Dame leydi Hawsa



Dame Laamuuji Hawsa ko dame ( Hausa : dammugal ), (باب) walla kuɓeeje ( منووه ) mahanooɗe ngam taartude gure. E jamaanu ɓooyɗo, koɗorɗe ina mahanoo ngam taartude gure walla gureeji e nder leyɗeele Hawsa ngam kisal walla reende e njiimaandi. Laamu kala ina taaroo mahol ina waɗi dame ceertuɗe. Damal kala ina jogii innde e gardotooɗo, gardotooɗo oo ina wiyee ( Laamɗo Damal ). Naane, haa teeŋti noon e jamma, damal ina reena damal gootal e sahaa gooto. Dammuɗe ɗee fof toɗɗaa ko neɗɗo gooto ardotooɗo reenooɓe ɓee.
Desin mahdi.
[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]E nder laamlaamuuji Hausa en, dame ina mahaa e loope, e huɗo yoorngo, e leɗɗe, e njamndi, e kaaƴe, e geɗe gaadanteeje goɗɗe potɗe e mahdi ndii. Dame ɗee peewniraa ko e pinal Hausa en, ina kollita kadi mahdi aadaaji Hausa en kuutortooɗi birikuuji ɓuuɓɗi e kalaaji aadaaji diiwaan Hausa en. Hakindo dame ɗee ina njogori yettaade fotde meeteruuji joy, njaajeendi mum en ina tolnoo e meeteruuji sappo. Ɓe pawnaama e diidi Hausa, maandeeji, e golle naalankaagal, ko wayi no maande woyla, maande huutorteende e nder mahdi Hausa, nde wonata maande walla bannge wonande yimɓe Hausa. So mahngo damal ngal gasii, dame ɗee fof ina pentee e mbaadiiji gaadanteeji tawa won dame ina keddii e mbaydi ɓaleeri tawa ina waɗi mbaydi loope nattuɗe, ko wayi no damal Marusa to wuro Katsina.

E jamanuuji ɓooyɗi, damal fof ko neɗɗo gooto tan waawi waɗde heen. Ko golle makko e kala sahaa reende e reende ɗum e rokkude binndanɗe njuɓɓudi kala dille yimɓe rewrude e damal hee wondude e geɗe binndanɗe janane ngam reende hoore mum. Damal fof ina jogii coktirgal ngam udditde e udditde; Kuutorɗe ɗee ko Laamɗo Damal . Heewi wonde ko waktuuji uddugol e udditgol damal kala ina woodi, kono hannde dame ɗee ina udditee tawa alaa ko haani e coktirgal. E aadaaji, e nder wolde, yamiroore ummotoo tan ko e laamɗo walla e wasiyaaji mum wolde, hono ‘Warlord’. Gila e wolde, yamiroore e toppitagol damal ngal halfinaa ko laamɗo damal. Ko yamiroore wonde naatgol wuro ngoo ina waawi waɗeede e ɗeen dame tan. So dame ɗee uddaama jamma, ɗe udditataa kadi haa fajiri. Darnde laamɗo Kofa ronkaa ko e laamu Hawsa en, gila e laamɗo Kofa haa e ɓiɓɓe mum. Dame ɗee kadi ina ngondi e nokkuuji turism e nder leydi Hawsa e oo yonta.
