Xaneiro na cultura popular galega

O que segue recolle diversa información sobre a pegada do mes de xaneiro na cultura popular e na literatura oral galegas, recollida de diferentes traballos etnográficos –xerais a toda Galicia ou localizados nun ámbito xeográfico máis concreto-, dicionarios, refraneiros, cantigueiros etc.

As sortes son os primeiros doce días do mes de xaneiro e prognostican o tempo que vai facer durante cada mes do ano. Así, o tempo que fai o día 1 será o tempo que fará en xaneiro, o do día 2 corresponderá a febreiro etc. As resortes son os doce días seguintes, do 13 ó 24, e serven para ratificar ou contradicir ó prognóstico que anunciaron as sortes.^[1]

Ramón Piñeiro recolleu en Láncara o costume de colocar, o primeiro día de xaneiro, doce areas de sal sobre unha pedra e prognosticar, segundo a humidade que desprenda cada unha delas, a chuvia que caerá durante o mes correspondente.

Os pechos son os días 25 a 28 de xaneiro, e anuncian do mesmo xeito o tempo das estacións (primavera, verán, outono e inverno, respectivamente)

A lúa de xaneiro, chamada lúa morta, é a mellor para mata-lo porco. A lúa crecente seguinte será a adecuada para salgalo se se quere que medre a carne na artesa, e no minguante seguinte para afumalo e curalo, se non se quere que críe vermes (Rodríguez López:128; Eladio Rodríguez, s. v. lúa). Nunca debe matarse con lúa chea porque o touciño se aluaría.

Tampouco se poden podar as viñas en xaneiro, segundo outros, porque a lúa morta deste mes as deixaría aterecidas coa xiada (Eladio Rodríguez, s. v. lúa).

Santo Amaro, o 15 de xaneiro, é avogoso contra a reuma. En Castro Caldelas é en tal ocasión cando se proban os chourizos novos. Nesa mesma vila celébrase a Festa dos Fachós o 19 de xaneiro a véspera de San Sebastián.

Chámase fogo novo ó que se prende o día de Aninovo, utilizando a tal fin o da noite anterior (Eladio Rodríguez, s. v. fogo ^[2]).

• Andar á xaneira, Andar de xaneira/ de xaneiro: en sentido recto, estar unha gata en celo. Por extensión, dise dos mozos que andan pola noite buscando aventuras amorosas, como os gatos en celo.
• Andar ás celeiras coma as gatas xaneiras.
• Andar como os gatos en xaneiro.

