Oomram

Tekst üüb Öömrang

Oomram
Satelitenbil faan Oomram mä a Kniip uun't waasten, an waastermuar Jongnaamen
Weeder trinjam	Nuurdsia
Skööl faan eilunen	Nuurdfresk eilunen
Geograafisk koordinaaten	54.6516666666678.336388888888932 Koordinaaten: 54° 39′ 6″ N, 8° 20′ 11″ O
Lengde	10 km
Breetje	2,5 km
Grate	20,46 km²
Huuchst steed	A Siatler 32 m
Iinwenertaal	2.281 (12.2008) 111 Iinw. per km²
Hoodstääd	Neebel

Oomram as en nuurdfresk eilun. Hat leit uun't süüden faan Sal an uun't waasten faan Fer an hiart tu't Amt Feer-Oomram uun a kreis Nuurdfresklun uun Schleswig-Holstian.

Oomram as 20,46 km² grat an sodenang at tjiinst gratst eilun uun Sjiisklun. Mä Fer an Sal hiart Oomram tu jo trii nuurdfresk geest-eilunen. Uun't uasten faan Oomram leit a waas. Jo fiiw saarpen lei tu'n gratsten dial uun't uasten faan't eilun – faan nuurd tu süüd san det Noorsaarep, Neebel, Sössaarep, Stianood an Witjdün. Üüb a geest fanjst dü a tanen an a hias, jo lei üs en strimel faan nuurd tu süüd.

Uun't waasten faan di strimel lei loongs at hialer eilun a düner. Steedenwis san jo ään kilometer briad an sowat 12 kilometer lung. Det maaget en stak faan 700 hektar. Faan waast tu uast fanjst dü primärdüner, witjdüner an grädüner. Bluas waanerdüner jaft det ei muar. A öömrang düner stun daalang oner natüürskül, bluas heer bräät noch kuben an anen. Huarööders san a fögler miast faan a baadelidj ferjaaget wurden.^[1] At huuchst dün üüb Oomram as mä 32 metern A Siatler bi Noorsaarep. Efter nuurden tu luup a düner ütj tu Ood.

Üüb a söder ääg leit Witjdün, det as at jongst saarep üüb Oomram. Uun't waasten faan a düner leit a Kniip. Hi as wel ään faan a briadst struner uun Nuurdeuropa. Hi hiart eegentelk goorei rocht tu't eilun auer a Kniip nian gemeenlun as. Noch bit uun a söstager juaren lai en priil tesken a Kniip an at eilun, an nü waanert hi suutjis am a nuurd.

Uun't nuurden faan Noorsaarep leit a maask. Uk tesken Stianood an Witjdün leit en letj stak maasklun. Bias staken san iindiket. Bei liachweeder könst Dü auer'n waas auer tu Fer luup.

Üüb Oomram wene 2.300 minsken uun trii gemeenen: Noorsaarep, Neebel an Witjdün. Sössaarep an Stianood hiar tu Neebel. At amt 'Fer-Oomram' sat uun A Wik üüb Fer.

Uun't nuurden leit at bat Noorsaarep mä a fögelkui an di letj ialtürn. Neebel leit bi a waas, an as daalang mä Sössaarep an Stianood at gratst gemeen. At belukin wäärs san diar a St. Clemens sark, at ual Öömrang Hüs, a maln an a sarkhoof mä jo ual likstian. Sössaarep as at äälst saarep üüb Oomram. Heer stäänt di grat ialtürn. Stianood lait bi a waas an hed iarjuaren di iansagst huuwen üüb't eilun, bit uun 1890 Witjdün en bat wurd, huar do a dampern uun ääg kaam. Witjdün leit uun't süüden an as mä a baadelidj grat wurden.

A iarst Öömrangen lewet uun a jonger stiantidj; faan jo hää Oomram a gratstiangreew areft. Ütj a bronsetidj an a iisentidj jaft at noch en hialer rä grääfhuuger. Uun dünem uun't waasten faan a fögelkui san noch auerresten faan en saarep ütj a iisentidj. Man of det würelk jo Ambroonen wiar, diar am't juar 100 föör a krastelk tidjreegnang (100 f.K.) tuup mä Kimbern an Teutonen jin Rom streden haa, wat ütj diheer huk kaam, di doomols noch mä a fäästääg ferbünjen wiar, diar san a geliarten ei ians auer.

