանջակ–բեյ]]երի պաշտոնը։ Բացի ադմինիստրատիվից, մինչև XVI դարի կեսերը օսմանյան արքայազնները նաև ռազմական փորձ էին ստանում՝ մասնակցելով մարտերին և հրամանատարելով զորքերը։ Այդպիսիք էին [[Սուլեյման I|Սուլեյմանի]] որդիները. [[1537|1537 թվական]]ին Դանուբի արշավանքին մասնակցել են [[Շեհզադե Մեհմեդ|Մեհմեդ]]ն ու [[Սելիմ II|Սելիմ]]ը, 1541 թվականի [[Բուդա (Բուդապեշտ)|Բուդա]]յի պաշարմանը մասնակցել են [[Սելիմ II|Սելիմ]]ն ու [[Շեհզադե Բայազիդ|Բայազիդ]]ը, 1553 թվականի Նախիջևանի արշավանքին մասնակցել են [[Սելիմ II|Սելիմ]]ն ու Ջհանգիրը, Մուստաֆան նույնպես մասնակցել է այդ արշավին, բայց մահապատժի է ենթարկվել{{sfn|Alderson|1956|p=24}}։

Երբ սուլթանը մահանում էր, նոր սուլթան էր դառնում նա, ով հոր մահից հետո ավելի վաղ էր հասցնում գալ մայրաքաղաք և երդում ընդունել պաշտոնյաներից, ուլեմներից ու զորքից։ Այս պրակտիկան նպաստում էր այն բանին, որ իշխանության գան փորձառու և տաղանդավոր քաղաքական գործիչներ, որոնք կարողանում են լավ հարաբերություններ կառուցել պետության վերնախավի հետ և ստանալ նրա աջակցությունը{{sfnm|Quataert|2005|Ekinci-1|p1=91}}։ Սուլթանի բոլոր որդիները փորձում էին նշանակում ստանալ մայրաքաղաքին ավելի մոտ գտնվող սանջակում։ [[Բայազիդ II]]-ի որդիների՝ շեհզադե Ահմեդի և շեհզադե Սելիմի, և [[Սուլեյման I|Սուլեյմանի]] որդու՝ [[շեհզադե Բայազիդ]]ի խռովությունները կապված էին ավելի հեռավոր քաղաք չգնալու ցանկության հետ։ Բայց մայրաքաղաքին մոտ լինելուց առավել կարևոր էին սուլթանի այս կամ այն որդու թիկունքում կանգնած ուժերը։ Օրինակ, [[Մեհմեդ II]]-ի մահից հետո նրա երկու որդիներին ([[Ջեմ (սուլթան)|Ջեմ]]ին և [[Բայազիդ II|Բայազիդ]]ին) այդ մասին հաղորդագրությամբ նամակներ են ուղարկվել։ Ինչպես գրել է Անջիոլիլոն, որը ծառայում էր [[Մեհմեդ II|Մեհմեդ]]ին, «ամբողջ խնդիրն այն էր, թե ով կժամանի մայրաքաղաք առաջինը», «և կգրավի գանձարանը»,-հստակեցրել է Սպանդունեսը{{sfn|İnalcık||p=40}}{{sfn|Іналджик|1998|с=70}}։ Ջեմի սանջակն ավելի մոտ էր մայրաքաղաքին։ Բացի այդ, կարծիք կար, որ [[Մեհմեդ II|Մեհմեդ]]ը ավելի բայրացակամ էր նրա հանդեպ, նրան աջակցում էր նաև [[մեծ վեզիր]]ը։ Սպասելի էր, որ [[Ջեմ (սուլթան)|Ջեմ]]ը կդառնա հաջորդ սուլթանը, սակայն [[Բայազիդ II|Բայազիդ]]ի կողմնակիցներն ավելի ուժեղ գտնվեցին։ Զբաղեցնելով կարևոր պաշտոններ ([[Ռումելիա]]յի բեյլեր–բեյի, Անթալիայի սանջակ–բեյի)՝ [[Բայազիդ II|Բայազիդ]]ի կողմնակիցները բռնեցին [[Ջեմ (սուլթան)|Ջեմ]]ի մոտ շտապող սուրհանդակներին, արգելափակեցին բոլոր ճանապարհները, և [[Ջեմ (սուլթան)|Ջեմ]]ը չկարողացավ ժամանել [[Ստամբուլ]]{{sfnm|Uzunçarşılı, 1 Cild|1988|Финкель|2017|İnalcık|1991|s1=163|loc2=глава 4}}։

Շեհզադեին [[սանջակ]] ուղարկելու պրակտիկան դադարել է XVI դարի վերջին։ Սուլթան [[Սելիմ II]]-ի որդիներից (1566-1574) [[Մանիսա]] է մեկնել միայն ավագ որդին՝ ապագա սուլթան [[Մուրադ III]]-ը (1574-1595), իր հերթին՝ [[Մուրադ III]]-ը նույնպես այնտեղ ուղարկել է միայն իր ավագ որդուն՝ ապագա սուլթան [[Մեհմեդ III]]-ին (1595-1603)։ [[Մեհմեդ III]]-ը վերջին սուլթանն էր, ով անցել էր սանջակի կառավարման «դպրոցը»։ Հաջորդ կես դարի ընթացքում սուլթանների ավագ որդիները կրում էին Մանիսայի սանջակ–բեյի տիտղոսը՝ ապրելով [[Ստամբուլ]]ում{{sfn|Quataert|2005|p=91}}{{sfn|Іналджик|1998|с=70}}