• A auga de xaneiro mata ó usureiro ^[3][4].
• A ferreña de xaneiro non vai ao palleiro.
• A ferreña de xaneiro non vai ao poleiro.
• A galiña nada no xaneiro pon o ovo no colmeiro.
• A galiña no xaneiro pon no colmeiro.
• A madeira da túa casa, en xaneiro has de cortala.
• A perdiz no xaneiro caga pró escopeteiro.
• A pescada en xaneiro val por carneiro ^[5].
• A raia en xaneiro sabe a carneiro.
• A verdura en xaneiro sabe a carneiro.
• As patacas de xaneiro van na cesta e veñen no sombreiro.
• As verzas de Fontán cóllense por san Sebaschán ^[6].
• As verzas por xaneiro saben a carneiro.
• Auga de xaneiro astra a sega ten tempero ^[3][7].
• Auga de xaneiro, cada pinga val diñeiro ^[3].
• Auga de xaneiro, todo o ano ten tempereiro ^[3].
• Auga en febreiro, millor que en xaneiro ^[3].
• Cando as ras cantan no xaneiro, sinal de fame en todo o eido.
• Cando non chove en xaneiro, non hai bo prado nin bo lameiro ^[8].
• Cantos días pasen de xaneiro, tantos allos perde o alleiro ^[9].
• Coa lúa de xaneiro, vese a formiga no carreiro.
• Dazasete de xaneiro, San Antonio verdadeiro; día trece de San Xoán, San Antonio mentirán ^[10].
• Dazasete de xaneiro, Santo Antón lacoeiro ^[11].
• De xaneiro a xaneiro, come carneiro.
• Día de Santa Inés chuvia unha soa vez ^[12].
• Dios nos libre do polvo de xaneiro e do lodo de agosto ^[13].
• En abril, augas mil, e en xaneiro come carneiro.
• En abril, cátanos no cubil; en maio, xa son bo galo; en san Xoán xa lle dou a carreira ó can; en santa Mariña xa vou pola cabritiña; en agosto xa vou co meu pai polo rostro; en Santos xa mato os bois nos campos e en xaneiro xa podo co carneiro ^[14]
• En xaneiro a faneca sabe a carneiro ^[15].
• En xaneiro, a lebre co cu no lameiro.
• En xaneiro a raia val carneiro ^[15].
• En xaneiro, a vella saca as madeixas ó turreiro.
• En xaneiro, a verza é carneiro.
• En xaneiro, abrígate con dúas capas e un sombreiro.
• En xaneiro bota ó obreiro, antes na sebe ca na parede, non polo día senón pola pedra que está fría.
• En xaneiro busca a lebre co cu no bulleiro.
• En xaneiro, camiseiro.
• En xaneiro media arca e medio palleiro e o porco enteiro.
• En xaneiro, mellor carballo que castiñeiro.
• En xaneiro, mete obreiro, antes na sebe que na parede.
• En xaneiro, mete obreiro ^[9].
• En xaneiro, namoreime, en febreiro, caseime ... e amoleime.
• En xaneiro, nin galgo leboreiro nin falcón perdigueiro.
• En xaneiro, pon o alleiro ^[9].
• En xaneiro sabe o polbo a carneiro ^[15][16].

• En xaneiro, sete lobos no carreiro.
• En xaneiro, sete lobos polo carreiro.
• En xaneiro, trompos ó fumeiro.
• En xaneiro, vaite ó outeiro: se ves verdegar, ponte a chorar; se ves terrexar, ponte a cantar.
• En xaneiro, verza vella val carneiro ^[17].
• En xaneiro visita o outeiro: si ves verdegar ponte a chorar, si ves terrexar, ponte a cantar.
• En xaneiro xa a abella pon os pés no salgueiro.
• En xaneiro, xéase a auga no caldeiro.
• En xaneiro xiadeiro non ha faguer a ovella máis pisada ca no rigueiro ^[13].
• Entre xaneiro e febreiro, inverno verdadeiro.
• Eu son o pito cairés, que naceu polo xaneiro; se o raposo me non come, hei de cantar no poleiro ^[18].
• Eu son o pito do cairo, que nacin no mes de xaneiro, se o raposo non me come, he de cantar no poleiro.
• Gato do mes de xaneiro vale un carneiro.
• Inda non veu xaneiro pra poñe-lo pé diante do compañeiro.
• Lúa, a de xaneiro, amor, o primeiro.
• Lúa, a de xaneiro; e cariño, o primeiro.
• Lúa de xaneiro non tèn aparceiro.
• Lúa de xaneiro non ten compañeiro, senón a de agosto, que lle dá no rosto.
• Moita chuvia en xaneiro, mala anada no cabaceiro ^[19].
• Nadal, mollado; e xaneiro, ben xiado ^[20].
• No menguante de xaneiro corta o teu madeiro.
• No mes de xaneiro rube ao outeiro, si ves verdexar ponte a chorar, si ves negrexar; ponte a beilar ^[21].
• No mes de xaneiro sobe ó outeiro. Se ves verdear ponte a chorar, se ves estercar ponte a cantar.
• No mes de xaneiro, súbete ao outeiro; se ves os teus campos verdexar, ponte a chorar; se terrexar, ponte a cantar ^[22][23].
• No mes de xaneiro súbete ó outeiro, se ves terrexar bótate a cantar, e se ves verdexar, bótate a chorar.
• No xaneiro busca a lebre co cu no bulleiro.
• No xaneiro pon o sombreiro.
• Non hai amor coma o primeiro nin lúa coma a de xaneiro.
• Non hai amor firme coma o primeiro nin lúa coma a de xaneiro.
• Non hai lúa coma a de xaneiro nin amor coma o primeiro, senón a de agosto, que lle dá no rostro.
• Non hai lúa coma a de xaneiro nin amor coma o primeiro.
• O año de xaneiro é o millor carneiro.
• O besugo en xaneiro viste coma un cabaleiro.
• O boi e o leitón, en xaneiro crían riñón ^[24].
• O día de san Sebastián ceiba as moscas Satanás.
• O madeiro pra túa casa, córtao no xaneiro.
• O mes de xaneiro é o xeadeiro; febreiro, muliñeiro; marzo, esqueiroso; abril, chuvioso; maio, pardo; san Xoán, claro; en seitura, sol; e en agosto, mellor.
• O pito de xaneiro, coa súa nai sobe ó poleiro ^[18].
• O polo de xaneiro, no San Xoan xa está comedeiro ^[25].
• O polo de xaneiro polo san Xoán está comedeiro.
• O polo de xaneiro vale carneiro.
• O polo de xaneiro, polo San Xoán está comedeiro.
• O polo en xaneiro, coa sua nai sobe ó poleiro ^[25].
• O que en xaneiro non cava os terróns, en agosto queima os collóns.
• O que queira comer morriña, coma carneiro en xaneiro e en maio galiña.
• O que queira comer morriña, coma en xaneiro carneiro i en maio galiña.
• O que sexa meu amigo verdadeiro, véñame ver o vinte de xaneiro.