Auerresten ütj a wikingertidj, soken üs wen- an ialsteeden san muarsis üüb Oomram fünjen wurden. En türnborag ütj di tidj woort uun't uasten faan Noorsaarep üüb en letjen huug fermuuden, huar daalang at wiartskaft Borag stäänt. A Krümwaal as en ööderhualew kilometer lungen waal tesken Sössaarep an Stianood, an hi as wel uk ütj di tidj.^[2]

Uun't ääder madelääler kaam do a Fresken üüb't eilun. Jo lewet faan't saaltköögin, a büürerei an faskerei, an leeder uk faan a waalfang an a hanelssiafaart. Di öömrang siamaan Hark Olufs, di 1724 uun Algerien uun slaawerei kaam, wurd diar generool, iar hi 1736 turag tu Oomram kaam. Am 1890 begand det büürin mä a fräämen, wat det eilun auer a miaten feranert hää.

Uun't madelääler hiard Oomram tu a bütjenlunen (Uthlande), an sted oner a däänsk könang of a hertooch faan Schleswig. Efter di stridj tesken a däänsk könang an a Schauenburger groofen uun Holstian wiar Oomram tuup mä Waasterlun-Fer en däänsk könangriksenklave an hiard ei tu't Hertoochdoom Schleswig. So ging det bit 1864.

Efter a sjiisk-däänsk krich faaan 1864 wurd Oomram, so üs det hialer lun Schleswig, tuup faan Uastenrik an Preußen regiaret. Efter a Sjiisk Kriich wurd Oomram Preußen tuskrewen an faan 1867 wiar't do en dial faan det Prowins Schleswig-Holstian. Tu di tidj wiar Oomram en gemeen uun a Kreis Tondern. Efter't ufstemang faan 1920 wul a muarhaid bi Sjiisklun bliiw, man Tondern kaam tu Denemark.

Bit 1972 hiard Oomram tu a Kreis Südtondern. Hi as do mä a kreis Hüsem an a kreis Eidersteed tu di nei Kreis Nuurdfresklun tuupslööden wurden.

Uun't 19. juarhunert waanert muar üs en sjuarden faan a Öömrangen ütj, a miasten tu Ameerikoo. Daalang lewe muar efterkemen faan Öömrangen uun Ameerikoo üs üüb Oomram. An uk daalang noch jaft at föl frinjskaften tesken Oomram an Ameerikoo (mend as a USA).

1998 as föl auer Oomram beracht wurden, üs det frachtskap 'Pallas' mä en lääs fol holt föör Oomram strunagd, an a waas mä maskiinenööle folnjokset.

Üüb Oomram snaake a miasten daalang huuchsjiisk. Öömrang (at öömrang spriak) snaaket wel noch so'n sjuarden üüb't lun. Jodiar Öömrangen snaake oober uk aaltumaal huuchsjiisk. A nuurdfresk spriakwiisen haa grat ferskeeler. Öömrang liket at Fering auer a miaten, man at Salrang, wat uk tu't eilunsfresk hiart, as för fölen al swaar tu ferstunen. Wat naier as det Halunder üüb Halaglun. Föl Öömrangen snaake uk plaatsjiisk, auer det at spriak faan a sialidj wiar an as. Däänsk snaake man en hunfol lidj, likes dat Denemark so nai bi as.

At öömrang (at öömrang dracht) as suart an witj mä föl salwer. A öömrang jong foomnen an wüfen dreeg det tu huuchhaiden, so üs freimaagin of tu bradlep. An at daansskööl drait at öömrang hal för a baadelidj.

Üüb Oomram jaft at aparte weden. Tu Piadersinj (21. Febrewoore) woort biaket. At biak as en grat ial, wat a wonter ferjaage skal. A lidj maage enööder jinsidjag suart mä sut. Biakin komt faan di katuulsk Piadersdai (Petri Stuhlfeier, 22. Febrewoore) an woort uk uun ööder saarpen uun Nuurdfresklun feiert.

Ualjuarsinj (31. Detsember) woort hulket. Bi't Hulkin luup sköölen faan ferklääst jong lidj faan hüs tu hüs an'am skal räät, hoker wel bääft det ferkleedang steget. A jongen fu do wat sweten an a ääleren en puns.

At Hualewjonken as en draapen faan ääler maaner, miast sialidj so am a naachtertstidj. Uun a wontertidj kaam iar fööraal a jong gaster, wat noch ei befreid wiar tuup, am mäenööder a nawigatsion tu studiarin.