[[Մեհմեդ III|Մեհմեդ]]ի մահվամբ [[1603|1603 թվականի]] դեկտեմբերին սուլթան դարձավ նրա երրորդ որդին՝ 13-ամյա [[Ահմեդ I]]–ը, քանի որ [[Մեհմեդ III]]-ի երկու ավագ որդիներն արդեն ողջ չէին{{sfn|Mantran|1986}}{{sfn|Іналджик|1998|с=70—71}}։ Քանի որ [[Ահմեդ I|Ահմեդը]] դեռ [[Թլպատում|թլպատված]] չէր և հարճեր չուներ, նա որդիներ չուներ, ինչը Ժառանգության հետ խնդիր էր ստեղծում, և այդ պատճառով [[Ահմեդ I|Ահմեդի]] եղբայրը՝ [[Մուստաֆա I|Մուստաֆա]]ն, հակառակ ավանդույթի՝ կենդանի թողնվեց{{sfn|Kramers|1993}}{{sfn|Іналджик|1998|с=70—71}}։ Որդիներ ունենալուց հետո [[Ահմեդ I|Ահմեդը]] երկու անգամ պատրաստվել է մահապատժի ենթարկել [[Մուստաֆա I|Մուստաֆա]]յին, բայց երկու անգամ էլ տարբեր պատճառներով հետաձգել է մահապատիժը։ Բացի այդ, [[Մուստաֆա I|Մուստաֆա]]յին չսպանել [[Ահմեդ I|Ահմեդ]]ին համոզել է [[Քյոսեմ սուլթան]]ը՝ դրա համար ունենալով ի՛ր պատճառները{{sfn|Peirce|1993|pp=106, 232}}։ [[1617|1617 թվական]]ի [[նոյեմբերի 22]]-ին, 27 տարեկանում [[Ահմեդ I|Ահմեդ]]ը մահացավ՝ թողնելով իր յոթ որդիներին և [[Մուստաֆա I|եղբորը]]։ [[Ահմեդ I|Ահմեդ]]ի ավագ որդին [[Օսման I|Օսման]]ն էր, որը ծնվել էր [[1604|1604 թվական]]ին։ Ուլեմները, վիզիրիները և [[ենիչերիներ]]ի առաջնորդները որոշում կայացրեցին գահին նստեցնել [[Մուստաֆա I|Մուստաֆա]]յին{{sfn|Kramers|1993}}։ Սա առաջին դեպքն էր, երբ սուլթան էր դառնում ոչ թե որդին, այլ՝ նախորդ սուլթանի եղբայրը։ Այդ ժամանակից ի վեր սուլթանները գահակալության ժամանակ մահապատժի չեն ենթարկել իրենց եղբայրներին, այլ փակել են նրանց [[կաֆես]]ում՝ մշտական պահպանության տակ։ Եվ չնայած ժառանգներին, որպես կանոն, շքեղության մեջ էին պահում, շատ շեհզադեներ խելագարվում էին ձանձրույթից կամ դառնում էին հարբեցող-անբարոյականներ։ Եվ դա հասկանալի էր, քանի որ նրանք գիտակցում էին, որ ցանկացած պահի իրենց կարող են մահապատժի ենթարկել{{sfnm|Alderson|1956|Eroğlu|2010|Іналджик|1998|p1=32—36|с3=70}}։

[[1876|1876 թվական]]ին ընդունվեց [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] [[Սահմանադրություն]]ը, որը [[դե յուրե]] ամրագրեց արդեն հարյուրամյակներ գահաժառանգության՝ [[դե ֆակտո]] գոյություն ունեցող սենյորատային սկզբունքը (ekberiyyet) (ավագների ժառանգումը){{Sfn|Ekinci-2}}:
{{Քաղվածք|Հոդված 3. Օսմանյան գերագույն իշխանությունը, ի դեմս մեծ խալիֆ տիրակալի, պատկանում է Օսմանի դինաստիայի ավագ արքայազնին՝ սահմանված կանոններին համապատասխան՝ [[Լատիներեն արտահայտությունների ցանկ|''ab antiquo'']]{{sfn|Текст Конституции}}.}}