Dabare
[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]E jamanuuji ɓooyɗi, damal fof ko neɗɗo gooto tan waawi waɗde heen. Ko golle makko e kala sahaa reende e reende ɗum e rokkude binndanɗe njuɓɓudi kala dille yimɓe rewrude e damal hee wondude e geɗe binndanɗe janane ngam reende hoore mum. Damal fof ina jogii coktirgal ngam udditde e udditde; Kuutorɗe ɗee ko Laamɗo Damal . Heewi wonde ko waktuuji uddugol e udditgol damal kala ina woodi, kono hannde dame ɗee ina udditee tawa alaa ko haani e coktirgal. E aadaaji, e nder wolde, yamiroore ummotoo tan ko e laamɗo walla e wasiyaaji mum wolde, hono ‘Warlord’. Gila e wolde, yamiroore e toppitagol damal ngal halfinaa ko laamɗo damal. Ko yamiroore wonde naatgol wuro ngoo ina waawi waɗeede e ɗeen dame tan. So dame ɗee uddaama jamma, ɗe udditataa kadi haa fajiri. Darnde laamɗo Kofa ronkaa ko e laamu Hawsa en, gila e laamɗo Kofa haa e ɓiɓɓe mum. Dame ɗee kadi ina ngondi e nokkuuji turism e nder leydi Hawsa e oo yonta.
dame
[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]<b id="mwJg">Dowla Bauchi</b>
[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]
Dame jeenay ina ngoodi e nder Emiraaji Bauchi .
- Damal Inkil : Ko ngal wiyetee ko damal juulde. Ngo mahiraa ko ngam yimɓe Inkil ngam newnude naatde e wuro ngoo e juulde juulde.
- Damal Dumi : Oo damal inniraa ko almuudo Malam Yakubu biyeteeɗo Abdul Dumi, wonti Wambai Bauchi e wasiya laamɗo to galle laamorɗo.
- Damal Jahun
- Damal Nasarawo : Ngal damal inniraa ko ganndo mawɗo biyeteeɗo Malam Nasarawo, jooɗiiɗo caggal damal ngal. Laamcfo oo e oon sahaa rewi ko e damal ngam yilloyaade Naasarenaaɓe ngam juulde.
- Damal Hunti : Ngal damal ko jaambaaro (jiwɗo leñol Fulɓe ) biyeteeɗo Muhammadu Kusu mahi ɗum e ɓernde nokku hare. Nde yahi haa ɓooyi, konngol Wuntuwa ngol wonti Hunti.
- Kofar Ranaukaka : Masiya ko nokku ɗo Bauchinaaɓe meeɗnoo wonde e jam. Ɓe ndewi e damal ngam hawrude e Ran; Caggal jam, damal ngal heɓi innde nokku oo.
- Damal Tirwun : Turwun ko wuro ngo laamɗo Yakubu ummii, ko ɗum waɗi o udditi ndee damal ngam teddinde wuro makko e yimɓe mum.
- Damal Wambai : Nde wuro Bauchi yaaji, laamɗo oo mahii galle mawɗo wasiyaaji mum ina wiyee "Wambai". Galle oo mahaa ko e nokku yaajɗo, ina waɗi damal naatngal e caggal galle laamorɗo ngam weeɓtinde yah-ngartaa mum. Dammugal ngal inniraa ko kanko.
- Damal Wuse : Daartol ngol damal anndaaka haa jooni.
Emiraaji Kano
[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]Emiraaji Kano ina njogii dame 15. Won e kuɓeeje maɓɓe njani ko e ŋakkeende toppitagol.
- Damal Kansakali : Mahaama hakkunde 1095 e 1135 e laamu Amiir tataɓo Kano, hono Sarki Usmaan Gijimasu, taaniiko Bagauda, damal Kansakali woni damal wuro gadano mahaa. Innde Kofar ndee ummii ko e won e waɗooɓe Bakano. Ndeen innde rokkaa ko mbele darnde neɗɗo e peewnugol kaɓirɗe konu ko wayi no kaafaawi, masiŋ, kaafaawi ekn.
- Dammugal Nasarawa
- Damal Suudu Rumfa : Ko ɗoon woni damal mawngal Palas Kano, ngal laamɗo oo mahi. Jooni kadi nde wi'etee dammugal fombina
- Damal kesal : ngal mahiraa ko caggal nde Kano yani e juuɗe koloñaal en Oropnaaɓe e hitaande 1903.