A miasten lewe faan a baadelidj. Oomram hää sowat 12.000 baaden för fräämen. 2005 kaam sowat 120.000 baadelidj tu Oomram an suragd för 1,1 miljuun auernaachtangen. Diartu kaam noch 80.000 besjüker för en dai. At jaft uk noch en betj büürerei, an ään fasker lewet noch üüb Oomram faan a faskerei. Föl fäänen stun fol mä hingster, det as oober för priwoot.

Mä't auto könst dü mä a dampern faan a W.D.R. tu Oomram kem faan Doogebal auer A Wik üüb Fer of uk faan Schlüttsiel auer A Halgen, det san A Huug an A Nääs. Uun a somer keert uk noch a 'Adler Express' faan Nuurdstrun auer A Huug tu Oomram an widjer tu Sal, man hi koon nian autos mänem. Aler dampern lei uun Witjdün uun. Faan Doogebal düüret det tuur sowat tau stünj, dan an wan keer a dampern uk ans direkt an lei ei üüb Fer uun, do düüret det sowat ööderhualew stünj.

Üüb Oomram uunkimen könst dü at auto brük, man fölen san mä't wel onerwais. Diar san föl welwaier. Uun arke saarep jaft at welferhüürern för aal jo baadelidj, wat hör aanj wel ei mä haa. En bus keert arke hualew stünj faan Witjdün auer Sössaarep an Neebel tu Noorsaarep an turag. Bluas tu Stianood keert nään bus. En hunfol taksis san diar uk noch onerwais. Faan 1893 bit 1939 jääw't sogoor en iisenboon üüb Oomram.

Natuur

[Bewerke | Kweltekst bewerke]

A natuur üüb Oomram woort bestemet faan det laag tesken a Nuurdsia uun't waasten an a waas uun't uasten. Grat dialen faan't lun stun oner natüürskül: A Ood an a düner. An trinj am Oomram as a Natjunaalpark Waas.

Nuurdsiaeilun Oomram

Plaanten

[Bewerke | Kweltekst bewerke]

At plaantenwelt woort bestemet faan det laag bi't weeder an det skraal lun. Üüb a Kniip an uun dünem waaks halem an röökelbosk an en hialer rä ööder plaanten, diar't uun a sun ütjhual, soken üs dünemeerten. Uk enkelt faan a winj gans krüm woksen sjüüren of pualemruter fanjst dü diar. Bit uun a sööwentager juaren jääw't diar uk noch at dünemfisel.

Uun't uasten faan a düner lei a hias an a tanen. At hiaskrüüs bleut uun August. Heer an uun hög dünemdäälen fanjst dü letj muuren mä fleegenfangern. Ensian jaft det diar ei muar.

A öömrang tanen san faan 1948 uf uun üüb a hias plaantet wurden. Diarföör jääw't man letj holtangen trinj am a kuien. Daalang stun 180 hektar tanen an diarmä hää Oomram a gratst uundial faan aler Nuurdsiaeilunen. Dü fanjst heer fööraal sjüüren, tanen an birkebuumer. Uuntesken waaks uun a tanen föl plaanten, uk hünjmotsen. Üüb a geest woort noch büüret, an üüb det skraal lun waaks blä huder, hongerkralen an noopruusen.

Uun a maask waaks muar slacher sürgäärs an uk präästern. Det as heer a best ääkergrünj. Uun a letj guarder üüb Oomram wääkst ei föl saner ged. A stookruusen, wat dü diar sä könst, brük oober ei föl.

Üüb't oon wääkst uk weder bluas det, wat saaltweeder ufkoon: halagruus, südjen, rölken an oongäärs.

Diarten

[Bewerke | Kweltekst bewerke]

Uk a öömrang tiirwelt woort faan det laag uun a Nuurdsia bestemet. Sodenang lewe heer miast letjer diarten, soken üs haasen, müsen, iigler an fladermüsen. Uun't 12. juarhunert san a kaninen üüb Oomram ütjsaat wurden, am's tu jaagin. Uk en foos as ans ütjsaat wurden, wat föl fögler freeden hää. Man jo efterkemen san aaltumaal jaaget wurden. Trinj am Oomram an üüb a suner lewe tau slacher selger an maarswin. Uun a wonter komt det ans föör, dat en jongen selag faan Jongnaamen üüb a Kniip speeld woort an diar tetjet woort.