== Կիրարկում ==
[[Պատկեր:Hunername_H.1524,_f.176b_Kara_Ahmed_Pasa.jpg|alt=|մինի|217x217փքս|Մահապատիժ աղեղնալարի օգնությամբ: [[Հյուներ-նամե]]]]
Օսմանների դինաստիայում իշխանության համար պայքարի ժամանակ (կամ դրա հետևանքով) մերձավոր ազգականների սպանության դեպքերը տեղի են ունեցել առաջին իսկ օրերից. Օսմանը նպաստել է իր հորեղբոր՝ Դյունդար–բեյի մահվանը՝ չներելով, որ Դյունդարը հավակնում էր առաջնորդի դերին{{sfnm|Alderson|1956|Ekinci-1|p1=5}}։ Եվ իհարկե, գահի համար պայքարում մահապատժի ենթարկելով մրցակցին՝  հաճախ սպանում էին նաև նրա բոլոր որդիներին՝ անկախ տարիքից։ Մինչ [[Մուրադ II]]–ը՝ բոլոր դեպքերում մահապատժի են ենթարկվել միայն մեղք գործած արքայազնները (և նրանց որդիները)՝ ապստամբները և դավադիրները, զինված պայքարում՝ հակառակորդները։ Այդ շարքից դուրս է միայն Յակուբի մահը, ով, լեգենդի համաձայն, սպանվել է եղբոր՝ [[Բայազիդ I|Բայազիդ]]ի, հրամանով [[Կոսովոյի ճակատամարտ (1389)|Կոսովոյի դաշտում]] [[Մուրադ I]]–ի մահից հետո։ [[Մուրադ II]]-ը առաջինն է պատիժ է սահմանել անչափահաս անմեղ եղբայրների (8 և 7 տարեկան) վրա՝ հրամայելով նրանց կուրացնել բացարձակապես առանց նրանց մեղքի առկայության{{sfn|İnalcık||p=59}}։ Նրա որդին՝ [[Մեհմեդ II]]–ը, ավելի առաջ է անցել. [[ջյուլյուս]]ից (իշխանության գալուց) անմիջապես հետո Մուրադի այրուն շնորհավորելու են եկել [[Մեհմեդ II|Մեհմեդ]]ի գահակալման կապակցությամբ։ Նրանցից մեկը Ջանդարոգուլլարների դինաստիայի ներկայացուցիչ Հաթիջե Հալիմե խաթունն էր, ով վերջերս էր որդի ունեցել՝ Քյուչյուք Ահմեդին։ Մինչ կինը զրուցում էր [[Մեհմեդ II|Մեհմեդ]]ի հետ, վերջինիս հրամանով Էվրենոս–բեյի որդին՝ Ալի–բեյ Էվրենոսօղլուն խեղդում է երեխային{{sfn|Babinger|1992|p=65}}։ [[Դուկաս]]ը հատուկ նշանակություն է վերագրել այդ երեխային՝ նրան անվանելով «պորֆիրոծնված» (ծնված իր հոր՝ սուլթան դառնալուց հետո)։ [[Բյուզանդական կայսրություն]]ում նման երեխաները գահաժառանգության առումով առաջնահերթություն են ունեցել։ Բացի դա, ի տարբերություն [[Մեհմեդ II|Մեհմեդ]]ի, որի մայրը ստրկուհի էր, Ահմեդը ծնվել էր դինաստիական միությունից։ Այս ամենը երեք ամսական երեխային վտանգավոր մրցակից էր դարձրել, և [[Մեհմեդ II|Մեհմեդ]]ին ստիպել ազատվել նրանից{{sfn|Babinger|1992|p=65}}։ Անմեղ նորածին–եղբորը սպանելը (մահապատժի ենթարկելը) հնարավոր խնդիրները կանխելու համար օսմանների մոտ դրանից առաջ չի կիրառվել։ Բաբինգերը դա անվանում է «եղբայրասպան օրենքի երդմնակալության արարողություն»{{sfn|Babinger|1992|p=65}}։

Դժվար է հաշվել այդ օրենքի զոհերին։ Չի կարելի ասել, որ այդ օրենքի ընդունումից հետո այն հաճախ է կիրառվել։ Սակայն, հնարավոր է, որ արքայազնների խռովություններից մի քանիսը տեղի են ունեցել եղբոր գահակալության դեպքում սպանվելու վախի պատճառով։ Այդ դեպքում կարելի էր Ֆաթիհի օրենքի զոհ համարել շեհզադե Մեհմեդին, շեհզադե Քորքութին, շեհզադե Ահմեդին, շեհզադե Մուստաֆային և շեհզադե Բայազիդին, թեպետ այս բոլոր դեպքերում մահապատժի ենթարկված արքայազններն իրենք էին առիթ տվել իրենց այս կամ այն կերպ մեղադրելու՝ կա՛մ ապստամբել էին, կա՛մ՝ մասնակցել դավադրության, կա՛մ կասկածվում էին ապօրինի գործողությունների մեջ, այսինքն՝ նրանք մահապատժի են ենթարկվել արդեն որպես ապստամբներ{{sfnm|İnalcık|1991|İnalcık|1997|Murphey|1997}}։

Օսմանները ժառանգել էին այն գաղափարը, որ դինաստիայի անդամների արյունը թափելը անթույլատրելի է, ուստի սուլթանների հարազատներին մահապատժի են ենթարկել՝ նրանց խեղդելով աղեղնալարի օգնությամբ{{sfn|Alderson|1956|p=24}}։ Սուլթանի՝ այդ կե��պ սպանված որդիներին թաղում էին պատվով, սովորաբար՝ մահացած հոր կողքին։ [[Բայազիդ II]]-ը և [[Սելիմ I]]-ը չեն կիրառել Ֆաթիհի օրենքը, քանի որ եղբայրների հետ հարաբերությունները պարզել են զենքի միջոցով, [[Սուլեյման I]]-ի որդիներից ապրել է միայն մեկը՝ [[Սելիմ II]]-ը, ուստի Ֆաթիհի օրենքը կիրառվել է սկսած [[1574|1574 թվական]]ին [[Մուրադ III]]-ի գահակալությունից մինչև [[Մուրադ IV]]-ի մահը՝ [[1640|1640 թվական]]ը։{{Հատված||Լայնություն=350px|Հավասարեցում=right|Ֆոն=#e9ecea|Բովանդակություն=«...սուլթան Մուրադը <...> արցունքոտ աչքերով ուղարկեց համրերին՝ հանձնարարելով նրանց խեղդել իր եղբայրներին և սեփական ձեռքով նրանց ավագին իննը թաշկինակ տվեց»{{sfn|Финкель|2017}}։}}