- Dammugal Dan Agundi
- Damal Naisa
- Dammugal ndonu
- Damal Fof
- Damal Kabuga
- Damal Waika
- Damal Ndiyam
- Dammugal pucci
- Damal Wambai ngal
- Dammugal Mazugal ngal
- Damal Rewɓe


Palaas oo ina taarnaa e mahol ina wiyee "Mahol laamɗo", ngol nattii woodde. Damal mawngal naatngal e laamɗo oo ina wiyee "Kofar Soro", woni Damal Sunaare, damal caggal laamɗo oo ina wiyee Kofar Bai, ngal alaa hannde. To wuro Katsina, ina waɗi fotde dame 7 e kala ŋoral laamu nguu. Dame ɗee mahaa ko ngam newnude yah-ngartaa e yaltugol, won heen dame ɗe nattii woodde, ɗeen dame ko; Dammugal Turmi, Dammugal Keke, Dammugal Angulu, Dammugal Gazobi e Dammugal Waziri.
- Damal Agulu: Oo damal ina waɗi uddirɗe ɗiɗi. Konngol "Agulu" ko tiitoonde rokketeende golloowo laamɗo. Ko kanko woni gardiiɗo damal, kadi ko kanko woni kalfinaaɗo waɗde ñaawoore warngo.
- Damal Bisiklet : Ngal damal mahaa ko caggal gargol koloñaal en Angalteer. Nde woni ko caggal galle laamorɗo mawɗo leydi Katsina. Oropnaaɓe ina naatnoo e ndee damal so ngarii haɓde e diɗɗal mum en e welooji ; Damal ngal inniraa ko welo, walla "Keke" e ɗemngal Hausa.
- Damal Kaura : Damal ngal inniraa ko jaambaaro lolluɗo biyeteeɗo Rimi rokkaa tiitoonde "Kauran Katsina", mo damal ngal inniraa.
- Damal Kwaya : Oo damal heɓi innde mum ko e laamɗo Habe gooto ina wiyee Sarkin Kwaya laamɗo wuro tokooso ina wiyee Kwaya, tawaango to fuɗnaange Katsina. Golle oo laamɗo ko rokkude laamu Katsina kosam ɗam ko wayi no gawri, njuumri, njuumri, e njuumri ngam ngalu laamɗo. Ine wiyee ko e ngaal damugal laamɗo riiwi Waliy Jadoma e Katsina, ɗum waɗi o rewi e ngaal damal, o wirnii ngal, o huɗi ngal, o wiyi "alaa moƴƴere waɗataa e ngaal damal haa duuɓi 500 timma". Yimɓe mahii cuuɗi sara kala damal wuro Katsina so wonaa damal Kwaya. Dammugal ngal jooni jeyaa ko e naatgol mawngol e nder Katsina ummoraade e gure ceertuɗe. Waste Fayif e Koɗki Kesiri ina tawee sara ndeeɗoo damal.
- Damal Durbi : Oo damal, hono no lowre adannde ndee holliri nii, ummorii ko e laamu Durbi Kusheyi. Damal ngal heɓi innde mum ko nde Durbawa fuɗɗii laamaade laamu Katsina. Nde ɓe ngummii e wuro maɓɓe, ɓe payi Katsina, imiraa Durbi wayli innde mum, waɗti ɗum Durbi-Katsina. Laamɗo laamu Durbi wiyetee ko "Guwerneer Katsina". Durbi woni e Mani gila e laamu Durbi Saddiku hedde kitaale 1810-1835. Won kadi laamɓe Durbi woɗɓe, ko wayi no Durbi Fandiku laaminooɗo tuggi 1836-1860, Durbi Gidado (1860-1883), e Durbi Dikko (1891-1906). Durbawa en naati ko e damal galle nde ɓe njottii Katsina. Ndeen damal ina wiyee Kofar Durbi, firti ko damal laamɓe ummoriiɓe Durbi. Oo damal uddana gure bayɗe no Filin Samji e Rimin Badawa.