• O Santo Antón verdadeiro é o dazasete de xaneiro.
• O sol de xaneiro non ten compañeiro.
• O vinte e un de xaneiro, unha hora por enteiro.
• Obreiro en xaneiro, pan che comerá e obra non fará.
• Ollomol de xaneiro vale un carneiro ^[26].
• Os amores de xaneiro son os que enfrían primeiro.
• Os pitos de xanerio, pouquiños van ó poleiro ^[18].
• Para a túa casa o madeiro córtao no xaneiro.
• Picoreiro súbete ó picouto, e se no mes de xaneiro veres verdegar, bótate a chorar, e se os ves queimados, ponte a bailar.
• Pito de xaneiro non vai coa sua nai ó poleiro.
• Pito de xaneiro, vai coa súa nai ó poleiro ^[9].
• Poda en xaneiro, vindima no sombreiro ^[27].
• Polo aninovo púxome a pita un ovo, e polos Reis xa tiña seis ^[28]'
• Polo de xaneiro, cada pruma val diñeiro ^[25].
• Polo río abaixo vai un pexegueiro que bota pexegos no mes de xaneiro.
• Polo santo Amaro andan os trompos polo tellado ^[29]
• Polo San Antón, xa a galiña pon ^[30][31].
• Polo santo Antón xa a galiña pon. Pola Candelaria, a boa e a mala.
• Polo san Martiño, trompos ó camiño, e polo santo Amaro, trompos ó tellado.
• Polo san Sebastián coida o teu fabal.
• Polo san Sebastián coñez o día o pailán ^[32]
• Polo san Sebastián laranxiñas na man.
• Polo san Sebastián medra o día o paso dun can.
• Polo san Vicente perde o inverno un dente ^[33].
• Polo san Vicente ten o día unha hora máis, metá pola mañán, metá polo serán.
• Polo san Vicente perde o inverno un dente.
• Polo san Vicente toda a auga é semente.
• Por santo Amaro, trompos ó faiado.
• Por santo Amaro, trompos ó tellado.
• Por santo Antón, a galiña pon.
• Por santo Antón, trompos ó caixón.
• Por san Sebaschán, a laranxa na man.
• Por san Sebastián algueira o pailán.
• Por san Vicente da Roda medra o día unha hora.
• Por san Vicente pon os nabos da semente.
• Por san Vicente, unha hora de creciente.
• Por san Xulián medra o día un pasiño de can ^[34]
• Por san Xullán adianta o día o paso dun can.
• Porca de xaneiro vai ca súa mai ó fumeiro.
• Porco de xaneiro vai ca súa mai ó fumeiro.
• Prá túa casa, o madeiro cortado sempre no xaneiro.
• Pra túa casa, o madeiro córtao no xaneiro.
• Queimemo-lo loureiro no mes de xaneiro.
• Quen colle a aceitona antes de xaneiro, deixa o aceite no oliveiro.
• Quen labra no xaneiro labra para o ano enteiro.
• Quen ora en xaneiro, ora para o ano enteiro.
• Raia en xaneiro sabe como o carneiro ^[35].
• Raia pescada en xaneiro sabe a carneiro.
• San Antonio de xaneiro, se fai sol, bota as pipas ó canteiro, e se chove bótaas ó fumeiro ^[13][36].
• San Martiño, trompos ó camiño; San Amaro, trompos ó faiado ^[13].
• San Sebastián, vinte de xaneiro, cando ceiba a mosca do demo.
• San Vicente do inverno bota unha brasa ós regueiros.
• San Vicente pequeniño é un santo chirifeiro, que nos dá a nosa festa o vinte e dous de xaneiro.
• San Xulián garda o viño e garda o pan ^[37]
• San Xullán, garda viño e pan.
• Santo Antón vello e tristeiro, convida ás rapazas ao rezadeiro^[38].