* [[Մուրադ III]]-ը՝ [[Սելիմ II]]-ի ավագ որդին, [[1574|1574 թվական]]ին գահակալության ժամանակ, օգտվել է Ֆաթիհի օրենքով անմեղ անչափահաս եղբայրներին մահապատժի ենթարկելու իր իրավունքից։ Մահապատժի ենթարկածների թիվը գնահատվում է հինգ (Ալդերսոն{{sfn|Alderson|1956|loc=Table XXXI}}), վեց (Պիրս{{sfn|Peirce|1993|p=93}}) կամ իննը (Ֆինքելը՝ վկայակոչելով շեհզադե Մուրադի «երրորդ բժշկին»{{sfn|Финкель|2017|loc=Глава 6}})։ Բացի այդ, մահապատժի են ենթարկվել [[Մուրադ III|Մուրադ]]ի մի քանի հարճեր{{sfn|Alderson|1956|loc=Table XXXI}}{{sfn|Іналджик|1998|с=70}}։
* [[Մուրադ III]]–ի ավագ որդին՝ [[Մեհմեդ III]]–ը, գահ բարձրանալիս նույնպես հրաման է տվել իր մանկահասակ եղբայրներին մահապատժի ենթարկելու մասին։ Նրանք 19 հոգի էին։ Նրանց ասել են, որ իրենց տանում են թլփատության, բայց արդյունքում բոլորին խեղդել են։ Վախենալով սեփական որդիների դավադրությունից՝ [[Մեհմեդ III|Մեհմեդ]]ը կործանարար սովորույթ է մտցրել՝ շեհզադեին չուղարկել սանջակ, որտեղ նրանք պետք է սովորեն երկիրը կառավարելու արվեստը, այլ պահել է իր մոտ՝ սուլթանական պալատի տարածքում, որտեղ շեհզադեն փաստացի կտրված է եղել արտաքին աշխարհից{{sfn|Alderson|1956|p=10}}{{sfn|Іналджик|1998|с=70}}։
* Ըստ Սիմոն Կոնտարինիի հաղորդագրության՝ [[Ահմեդ I]]-ը՝ [[Մեհմեդ III]]–ի որդիներից ավագը, ով կենդանի էր հոր մահվան ժամանակ, երկու անգամ հրաման է տվել եղբորը՝ [[Մուստաֆա I|Մուստաֆա]]յին մահապատժի դատապարտելու մասին, սակայն երկու անգամ էլ անհաջողություններ են տեղի ունեցել, որոնք ստիպել են սնահավատ սուլթանին չեղյալ հայտարարել հրամանը։ Մի անգամ դա որովայնի ցավն էր, իսկ երկրորդը պալատի վրա ուժեղ ամպրոպը{{sfn|Peirce|1993|p=99}}։
* [[Ահմեդ I|Ահմեդ]]ի որդին՝ [[Օսման II|Օսման]]ը, հրամայել է մահապատժի ենթարկել իր եղբորը՝ Մեհմեդին։ Օսմանը մտավախություն էցելուներ, որ իր բացակայության դեպքում Մեհմեդը սուլթան կհայտարարվի, անձամբ Մեհմեդի հանդեպ նա ոչինչ չի ունեցել։ [[Օսման II|Օսման]]ը շուտով տապալվել և սպանվել է{{sfn|Emecen|2007}}։
* [[Մուրադ IV]]-ը հրամայել է մահապատժի ենթարկել իր անչափահաս երկու եղբայրներին (ըստ Անդերսոնի՝ չորս{{sfn|Alderson|1956|loc=Table XXXIV}})։ Չնայած նրան, որ նա այդպես էլ չուներ մանկությունը վերապրած որդիներ, [[Մուրադ IV|Մուրադ]]ը հրամայել է մահապատժի ենթարկել իր վերջին եղբորը և միակ ժառանգին՝ [[Իբրահիմ I|Իբրահիմ]]ին։ Սակայն [[Իբրահիմ I|Իբրահիմ]]ին փրկել է մայրը, և նա գահին փոխարինել է [[Մուրադ IV|Մուրադ]]ին։ [[Իբրահիմ I|Իբրահիմ]]ը սպանվել է ավելի ուշ, [[ենիչերիներ]]ի խռովությունից և տապալումից հետո{{sfn|Alderson|1956|loc=Table XXXIV}}։

Հետագայում Ֆաթիհի օրենքն այլևս չի կիրառվել։ Հաշվարկվել է, որ [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] ողջ պատմության ընթացքում մահապատժի է ենթարկվել 60 արքայազն։ Նրանցից 16-ը մահապատժի են ենթարկվել ապստամբության և 7-ը՝ ապստամբության փորձերի համար, մյուս բոլոր 37–ը՝ «հանուն» ընդհանուրի օգտի{{Sfn|Ekinci-2}}։
{| style="wide; background:#ccbfa9; text-align:center"
| colspan="4" |'''Դագաղի վրա դրվել է տյուրբան։ Մահապատժի ենթարկված անմեղ արքայազններին ավելի հաճախ թաղել են հոր կողքին'''
|-
| width="25%" |[[Պատկեր:Hunername_170a_Mustafa_(cropped).jpg|200x200փքս]]
| width="25%" |[[Պատկեր:Tomb_of_Sultan_Selim_II_-_06.JPG|200x200փքս]]
| width="25%" |[[Պատկեր:Tomb_of_Sultan_Murad_III_-_08.JPG|200x200փքս]]
| width="25%" |[[Պատկեր:Mausoleum_of_Sultan_Ahmed_I_-_sarcophagi_-_P1030870.JPG|200x200փքս]]
|-
|Տյուրբան մահապատժի ենթարկված արքայազնի դագաղի վրա,         Հյուներ-նամե
|Սելիմ II–ի դամբարանը
|Մուրադ III–ի դամբարանը
|Ահմեդ I–ի դամբարանը
|}

== Գնահատական ==
Եղբայրության և Ֆաթիհի օրենքի դերը գնահատվում է տարբեր ձևերով։ Մի տեսակետի համաձայն՝ եղբայրասպանությունն Օսմանյան կայսրությունն ազատել է քաղաքացիական պատերազմներից սուլթանների մահից հետո և օգնել է պահպանել կայսրության ամբողջականությունը՝ ի տարբերություն դրանից առաջ գոյություն ունեցած թուրքական պետությունների{{Sfnm|Ekinci-1||Афьонджу}}։

