معروف کرخی

ابومحفوظ معروف بن فیروز کوهی، مشهور به معروف کرخی از بزرگان مشایخ قرون اولیه اسلام است که غالب سلسله‌های تصوف شیعی ادعای انتساب به وی را دارند.^[۱][۲] سلسلهٔ نعمت اللهیه و ذهبیه وی را قطب اول (شیخ المشایخ) و سرسلسله خود می‌دانند.^{[نیازمند منبع]}

معروف کرخی نزد صوفیان چنان‌که معروف است، دربان علی بن موسی الرضا (امام هشتم شیعیان) بوده که از او فیض و تعلیم طریقت و منصب شیخ المشایخی یافته و از جانب او اجازه یافته که طریقه رضویه، علویه و مصطفویه را که عبارت از عبادت و تزکیه و تصفیه نفس می‌باشد، به طالبان صادق العقیده و پیروان ائمه برساند.^[۲]

• به عقیده برخی وی به دست علی بن موسی الرضا مسلمان شده و دربان وی بوده‌^[۳] و از وی خرقه گرفته‌است^[۴] گرچه برخی در وجود چنین شخصی و شیعه بودنش تردید کرده^[۵] و برخی نیز معتقدند که نام او با یکی از محدثان شیعه معروف بن خربوذ مکی اشتباه گرفته شده‌است.^[۶]
• بعضی او را از شاگردان فرقد سبخی و سلسله انتساب او را به محمد پیامبر اسلام رسانیده‌اند.
• دسته دیگری نیز سند خرقه معروف را از داوود طائی دانسته که او از حبیب عجمی و وی از حسن بصری و او از علی ابن ابیطالب گرفته‌است.^[۷]

که هر سه این انتساب‌ها از طرف مخالفان تصوف از مناظر مختلف خصوصاً تطابق تاریخی به چالش کشیده شده‌است.^[۸] همچنین حضور دو قطب هم‌زمان نیز از جمله مواردی که در مورد معروف کرخی از طرف مخالفین و موافقین تصوف مورد بحث قرار می‌گیرد^[۹] دقت در تواریخ مشروح زیر نکات مبهم دیگری بر زندگی و فوت معروف کرخی می‌افزاید:

• فرقد سبخی در سال ۱۳۱ هجری قمری وفات یافته‌است.
• داود طائی در سال ۱۶۰ تا ۱۶۸ هجری قمری درگذشته‌است.
• تولد علی بن موسی الرضا در سال ۱۴۸ هجری قمری ثبت شده‌است.
• وفات موسی بن جعفر پدر علی بن موسی الرضا در سال ۱۸۳ هجری قمری ثبت شده‌است.
• سال فوت معروف کرخی ۲۰۰ یا ۲۰۱ هجری قمری ذکر شده‌است.
• سال فوت علی بن موسی الرضا ۲۰۳ هجری قمری ثبت شده‌است.

اغلب از مورخین و تذکره نویسان تاریخ دقیقی از تولد وی ثبت نکرده‌اند.^[۷] آنچه ثبت شده‌است این است که پدر و مادر وی نصرانی بوده‌اند.^[۱۰][۱۱] تحصیلات ظاهری و تربیت باطنی، شغل دربانی، علت فوت و کراماتی از وی در غالب کتب متصوفه مندرج است.^{[۱۲][۱۳][۱۴]}

گفته می‌شود دربان علی بن موسی الرضا در خراسان بوده‌است و در ازدحام جمعیت دنده‌هایش شکسته و کشته شده‌است.^[۱۵] مدفن وی در غرب شهر بغداد^[۷] و در ناحیه کرخ در قبرستان شونیزیه واقع شده‌است.^[۱۶] شیعه و سنی مشترکاً در آستانه وی به دعا و نیایش می‌پردازند.^{[نیازمند منبع]} این نکته که وی در کجا دربان علی بن موسی الرضا بوده‌است (در مدینه یا خراسان یا در جای دیگر) و دیگر اینکه چنانچه وی در خارج از بغداد کشته شده‌است (چون علی بن موسی الرضا هیچگاه به بغداد سفر نکرده‌است و جالب اینکه معروف کرخی هم هیچگاه از بغداد خارج نشده‌است)^[۱۷] چگونه در قرن دوم به بغداد منتقل شده و در آنجا خاک سپرده شده‌است، موارد تردید نسبت به حقایق زندگی وی را دو چندان می‌کند.^[۱۸]

رنالد نیکلسن در مقاله‌ای با عنوان «ثبت تعاریف صوفی و تصوف به لحاظ تاریخی» ضمن دسته‌بندی تعاریف تصوف، آورده‌است که اولین تعریف از تصوف را معروف کرخی ارائه کرده‌است:

تصوف گرفتن حقایق و گفتن به دقایق و نومید شدن از آنچه هست در دست خلایق.

در کتب تصوف همچون حلیة الاولیاء، احیا علوم الدین و رساله قشیریه با الفاظی شبیه بدین قید شده‌است.

عصر معروف عصر انتقال زهد به تصوف است. بعد از رابعه معروف در سخنان خود بر عشق و محبت نسبت به خداوند تکیه دارد.^[۱۹]

همچنین هنگامی که از معروف دربارهٔ اولیای حقیقی خداوند پرسیدند گفت:^[۲۰]

علامت اولیای خدای عزّ و جلّ آن است که فکرت ایشان خدای بود و قرار ایشان با خدای بود و شغل ایشان در خدای بود.

• دانشنامه تشیع، جلد اول، صفحهٔ ۱۱۱