- Damal Guga : Oo damal ina jogii inɗe tati asliije : ngal wiyetee ko Damal Hirnaange sabu ngal woni ko fuɗnaange Katsina ; Kofar Sefar, firti ko "damal kisal" sabu soldateeɓe ina njooɗinoo e damal ngal ngam haɗde njanngu haawniingu ; ɓuri anndireede ko leñol Guga, helmere "Guga" ummorii ko e debbo laamɗo Gobir biyeteeɗo Bawa Jan Gwarzo. O dogi e jom suudu makko o fayi Katsina ko e ndee damal, ngam jeertinde Emiir Katsina, ganndiraaɗo Muhammadu Jan Hazo (laamɗo tuggi 1740-1751), e peeje jom suudu makko ngam haɓtaade Katsina. Caggal nde laamu Gobir fooli, laamɗo oo wayli innde mum e ndeeɗoo Damal ngam teddinde nuunɗal mum.
- Kofar Sauri : Ko wuro wonngo bannge worgo-fuɗnaange Katsina, ngo ɓadtii Rafukka, Nasarawa, Makera, e Yammawa. Damal Swift ina jogii ƴoogirɗe ɗiɗi ko fayti e iwdi mum : no ƴoogirde adannde ndee holliri nii, Damal Swift ƴetti innde mum ko e laamɗo Samariya, gonɗo sara damal ngal. E fuɗɗoode, innde "Samari" ndee rokkanoo damal ngal hade mum waylaade wontude "Samri", caggal ɗuum "Sauri". E wiyde lowre ɗiɗmere, innde mayre ummorii ko e laamu laamɗo biyeteeɗo Ummarun Dallaje (1807-1835) nde laamɗo konu biyeteeɗo Danbaskore ardinoo njanngu e wuro Katsina. Nde o tawi dame ɗee fof nguddii, laamɗo Sauri "Sarkin Sauri" (Kaita hannde), koolaaɗo Katsina, jokki Danboskore, fooli ɗum. Nde o yalti e nafoore, o waɗti damal e nder mahe Katsina, ina wiyee Damal Jaawngal, ngam siftorde lefol Sarkin Sauri.
- Damal Marusa : Oo damal ina jeyaa e dame ɓurɗe ɓooyde e daartol Katsina. Ina wiyee ko nde mahiraa ko e teeminannde 15ɓiire. Nde mahaa ko e saraaji Mahol Katsina, nde heɓi innde mayre ko e laamɗo Habe biyeteeɗo Marusa Usman laamɗo Dutsi. Ina wiyee wonde ko o jaambaaro, naatoowo e yaltuɗo Katsina ko e ngalɗoo damal ummoraade Dutsi. Won wiyɓe ummorii ko e gorko gooto ganndo nanngude jiyaaɓe.
- Damal Yandaka : Ina wiyee ko hedde teeminannde 15ɓiire mahaa. Damal Yan Daka heɓi innde mum ko e mawɗo gooto to Dustin Ma, rokkanooɗo laamu "Yandakan Katsina" e nder laamu Katsina. Gallemakko no hedi dammugal.
Laamu Zazzau
[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]

Wuro Zaria ina jogii dame jeegom ɗe mahanoo ko adii fof caggal nde mahdi wuro ngoo mahaa. Dame ɗee ina mbaɗi ɗeen so wonaa Jatau e Galadima. Jooni Amiir Kofa mo Zazzau wi'etee Alhaji Mansuur Dambo Mai-Sa'a.
- Damal Gayan : Ngal damal sosaa ngam yimɓe Gadar Gayan, ngam heɓugo laawol feere nastugo wuro. Konngol Gayan ngol ummii ko e maayo ina wiyee Gayan e wuro ina wiyee Gadar Gayan.