Մյուս կողմից, Ջեմի և Բայազիդի պատերազմներից չհաջողվեց խուսափել։ Բայազիդ II–ի որդիների՝ շեհզադե Մեհմեդի և շեհզադե Սելիմի ապստամբությունը հոր դեմ մեծամասամբ հրահրված էր նրանցից յուրաքանչյուրի՝ Ֆաթիհի օրենքով սպանվելու վախից{{sfnm|İnalcık|1991|İnalcık|1997}}։ Սուլթանի որդին սկսել է ընդվզել՝ հասկանալով, որ սանջակը, ուր նրան ուղղորդում են, ավելի հեռու է գտնվում, քան մրցակցինը։ Սուլեյմանի որդիների ողբերգությունը նույնպես հրահրվել է այդ օրենքով։ Թե՛ շեհզադե Մուստաֆային, թե՛ շեհզադե Բայազիդին կարելի է Ֆաթիհի օրենքի զոհերը համարել։ Սուլեյմանի մահից հետո քաղաքացիական պատերազմ չի եղել, բայց որդիները հասցրել են կռվել նրա կենդանության օրոք{{sfnm|Murphey|1997|Fisher|1993|Turan|2006}}։ Այսինքն, «թագավորիր կամ մեռիր» ընտրությունը սուլթանների որդիների վրա ճնշում է գործադրել և հարկադրել տարատեսակ միջոցներ ձեռնարկել թագավորելու համար{{sfn|Parry|1987|p=133}}։

Կա տեսակետ, որ Ֆաթիհի օրենքը հորինվածք է։ Այն, որ մինչև 20-րդ դարը հայտնի էր Ֆաթիհի օրենքը պարունակող Կանուն–նամեի միայն մեկ պատճեն, և այդ պատճենը գտնվում էր Վիեննայում, առիթ էր տալիս ասելու, որ օրենսգիրքը արևմտյան կեղծիք է։ Սակայն հետազոտությունների ընթացքում հայտնաբերվել են նաև այլ օրինակներ{{sfn|Афьонджу}}։ Պատմաբաններ Խալիլ Ինալջիկը և Աբդուլքադիր Օզջանը ցույց են տվել, որ Կանուն–նամեն ստեղծվել է Ֆաթիհի կողմից, սակայն մինչև մեր օրերը հասել են Ֆաթիհի որդու (Բայազիդ II) կառավարման ժամանակների կրկնօրինակները, որոնք  ուշ ներառումներ և խմբագրումներ են պարունակում{{sfnm|Özcan|1981|Özcan|2003|pp=XXI—XXXIV}}։

Ժամանակակից որոշ գիտնականներ կարծում են, որ արքայազնների, որոնք ոչնչով չեն մեղանչել, չեն ընդվզել և նամակագրություն չեն վարել դավադիրների հետ, մահապատիժները անօրինական են եղել և խախտել են շարիաթի կանոնները։ Հնարավոր հանցագործությունը կանխելու համար անմեղ մարդու պատիժը հետագայում անմեղության կանխավարկածի համաձայն հակասել է օրենքին։ Բայց օսմանյան (շարիաթի) իրավունքն իր դրույթների մեծ մասում  չի էլ ժխտել մեղքի ապացուցման անհրաժեշտությունը։ Անմեղ մարդու մահապատիժը համարվել է օրինական (արդարացված) միայն որպես «հնարավոր չարիքներից փոքրագույնը», և այդ տեսակետը հիմնվել է մասլահայի սկզբունքի վրա։ «Մասլահա» նշանակում է անձնականի նկատմամբ գերակա հանրային շահ։ Ըստ Ղուրանի, ֆիտնան (քաոս, ապստամբություն, խռովություն) ավելի վատ է, քան մարդու սպանությունը, և, հետեւաբար, իսլամական օրենքների մեկնաբանների մի մասը կարծում է, որ նրանք թույլ են տվել անմեղ մարդու սպանությունը հանուն ընդհանուր բարիքի{{Sfn|Ekinci-2}}։ «Ֆիտնան վատ է սպանությունից», [[Ղուրան]] 2:217{{sfn|Quran}}։ Յուրաքանչյուր նման ակտի ժամանակ պահանջվել  է «սանկցիա»՝ ֆետվա, ընդ որում՝ օրենքը մեկնաբանելու և որոշում կայացնելու իրավունք ունեցող տարբեր ուլեմներ կարող էին ունենալ իրավիճակի տարբեր ըմբռնում և կարծիք։ Օրինակ, օսմանյան սուլթան Օսման II-ը նախքան [[Խոտինյան ճակատամարտ (1621)|Խոտին]] գնալը ցանկացել է սպանել իր եղբորը՝ հնարավոր խռովությունից խուսափելու համար{{sfn|Peirce|1993|p=105}}։ Սկզբում Օսմանը դիմել է շեյխ ալ–իսլամ Հոջազադե Էսադ–էֆենդիին, սակայն վերջինս մերժել է սուլթանին։ Ապա Օսմանը դիմել է Ռումելիայի կադիասկեր Թաշքոպրյուզադե Մեհմեդ էֆենդիին, վերջինս դատել է այլ կերպ, քան շեյխ ալ-իսլամը և արտոնել է շեհզադե Մեհմեդի մահապատիժը{{Sfnm|Ekinci-1||Emecen|2007}}։

