Cashtal yn Ard

Cashtal yn Ard
Sonraí
Cineál	Tuama Chluaidh
54° 16′ 32″ N, 4° 21′ 48″ O / 54.27544°N,4.36325°W / 54.27544; -4.36325

Is tuama seomrach Neoiliteach i gCornaa, i bparóiste Maghal in Oileán Mhanann é Cashtal yn Ard.^[1] Tá sé suite ar chnoc íseal ag breathnú amach ar chuid mhór den pharóiste agus trasna go Ceantar na Loch i Sasana.^[2] Tochlaíodh an carn sna 1930í agus arís i 1999.^[3] Tá sé ar cheann de na tuamaí meigiliteacha is suntasaí ar Oileán Mhanann.^[4][5]

Ciallaíonn an t-ainm i nGaeilge Caiseal na hArda a thagraíonn d'airde coibhneasta an tsuímh. Ainm níos luaithe don láithreán ná Cashtal y Mucklagh y Vagileragh, rud a chiallaíonn Castle of the Field Pigsty.^[6] D’fhéadfadh sé seo tagairt a dhéanamh don chaoi ar cuireadh réamhchúirt an tuama in oiriúint do tógáil muc.

Tugadh Cairn Ballachrink ar an tuama roimhe seo.^[7]

Tá an tuama dátaithe go 2000 RCR agus tá sé ar cheann de na séadchomharthaí Neoiliteacha is fearr caomhnaithe ar Oileán Mhanann.^[8] Tá an láithreán mór, le treoshuíomh siar-soir agus fad iomlán de 39m. Tá an tuama suite ar chnoc íseal a bhfuil radhairc fhairsing aige ar an tírdhreach mórthimpeall.^[9][10] B’fhéidir gur léirigh sé seo go siombalach an chodarsnacht idir gníomhaíochtaí an ghnáthshaol a tharla ar thalamh íochtarach, agus na gníomhaíochtaí deasghnátha a bhí ar siúl sna cnoic.^[9] Is dócha gur mar sheomra adhlactha amháin a tógadh an tuama ar dtús, ach de réir mar a fuair baill shuntasacha den phobal bás, leathnaíodh an suíomh chun freastal orthu.^[4]

Is éard atá sa tuama ná réamhchúirt oscailte a théann chuig cúig cúig sheomra cloiche san oirthear. Tá an réamhchúirt 6.7mx 5.8m agus tá athchóiriú déanta air. Tá sé comhdhéanta de chlocha móra a bhfuil an ceann is mó acu 2.3m ar airde. Tá na seomraí cloiche atá taobh thoir de scartha le leaca cloiche ina sheasamh go cliathánach. Is é 1m an ceann is airde de na clocha a chuimsíonn na seomraí, as a laghdaíonn siad ansin i méid i dtreo an oirthir. Is é 1.2m meánleithead gach seomra.^[11]

Rinneadh cur síos ar an tuama den chéad uair go luath sa 19ú haois nuair a bhí sé fós slán den chuid is mó. Rinneadh damáiste do phríomhchorp an chairn faoi lár an 19ú haois nuair a tógadh roinnt de na leaca cloiche a bhí sa charn adhlactha dronuilleogach 1.2m ar airde le húsáid chun tithe in aice láimhe a thógáil.^[11] Tá sé seo tar éis na cúig sheomra níos lú a nochtadh.

Thochail na seandálaithe HJ Fleure agus GJH Neely an suíomh sna 1930idí. Thángthas ar bhreochloiche agus sligí de photaireacht Neoiliteach le linn imscrúduithe ar na seomraí, chomh maith le ar a laghad 125 cloch dhuirlinge bán a fuarthas ag go leor suíomhanna seandálaíochta Manannacha.^[4][12] Ní bhfuarthas aon chnámha le linn na tochailte seo, ach chuir Llewellynn Jewitt síos ar imscrúdú ársaíochta níos luaithe i 1885 a thuairiscigh go bhfuarthas blúirí cnámh duine óig:

under side stones, were pieces of bones; on the north, portions of a skull, suture open ; upper jaw bone, with teeth regular and sound of a young person, and other fragments; also pieces of two different urns, one of crushed granite and black, about two-thirds of an inch thick, the other thicker, red, and of more earthy material. Near the east end was a cist without covering stone or west side stone, with portions of bone in the north, and on the south end fragments of a smaller urn of crushed granite, thickly spangled with mica...

^[13] B'fhéidir gur baineadh aon taisí daonna eile le linn suaitheadh níos luaithe.

Tharraing Fleure agus Neely aird ar an chosúlacht idir Cashtal yn Ard agus 'Tomba dei giganti' (Gaeilge: Tuama na bhFathach sa tSairdín agus Bridestones i Cheshire, Sasana.^[10]