Teteysajakuaa

Teteysajakuaa ha'e tembikuaaty oipyguaráva yvypóra ha mymba rete. Kóva niko tekovekuaaty vorekue ha ohesa'ỹijo mba'éichapa oiko ha oñemohenda mayma oikovéva rete, hekópe omombe'úvo ha omyesakãvo ijysaja.^[1]

Ko tembikuaaty mba'eguasuite pohanokuaápe guarã, upe rupínte umi pohanohára ikatu oñemoarandu ha oikuaave yvypóra rete rehegua ha upégui oguenohẽ hikuái marandu opohano hag̃ua mba'asy opaichagua. Teteysajakuaa ára ha ára oñembopyahu ha oñemotenondeve, akóinte ojeikuaaukágui tembiporu pyahu oipytyvõ porãvéva iñekundaha.^[2]

Ára Ymaguare jave, ojehecharaẽ teteysajakuaa ñehesa'yijo amo Mesopotámia ha Ehítope. Ko'ã tetã guasúpe, pohanoharakuéra oikuaamíma mba'éichapa oiko yvypóra rete, jepémo oguenohẽnte hembikuaa umi mba'e ojehechakuaáva hete okaháre. Oikuaa hikuái moõpa ojejuhu ha mba'épa ojapo yvypóra rete pehẽnguekuéra ha'eháicha korasõ, ñe'ãvevúi ha ígado.^[3]

Umi Ehíto Ymaguareguáva heta oñemoarandu yvypóra retekue rehegua ombosako'ikuévo umi te'õngue kã (mómia). Oñangareko aja hikuái umi omanómava rehe ha oikytĩ aja hetekue, ikatu ohecha ipy'akue térã pehẽngue ambuéva ha upéicha ohechakuaáne mba'épa omanóva imba'asy.^[4]

Gyrésia Ymaguarépe, karai aranduitéva ha'eháicha Hipócrates ha Aristóteles oikytĩ mymbakuéra retekue ha ohesa'ỹijo mba'éichapa omba'apo hete pehẽnguekuéra. Ko'ã hembiapokue rupive ikatu oñemopyenda teteysajakuaa peteĩ tembikuaaty teéva ramo. Pohanohára herakuã porãitéva ha'eháicha Herófilo ha Erasístrato oikytĩ va'ekue yvypóra retekue ha oikuaauka hekópe mba'éichapa ñane apytu'ũ, korasõ ha ñe'ãvevúi. Herófilo katu upe omombe'ukuaaraẽ véna ha tuguyrape, hembiapokue rupive ikatu oñemyesakã mba'éichapa osyry tuguy yvypóra retépe.

Heta ára pukukue, jeroviapy ha tapichakuéra he'i jepíva naiporãiha oñekytĩvo yvypóra retekue, upévare oĩramo jepe pohanohára ikatupyryitéva, ndaikatúi oñemoaranduve. Upéicha oiko Galéno omba'apo aja, jepémo hembiapokue tuichamba'e hína, oñemoarandu oikytĩvo mymbakuéra retekue ha oiporúvo mba'e ohecháva mymbakuérape ha'ehaguéicha yvypóra ramo.^[5]

Ára Mbytegua pukukuévo, sa'imi oñemotenonde ko tembikuaaty ha hasyite oñemoarandu hag̃ua upe aja, jepémo ikatu ojegueromandu'a Mondino de Luzzi rembiapokue.^[6] Oñepyrũ rire Renacimiento, oiko jey ñehesa'ỹijo ha okakuaa teteysajakuaa ñemyesakã tuichaitépe Leonardo da Vinci ha Andreas Vesalio rembiapokue rupive. Vesalio jepivénte ojehechakuaa teteysajakuaa javeguáva moheñoihára ramo, hetaitégui omombe'ukuaa hekópe yvypóra rete rehegua.

Sa'ary XVII ha XVIII pukukuévo, oñemoporãite aja tembiporu opaichagua, umi tembikuaatyhára ikatu ohecha yvypóra rete pehẽnguekuéra ndaikatúive jahecha ñande resa réinte rehe. Upéicha heñói tembikuaaty opaichagua oipyguaráva umi mba'e michĩete, ha'eháicha histología, térã pirepy rembikuaaty, ha citología, ha'éva tekoveapỹi rembikuaaty.

Sa'ary XIX jave, oñembokatupyryve teteysajakuaa ñehesa'ỹijo ojejuhuraẽ rire mba'e oñongatukuaáva omanóva retekue, ani hag̃ua oñembyai pya'eite, ha'eháicha formalina. Upe rupi umi tembikuaatyhára ikatu ohecha porãve ha heta ára pukukuévo yvypóra retekue. Sa'ary XX aja katu ojejaporaẽ tembiporu omoha'angáva rayos X ha resonancia magnética rupive, umíva rupi pohanohára oikytĩ'ỹre ikatu ohecha yvypóra retepýpe. Ko ára peve, ko tembikuaaty mba'eguasuite hína pohanokuaa ha tekovekuaaty ñekundahápe, ñanepytyvõvo jaikuaave hag̃ua ñande rete rehegua.