[[Հանբալյան մազհաբ|Հանբալյան]] գիտնական Կարմին (մահացել է 1624 թվականին) Ֆաթիհի օրենքը անվանել է «Օսմանյան կայսրության զորությունը (առաքինությունը)»։ Պատերազմները կանխելու նպատակով որդիների կամ եղբայրների սպանություններն արդարացնելով՝ Կարմին օրենքը շատ օգտակար էր համարում։ Նրա խոսքով՝ ինքը կնախընտրեր ֆետվա տալ երեք հոգու մահապատժին՝ հանուն մյուսների փրկության։ Իր դիրքորոշումը Կարմին բացատրում է Մարոկկոյի սուլթանատի (Սաադիտների դինաստիա) օրինակով, որը, նրա կարծիքով, կործանվել է կանխարգելիչ եղբայրասպանությունների բացակայության պատճառով{{Sfn|Ekinci-2}}։

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}

== Գրականություն ==
* {{публикация|книга|часть=«Канун-наме» Мехмеда II Фатиха о военно-административной и гражданской бюрократии Османской империи|часть ссылка=http://drevlit.ru/docs/turky/XV/Mexmed_II/Kanun-name/text.php|заглавие=Османская империя. Государственная власть и социально-политическая структура|ответственный=АН СССР, Институт востоковедения; отв. ред. С. Ф. Орешкова|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1990|isbn=5-02-016943-9|ref=Канун-наме}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Тверитинова, Петросян |автор=Хюсейн |заглавие=Беда’и' ул-века’и' (Удивительные события), Ч. 1, 2 |ответственный=Издание текста, введение и общая редакция А. С. Тверитиновой. Аннотированное оглавление и указатели Ю. А. Петросяна |год=1961 |место=М. |том=29(XIV,1), 30(XIV,2) |страниц=1122 |серия=[[Памятники письменности Востока|Памятники литературы народов Востока. Тексты. Большая серия]]}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Финкель |автор=Финкель К. |заглавие=История Османской империи: Видение Османа |год=2017 |место=Москва |издательство=АСТ |<!--ссылка=https://books.google.am/books?id=ar0sDgAAQBAJ&pg=PT275&lpg=PT275&dq=Но+султан+Мурат+оказался+настолько+сострадательным,+что+не+смог+видеть+кровопролитие,+и+прождал+восемнадцать+часов,+в+течение+которых+он+отказывался+садиться+на+имперский+трон+или+сделать+общеизвестным+свое+прибытие+в+город,+а+в+первую+очередь+пытался+найти+способ+избежать+кровопролития+своих+девяти+братьев,+которые+находились+в+Сераглио&source=bl&ots=1LpzRhwW0h&sig=y2Ya7k4uEy_anDOeYVN2lztVcUQ&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwiS0__ZxJjXAhXEE5oKHSyGA_YQ6AEIKTAA#v=onepage&q=Но%20султан%20Мурат%20оказался%20настолько%20сострадательным,%20что%20не%20смог%20видеть%20кровопролитие,%20и%20прождал%20восемнадцать%20часов,%20в%20течение%20которых%20он%20отказывался%20садиться%20на%20имперский%20трон%20или%20сделать%20общеизвестным%20свое%20прибытие%20в%20город,%20а%20в%20первую%20очередь%20пытался%20найти%20способ%20избежать%20кровопролития%20своих%20девяти%20братьев,%20которые%20находились%20в%20Сераглио&f=false| -->}}
 <!--* {{статья|автор=Acar I.|заглавие=Islamic Criminal Law and Ottoman Criminal Codes|https://ia600207.us.archive.org/3/items/FatihKanunnamesiedit/Fatih%20Kanunnamesi%28edit%29.pdf|||||||}}{{lang-}}-->

* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Kanunnane |ссылка=https://ia800605.us.archive.org/4/items/Kanunname-iAl-iOsman/Kanunnamei_Ali_Osman_text.pdf |заглавие=Kanunname-i Al-i Osman قانوننامهء آل عثمان}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Іналджик |автор=[[Иналджик, Халил|Іналджик Г.]] |заглавие=Османська імперія: класична доба, 1300-1600 |ответственный=пер. з англ. Олександр Галенко; Ін-т сходознавства ім. А. Кримського НАН України |год=1998 |место=К. |издательство=Критика |страниц=286,[32] |isbn=966-02-0564-3}}{{ref-uk}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Akgunduz; Ozturk |автор=Akgunduz A.; Ozturk S. |заглавие=Ottoman History - Misperceptions and Truths |год=2011 |издательство=IUR Press |страниц=694 |isbn=978-9090261-08-9}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Alderson |ссылка=https://ia801500.us.archive.org/11/items/in.ernet.dli.2015.69864/2015.69864.Structure-Of-The-Ottoman-Dynasty.pdf |автор=Alderson, Anthony Dolphin |заглавие=The Structure of the Ottoman Dynasty |год=1956 |место=Oxford |издательство=Clarendon Press |allpages=186}}{{ref-en}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Babinger |ссылка=https://books.google.am/books?id=PPxC6rO7vvsC&printsec=frontcover&dq=Franz+Babinger.+Mehmed+the+Conqueror+and+His+Time&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwimn-i17-fTAhXkJZoKHQAeBFYQ6AEIIzAA#v=snippet&q=turahanoglu&f=false |автор=[[Бабингер, Франц|Babinger F.]] |заглавие=Mehmed the Conqueror and His Time |ответственный=Edited by William C. Hickman, translated from the German by Ralph Manheim |год=1992 |издательство=[[Princeton University Press]] |allpages=549 |isbn=978-0-691-01078-6}}{{ref-en}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Babinger |автор=[[Бабингер, Франц|Babinger F.]] |заглавие=Sawdji |ответственный=In Houtsma, Martijn Theodoor |год=2000 |место=Leiden |издательство=BRILL |страницы=93 |volume=IX |серия=E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913–1936 |isbn=978-0-691-01078-6 |ISBN=90-04-09794-5}}{{ref-en}}
* {{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c33/c330277.pdf |ref=Emecen |автор=Emecen F. |заглавие=Osman II |год=2007 |тип=Islamansiklopedisi |номер=33 |pages=453—456}}{{ref-tr}}
* {{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c36/c360276.pdf |ref=Emecen |автор=Emecen  F. |заглавие=Selîm I |год=2009 |тип=Islamansiklopedisi |том=36 |pages=407—414}}{{ref-tr}}
* {{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c38/c380291.pdf |ref=Eroğlu |автор=Eroğlu  H. |заглавие=Şehzade-2. bölüm (madde 2 bölümden oluşmaktadır) |год=2010 |тип=Islamansiklopedisi |том=38 |pages=480—483}}{{ref-tr}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Fisher |автор=Fisher A. |заглавие=Musrafa |ответственный=In Houtsma, Martijn Theodoor |год=1993 |место=Leiden |издательство=BRILL |страницы=710—713 |volume=VII |серия=E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913–1936 |isbn=978-0-691-01078-6}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Hammer |ссылка=https://archive.org/stream/desosmanischenr01purgoog |автор=Hammer-Purgstall J. F. |заглавие=Des Osmanischen Reichs Staatsverfassung und Staatsverwaltung, dargestellt aus den Quellen seiner Grundgesetze |год=1815 |страниц=532 |издательствоin der Camesinaschen Buchhandlung}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=İnalcık |автор=[[Иналджик, Халил|İnalcık H.]] |заглавие=Djem |ответственный=In Houtsma, Martijn Theodoor |год=1991 |место=Leiden |издательство=BRILL |страницы=529—531 |volume=II |серия=E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913–1936 |isbn=978-0-691-01078-6 |ISBN=90-04-09794-5}}
* {{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c33/c330276.pdf |ref=İnalcık |автор=İnalcık  H. |заглавие=Osman I |год=2007 |тип=Islamansiklopedisi |pages=443—453 |volume=33}}{{ref-tr}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=İnalcık |автор=İnalcık H. |заглавие=Selim I |ответственный=In Houtsma, Martijn Theodoor |год=1997 |место=Leiden |издательство=BRILL |страницы=127—131 |volume=IX |серия=E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913–1936 |isbn=978-0-691-01078-6 |ISBN=90-04-09794-5}}
* {{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/42/376/3976.pdf |ref=İnalcık |автор=İnalcık  H. |заглавие=Osmanlı Hukukuna Giriş : Örfi - Sultani Hukuk ve Fatih' in Kanunları |год=1958 |тип=Yayın Tarihi |pages=102—126 |volume=13 |DOI=10.1501/SBFder_0000000371}}{{ref-tr}}
* {{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.inalcik.com/images/pdfs/26854379OTTOMANSUCCESSiON.pdf |ref=İnalcık |автор=İnalcık  H. |заглавие=The Ottoman Succession and lts Relation to the Turkish Concept of Sovereignty |pages=37—69 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304090634/http://inalcik.com/images/pdfs/26854379OTTOMANSUCCESSiON.pdf |archivedate=2016-03-04}}{{ref-tr}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Kramers |автор=Kramers J.H. |заглавие=Mustafa I |ответственный=In Houtsma, Martijn Theodoor |год=1993 |место=Leiden |издательство=BRILL |страницы=707 |volume=VII |серия=E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913–1936 |isbn=978-0-691-01078-6 |ISBN=90-04-09794-5}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Mantran |автор=Mantran R. |заглавие=Ahmad I |ответственный=In Houtsma, Martijn Theodoor |год=1986 |место=Leiden |издательство=BRILL |страницы=267—268 |volume=I |серия=E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913–1936 |isbn=978-0-691-01078-6 |ISBN=90-04-09794-5}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Murphey |автор={{нп5|Мёрфи, Род|Murphey R.|en|Rhoads Murphey}} |заглавие=Suleyman I |ответственный=In Houtsma, Martijn Theodoor |год=1997 |место=Leiden |издательство=BRILL |страницы=832—843 |volume=IX |серия=E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913–1936 |isbn=978-0-691-01078-6 |ISBN=90-04-09794-5}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Ortaylı |ссылка=https://ru.scribd.com/doc/137538517/%C4%B0lber-Ortayl%C4%B1-Turkiye-Te%C5%9Fkilat-ve-%C4%B0dare-Tarihi-pdf |автор=[[Ортайлы, Ильбер|Ortaylı I.]] |заглавие=Türkiye teşkilât ve idare tarihi |год=2007 |издательство=Cedit Neşriyat |страниц=592 |isbn=9757352101, 9789757352105}}{{ref-en}}
* {{Ռուսերեն հոդված |ref=Özcan |автор=Özcan A. |заглавие=Fâtih'in teşkilât kānûnnâmesi ve Nizâm-i âlem için kardeş katli meseles |год=1981 |тип=İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi |pages=7—56 |volume=33}}{{ref-tr}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Özcan |ссылка=https://books.google.am/books?id=L6-VRgVzRcUC |автор=Özcan A. |заглавие=Atam Dedem Kanunu Kanunnâme-i Âl-i Osman |год=2003 |место=İstanbul |издательство=Kronik Kitap |isbn=978-975-2430-12-9}}{{ref-tr}}
* {{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c26/c260082.pdf |ref=Özcan |автор=Özcan A. |заглавие=Koca Hüseyin |год=2002 |тип=Islamansiklopedisi |номер=26 |pages=130—131}}{{ref-tr}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Parry |ссылка=https://books.google.am/books?id=nUs7AAAAIAAJ |автор=Parry V.J. |заглавие=The period of Murad IV 1617/48 |ответственный=Edited with an introduction M.A.Cook |год=1987 |издательство=Cambridge University Press |pages=133—156 |isbn=0521 20891 2}}{{ref-en}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Peirce |ссылка=https://books.google.am/books?id=L6-VRgVzRcUC |автор=Peirce Leslie P. |заглавие=The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire |год=1993 |место=Oxford |издательство=Oxford University Press |allpages=374 |isbn=0195086775, 9780195086775}}{{ref-en}}
* {{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c31/c310196.pdf |ref=Turan |автор=Turan S. |заглавие=Mustafa Çelebi |год=2006 |тип=Islamansiklopedisi |том=31 |pages=290—292}}{{ref-tr}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Quataert |ссылка=https://books.google.am/books/about/The_Ottoman_Empire_1700_1922.html?id=OX3lsOrXJGcC&redir_esc=y |автор=Quataert D. |заглавие=The Ottoman Empire, 1700-1922 |год=2005 |издательство=Cambridge University Press |allpages=212 |isbn2=9780521839105 |isbn1=0521839106}}{{ref-en}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Uzunçarşılı, 1 Cild |ссылка=https://historianyavuz.files.wordpress.com/2013/11/osmanlc4b1-tarihi-1-4-cilt-ismail-hakkc4b1-uzunc3a7arc59fc4b1lc4b1.pdf |автор=Uzunçarşılı, İsmail Hakkı |заглавие=Osmanlı Tarihi |год=1988 |место=Ankara |издательство=Türk Tarih Kurumu |allpages=3114 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170507165509/https://historianyavuz.files.wordpress.com/2013/11/osmanlc4b1-tarihi-1-4-cilt-ismail-hakkc4b1-uzunc3a7arc59fc4b1lc4b1.pdf |archive-date=2017-05-07}}{{ref-tr}}