• Se chove día de Santo Antón de xaneiro, pipas ó fumeiro, i si está claro, pipas ó canteiro.
• Se chove en Santo Antón de xaneiro, pipas ó fumeiro, se non, pipas ó canteiro.
• Se chove no día de San Antón de xaneiro, pipas ó fumeiro; e se está claro, pipas ó canteiro ^[39].
• Se en xaneiro tose o neno, non teñas medo; se tose no mes da sega, pode ir pra terra.
• Se queres ter bo alleiro, pon o allo no xaneiro.
• Se se soubera o que sabe a galiña no xaneiro, non quedaba unha no galiñeiro.
• Se trona en xaneiro, sobe as cubas ó fumeiro ^[40].
• Seco xaneiro, abundancia no graneiro.
• Si se soupera o que sabe a galiña no xaneiro, non quedaba unha no galiñeiro ^[31].
• Sol de xaneiro, porco ó bulleiro ^[41].
• Tanto dirán “Heilas, heilas”, que veñan nas quendas xaneiras.
• Tódolos días que pasan de xaneiro son allos que perde de da-lo alleiro.
• Un bo día de xaneiro é un lobo no quinteiro.
• Un día bo en xaneiro, mao no eido.
• Verzas en xaneiro saben coma carneiro.
• Xaneiro, alleiro ^[42].
• Xaneiro añeiro, e febreiro cabriteiro ^[43].
• Xaneiro arde verdadeiro.
• Xaneiro é oveiro.
• Xaneiro frío ou templado, pásao arroupado.
• Xaneiro muliñeiro, nin boa meda nin bo palleiro.
• Xaneiro piardeiro ^[44].
• Xaneiro quente trae o demo no ventre.
• Xaneiro verceiro, nin boa meda nin bo palleiro.
• Xaneiro, xeadeiro; febreiro, grileiro.
• Xaneiro, xeadeiro; febreiro, verceiro; marzo, airoso; abril, chuvioso; maio, pardo; san Xoán, claro, valen máis estes meses cas súas mulas co seu carro.
• Xaneiro, xiadeiro.
• Xaneiro xiadeiro, febreiro escarabanadeiro, marzo amoroso, abril chuvioso, maio ventoso, San Xoán caloroso, que fai o ano formoso.
• Xaneiro xiado e abril mollado enchen o faiado.