A gratst rikdom fanjst dü uun a fögelwelt. Oomram hiart tu a wichtagst bräätplaatsen för siafögler. Heer bräät eiderges, liiwen, baraganen, bakern, muar slacher faan kuben, meewen an hiarangskuben, an noch föl muar slacher bräät bi strun, uun dünem an bi a waas. Wan a fögler waanre, kem's tu Oomram tu freeden, an do jaft at diar stönerken, grolterges an groonken. Uun a saarpen jaft det uk en hialer rä sjongfögler. Diartu kem fasaanen, wat uk tu jaagin tu Oomram broocht wurden san.

Uk eerdglüpern an hobelfasker könst dü üüb Oomram finj. Do jaft at föl slacher insekten, koonkern an flenerken.

Uun a waas trinj am Oomram jaft at föl slacher fask, soken üs at skol, a hiarang of at makreel. Aal jo diarten uun a waas koon am goorei aptääl - am man enkelten tu näämen: a kraaben, a sneken an a soongreewlang. Fasket wurd jo fööraal a poren, wat do üs 'kraaben' ferkääft wurd an a heesen, diar üüb heesrager waaks. A leetst juaren haa a uastrangen auerhun nimen.

Persöönelkhaiden

[Bewerke | Kweltekst bewerke]

• Thea Andresen
• Hark Bohm (* 1939)
• Böle Bonken (1839–1926)
• Knut Jungbohn Clement (1803–1873)
• Martin Flor (1597–1686)
• Lutz Görgens (* 1951)
• Hans Jaenisch (1907–1989)
• Christian Johansen (1820–1871)
• Arthur Kruse (1893–1968)
• Hark Martinen (1934–2016)
• Lorenz Friedrich Mechlenburg (1799–1875)
• Hark Olufs (1708–1754)
• Carsten Pörksen (* 1944)
• Georg Quedens (* 1934)
• Jens Quedens
• Otfried Schwarz (* 1942)

Literatüür

[Bewerke | Kweltekst bewerke]

• Georg Quedens, Hans Hingst, Gerhard Stück, Ommo Wilts: Amrum. Landschaft, Geschichte, Natur. Verlag Jens Quedens, Amrum 1991, ISBN 3-924422-24-9.
• Georg Quedens: Amrum. Breklumer Verlag, Breklum 2004, ISBN 978-3-7793-1110-2.
• Georg Quedens: Insel unter weitem Himmel. 3. Auflage, Breklumer Verlag, Breklum 2004, ISBN 978-3-7793-1120-1.
• Georg Quedens: Das Seebad Amrum. „... und befürchten den Verderb der guten hiesigen Sitten ...“. Veränderte Neuauflage. Verlag Jens Quedens, Amrum 2006, ISBN 978-3-924422-79-0.

Luke uk diar

[Bewerke | Kweltekst bewerke]

 Commonskategorii: Oomram – Saamlang faan bilen of filmer

Wikivoyage Raisfeerer: Oomram (sjiisk)

• Oomram (Gemeen)

Ferwisang efter bütjen

[Bewerke | Kweltekst bewerke]

Wääblink-kataloog tu Oomram uun't Curlie Project (iar:DMOZ, üüb huuchsjiisk)

• Entstehungsgeschichte der Insel Amrum (huuchsjiisk)
• „Gud dai“ – Öömrang-Friesisch-Kurs für Anfänger
• Struatennöömer üüb onlinestreet.de

Kwelen

[Bewerke | Kweltekst bewerke]

1. ↑ Neuhaus/Beinker/Bründel/Lange: Dünen an der Schleswig-Holsteinischen Westküste. Uun: Umweltbundesamt und Nationalparkverwaltungen Niedersächsisches Wattenmeer/Schleswig-Holsteinisches Wattenmeer (Hrsg.): Umweltatlas Wattenmeer. Bd.1: Nordfriesisches und Dithmarscher Wattenmeer. Eugen Ulmer, Stuttgart 1998/1999, ISBN 3-8001-3491-8, S. 92–93.
2. ↑ Georg Quedens: Amrum. Christian Jensen Verlag Breklum, Breklum 1971

Didiar artiikel as di 07.11.2006 tu en graten dial faan detdiar spriakwersioon auersaat wurden.

Didiar artiikel as di 20. Nofember 2010 uun det list faan auer a miaten gud artiikler apnimen wurden. Uun uugenblak jaft at diar 6 faan.