{{refend}}

== Արտաքին հղումներ ==
* {{Cite web |author=Афьонджу Э. |date=23.01.2014 |title=Братоубийство в Османской империи |url=http://inosmi.ru/world/20140123/216771875.html |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171027053607/http://inosmi.ru/world/20140123/216771875.html |archivedate=2017 թ․ հոկտեմբերի 27 |accessdate=2017 թ․ հոկտեմբերի 27 |ref=Афьонджу}}
* {{Cite web |author=Ekinci E.B. |date=27 января 2010 г |title=OSMANLILARDA KARDEŞ KATLİ |url=http://www.ekrembugraekinci.com/makale.asp?id=204 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171027054114/http://www.ekrembugraekinci.com/makale.asp?id=204 |archivedate=2017 թ․ հոկտեմբերի 27 |accessdate=2017 թ․ հոկտեմբերի 27 |ref=Ekinci}}
* {{Cite web |author=Ekinci E.B. |date=2015 |title=The history of fratricide in the Ottoman Empire - Part 1 |url=https://www.dailysabah.com/feature/2015/08/07/the-history-of-fratricide-in-the-ottoman-empire--part-1 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171027054306/https://www.dailysabah.com/feature/2015/08/07/the-history-of-fratricide-in-the-ottoman-empire--part-1 |archivedate=2017 թ․ հոկտեմբերի 27 |accessdate=2017 թ․ հոկտեմբերի 27 |website=DailySabah.com |ref=Ekinci-1}}
* {{Cite web |author=Ekinci E.B. |date=2015 |title=The history of fratricide in the Ottoman Empire - Part 2 |url=https://www.dailysabah.com/feature/2015/08/08/the-history-of-fratricide-in-the-ottoman-empire--part-2 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171027054415/https://www.dailysabah.com/feature/2015/08/08/the-history-of-fratricide-in-the-ottoman-empire--part-2 |archivedate=2017 թ․ հոկտեմբերի 27 |accessdate=2017 թ․ հոկտեմբերի 27 |website=DailySabah.com |ref=Ekinci-2}}
* {{Cite web |title=Конституция Оттоманской империи 1876 |url=http://worldconstitutions.ru/?p=565 |accessdate=2017 թ․ հոկտեմբերի 27 |ref=Текст Конституции}}
* {{Cite web |date=1620 |title=Qānūn-nāme-i Āl-i ʿOsmān, (AL00633319) |url=http://data.onb.ac.at/rec/AL00633322 |accessdate=2017 թ․ հոկտեմբերի 30 |website=obvsg.at |ref=Qānūn-nāme-i Āl-i ʿOsmān}}
* {{Cite web |author=Yümn-zāde Muḥammed bin Muṣṭafā |date=1650 |title=Qānūn-nāme (AL00634102) |url=http://data.onb.ac.at/rec/AL00634106 |accessdate=2017 թ․ հոկտեմբերի 30 |website=obvsg.at |ref=Qānūn-nāme}}
* {{Cite web |title=Quran 2:217 |url=https://quran.com/2/217 |accessdate=2017 թ․ նոյեմբերի 24 |website=quran.com |ref=Quran}}

[[Կատեգորիա:Թուրքիայի պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Օսմանյան արքայատոհմ]]
[[Կատեգորիա:Օսմանյան իրավունք]]
Այս էջում օգտագործված կաղապարները.
Վերադարձ դեպի Ֆաթիհի օրենք։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Ֆաթիհի_օրենք» էջից