• Ano novo aí nos vén,/ Dios nolo traia con ben,/ Dios nos dea tantas ovellas/ como no ceo hai estrellas ^[45].
• Ano novo con ben veñas,/ como o sol entre as estrelas,/ os cabritos coas cabras/ e os años coas ovellas ^[46].
• Chamácheme pito cairo/ Porque nacín en xaneiro;/ Déixame chegar a maio,/ xa cantarei no poleiro ^[47].
• Chamáchesme pita choca/ porque nacín en xaneiro;/ inda tu non é-lo galo/ que canta no meu poleiro ^[48].
• Chamáchesme pito cairo/ porque nacín no xaneiro,/ tu no has de se-lo galo/ que cante no meu poleiro ^[49].
• Chamáchesme pito louco/ alá no mes de xaneiro;/ se me a raposa non come/ hei cantar no teu poleiro.
• Chamásteme pito cairo / porque nascín en xaneiro; / se non me come o raposo / inda che hei d’ir ó poleiro.
• De ise outro lado do río/ ten meu pai un castiñeiro/ que dá peras no San Xoán,/ uvas blancas no xaneiro ^[50].
• Do outro lado do río/ ten meu pai un castiñeiro/ que dá castañas e noces/ i aceitunas no xaneiro ^[51].
• Meu divino san Vicente,/ olliños de lagarteiro,/ moito me alegras, meu santo,/ o vintedous de xaneiro.
• Meu santiño San Antón,/ San Antón o cacholeiro,/ caséime por San Antón,/ volvín á casa solteiro.^[52].
• Miña rosa do canizo,/ meu caravel do fumeiro,/ tanto tes no mes de maio/ como no mes de xaneiro ^[53].
• Naquela banda do río,/ ten meu pai un castiñeiro,/ bota castañas no outono/ uvas no mes de xaneiro.
• Naquela banda do río/ ten meu pai un castiñeiro,/ dá castañas en agosto,/ uvas brancas no xaneiro.
• No alto de aquela serra/ ten meu pai unha tapada/ que dá uvas no xaneiro/ e llas non queima a xiada ^[54].
• Polo mar abaixo, polo mar arriba,/ polo mar abaixo vai unha sardiña,/ vai unha sardiña, vai un pexegueiro/ que leva pexegos no mes de xaneiro ^[55].
• San Vicente de Marantes/ é un santo moi galanteiro/ quere que lle fagan a festa/ o vintedous de xaneiro ^[56].
• ¡Vállame dios! o arado/ cal si labra dianteiro,/ tanto ten no mes de maio,/ como no mes de xaneiro.