- Damal Kuyan Bana : Ooɗoo damal ko ɗiɗaɓal mahaaɗo. Innde nde ummorii ko e laamɗo jaambaaro laamɗo debbo biyeteeɗo Amina mo nganndu-ɗaa ko Mayaki Kuyan Bana. Omo anndaa e nafooje makko maantiniiɗe e nder hareeji keewɗi. O tiiɗtini wuro tokooso ngo o inniri Kuyan Bana, to bannge worgo Kwatarkwashi. O mahi galle makko to Kuyan Bana, Laamɗo debbo oo waɗi mo damal.
- Damal Kona : Ko ngal damal woni damal tataɓal mahaangal. Theofar heɓi innde mum ko e annduɓe ɗiɗo lislaam arnooɓe Zaria, wuro ina wiyee Konawa. Nde ɓe njottii, ɓe mbaɗi waktuuji maɓɓe e yaasi Zaria tawa ɓe ngardaani tigi rigi e wuro ngoo Nde dame ɗee udditaa ɗo ɓe ngonnoo ɗoo, yimɓe puɗɗii noddirde damal ngal damal Konawa, sahaa mo ɓe mbaɗi duuɓi e sara damal ngal.
- Damal Kibo : E fuɗɗoode, damal ngal ina wiyee damal Tukur Tukur. Yimɓe Gobir, Zamfara, Yawuri, e Kabi ina naata Zaria e ndee damal. Damal ngal heɓi innde mum ko e tufnde wonnde e wuro Tukur Tukur. Tukur Tukur ko wuro ɓooyngo, caggal Zariya; E laamu Sambo laamɗo Zazzau, wolde waɗi sara Tukur Tukur, hedde damal. Damal ngal wayli innde mum wonti feggere, "Kibo", caggal ɗuum.
- Kofar Doka : Kofar Doka woni dammugal joyaɓal mahangal nder Zaria. Ko adii fof ko nde wiyetee Damal Kano. Ina wiyee wonde innde mayre ummorii ko e lekki sara damal hee, anndiraande "Lekki Sariya", won heen kadi ina wiyee wonde damal ngal ƴetti innde mum ko e gardiiɗo damal oo, biyeteeɗo "Sariya".
- Kofar Bai : Nokku ɗo damal ngal waɗetee ɗoo woni caggal galle laamɗo Zazzau. Konngol "bai" firti ko caggal e ɗemngal Hausa, ko ɗum firti ko damal caggal galle laamɗo. Yimɓe Bauchi ina keewi naatde e wuro ngoo e ndee damal.
- Damal Jatau : Oo damal inniraa ko Jatau, innde laamɗo Habe lolluɗo, ɓurɗo anndireede Isiyaku Jatau, laamɗo Zazzau tuggi 1782 haa 1802.
- Damal Galadima : Oo damal ƴetti innde mum ko e Galadiman Zazzau, ganndiraaɗo Daudu, mo ñaawooɓe ɓee nganndi. Damal ngal woni ko hedde gallemakko. Won wiyɓe ko Galadima Dokaje.
- Damal Palaas : Palaas firti ko palaas. Ooɗoo damal woni damal mawngal e nder galle laamɗo Zazzau.
Toppitagol
[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]E duuɓi ɓennuɗi
Dame ɗee ngoni ko e les njiimaandi laamɓe ɓee, kamɓe ne ɓe ndokki dame ɗee e juuɗe laamɓe ɓee, kono e hitaande 1958 laamu leydi Najeriya hollitii wonde ɗe ngontii monumndaaji ngenndiiji, toppitagol maɓɓe artiri e laamu fedde ndee. Hannde, heewɓe e ɗeen dame ina mbonna sabu ŋakkeende toppitagol no haanirta nii, kono won heen ina peewnee sahaa kala.
Ƴeew kadi
[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]- Hawsa
- Ɗemngal Hausa
- Arsitektuur Hausa
Hiisoowo
[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]
Jaande
[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]Janngu ko heewi
[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]- Moodi, HLB (1969). Koɗorɗe e dame Kano. Departemaa daartol. Leydi Fedde Naajeeriya.