• Ano novo aí nos vén,/ Dios nolo traia con ben,/ Dios nos dea tantas ovellas/ como no ceo hai estrellas ^[57].
• Ano novo con ben veñas,/ como o sol entre as estrelas,/ os cabritos coas cabras/ e os años coas ovellas ^[58].
• Aquí non nos deron/nin miga de cousa/De hoxe nun ano estean/debaixo da lousa.
• Cantámosche os Reises/ guedella de cabra/ cantámosche os Reises/ non nos deche nada.
• Cantámoslle os Reis/ guedellos de cabra;/ cantámoslle os Reis/ e non diches nada.
• De lexos chegamos/ os que aquí estamos/ se nos dan licencia/ os Reises cantamos.
• Deannos os Reises,/ señores, por Dios,/ deannos os Reises/ e queden con Dios.
• Díanno-los reises/ un vaso de viño,/ algo do fumeiro/ i os ovos do niño ^[59].
• Díanno-los reises:/ figos, chourizos e viño/ e tamén algún diñeiro/ para merca-lo pantrigo ^[60].
• Díano-los reises/ anque sean poucos:/ un touciño e medio/ i a mitai do outro ^[61].
• Esta casa está faiada,/ faiadiña de loureiro;/ que por moitos anos vivan/ os señores que están dentro ^[62].
• Moitos anos viva/ a ama da casa/ pois no aguinaldo/ nunca foi escasa.
• Os señores desta casa/ están todos na cociña;/ hoxe, que é día de Reises,/ hannos dar unha carniña ^[63].
• Pandeira de catro esquinas/ ben pudera ser de seis/ ben pudera esta meniña/ conmigo canta-los Reis ^[64].
• Pra leva-los reises/ traguemos un saco,/ diánno-los cartos/ pra mercar tabaco</ref> Xaquín Lorenzo Fernández 1973, 136. No orixinal: levalos, diannolos.</ref>.
• Pra leva-los reises/ veña ise fardel,/ levades ben cousas,/ podendes comer ^[65].
• San José e mais María/ ambos van para Belén,/ iles van cantar os reises,/ cantémolos nós tamén ^[66].
• Traemos a bota/ para levar o viño/ pa levar os ovos/ ó noso cestiño.
• Veña logo o aguinaldo/ que nos queremos marchar,/ que temos que ir a outras casas/ tamén os reises cantar ^[67].
• Veña logo unha copiña,/ que a noite está de xiada;/ escorrentémo-lo frío/ i en honor do Neno vaia ^[68].
• Veña o aguinaldo logo,/ figos, viño e lacós:/ somos bos de conformar,/ non somos nada lapós ^[67].
• Veñan pra eiquí tres duriños,/ que nesta casa hai fartura/ e nós comemos no ano/ moitas veces bica dura ^[67].

• ÁLVAREZ BLÁZQUEZ, Xosé María: O libro do porco. Colección O Moucho 26. Edicións Castrelos, Vigo 1972.
• ANÓNIMO: Saudade. Verba Galega nas Américas, México 1942-1953. Ed. facsímile do Centro do Ramón Piñeiro 2008.
• ANÓNIMO: Refraneiro do viño. 505 sentenzas recollidas do pobo, Edicións Castrelos, Colección O Moucho, Vigo 1968.
• BOUZA BREY, Fermín: "Cantigas populares da Arousa", en Arquivos do Seminario de Estudos Galegos III, 1929, 153-204 [en facsímile II].
• FERRO RUIBAL, Xesús: Refraneiro galego básico, Galaxia, 1987.
• GONZÁLEZ PÉREZ, Clodio: “O refraneiro do mar”, en Coloquio de etnografía marítima, cap. 12. Museo do Pobo Galego 1988, 137-147.
• Gran Enciclopedia Galega
• FRANCO GRANDE, Xosé Luís: Diccionario galego-castelán, 2ª ed., Galaxia, Vigo 1972.
• LEMA BOUZAS, Lino (compilador): Ditos e cantigas mariñeiras. I Encontro de embarcacións tradicionais, Galicia 1993.
• LORENZO FERNÁNDEZ, Xaquín: Cantigueiro popular da Limia Baixa, Galaxia, Vigo 1973.
• REAL ACADEMIA GALEGA: Diccionario gallego-castellano, 1913-1928.
• RIVAS QUINTAS, Elixio: Frampas, contribución al diccionario gallego, CEME, Salamanca 1978.
• RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, Eladio: Diccionario enciclopédico gallego-castellano. Galaxia, Vigo 1958-1961.
• RODRÍGUEZ LÓPEZ, Jesús: Supersticiones de Galicia y preocupaciones vulgares. Ed. Celta, Lugo 1974 (1ª ed. 1895).
• VALLADARES NÚÑEZ, Marcial: Diccionario gallego-castellano, Santiago, Imp. Seminario Conciliar 1884.

• O Nadal na cultura popular galega