درگاه:اراک/تاریخ اراک
بنیان شهر اراک به دوره قاجار و پادشاهی فتحعلی شاه می‌رسد. در اوایل سلطنت قاجار به دلیل وسعت و جمعیت زیاد منطقه عراق عجم همواره ناامنی و اختلافات محلی وجود داشت و این امر از لحاظ سیاسی و اقتصادی حکومت مرکزی را دچار مشکل کرده بود. فتحعلی شاه برای در دست گرفتن کنترل منطقه به فکر سربازگیری از مردم این منطقه افتاد، بنابراین قشونی به نام قشون عراق به فرماندهی سپهدار یوسف خان گرجی تشکیل گردید. یوسف خان گرجی از شاه تقاضا نمود که برای مرکز قشون قلعه‌ای نظامی احداث کند. به همین جهت تأسیس ساختمان اولیه شهر به صورت قلعه‌ای به نام سلطان آباد، شروع و در سال ۱۲۳۱ قمری (۱۸۰۸ میلادی) به پایان رسید.
قبل از ساخت شهر اراک، دهی به نام دسکره یا دستجرده در محل آن وجود داشت که پس از متروکه شدن آن در اوایل دوره زندیه، هشت قلعه در اطراف آن ساخته شد. در دوره قاجار یوسف خان گرجی این قلعه‌ها را خراب کرده و قلعه‌ای بزرگتر ساخت و مردم قلعه‌ها را به قلعه نوین کوچ داد. این قلعه بنای اولیه شهر اراک محسوب می‌شد.
درباره ساخت شهر از محمد حسن خان اعتمادالسلطنه در «تاریخ و جغرافیای راه عراق عجم» نقل شده است که حکومت عراق در گذشته در دست شخص واحدی نبوده قسمتی جزء قم، قسمتی جزء همدان، قسمتی جزء کاشان و قسمتی جزء بروجرد بود. فتحعلی شاه قاجار مصلحت می‌بیند که این ایالات متفرقه را حکومت واحده قرار دهد، به همین منظور در ۱۲۲۲ هجری قمری یوسف خان گرجی را به این خدمت مأمور کرد. برای تعیین کرسی این ایالت امرای عراق شامل ایمانی خان فراهانی، ابراهیم خان و محمد رحیم خان چگینی شرایی، رحیم خان و محسن خان سره بندی، حاجی ربیع خان، حاجی حسین خان و حاجی علی خان کزازی را یوسف خان در کرهرود به حضور می‌آورد. ایمانی خان فراهانی برای ساخت شهر مکانی را که در خاک کزاز و لیک در سرحد فراهان باشد و موقعیت مرکزی به مناطق مجاور داشته باشد را پیشنهاد می‌کند. سپهدار به همراه امرا از کرهرود به مکان فعلی اراک رفته و در موقعیت حصار و دیه (دستجرده) طرح شهری را می‌ریزند که به واسطه رودخانه و دو قنات مشروب می‌شد. از آن موقع تا ساخت اراک هشت سال طول کشید. ماده تاریخ ساخت شهر «نمود یوسف ثانی بنای مصر جدید» و بر اساس حروف ابجد برابر با ۱۲۳۰ هجری قمری است.
این شهر تا سال ۱۲۷۱هجری قمری محل سکونت سپهدار قشون عراق بود و نظری که دولت به آنجا داشته بیشتر به خاطر جنبه سوق الجیشی شهر بوده است. در این سال به نقل از اعتماد السلطنه، میرزا حسن نایب الحکومه عراق دکان‌های شهر سلطان آباد و عمارت و باغ‌های دیوانی را تعمیر و درختکاری کرده و از شهرهای دیگر از هر قبیل صاحبان صنایع و حرفه‌های گوناگون را به شهر آورده و ساکن کرد.
شهر اراک از ابتدا با هدف شهرسازی و طبق یک اسلوب منظم شکل یافت که در آن تمام پیش بینی‌های لازم انجام گرفته بود. اراک از معدود شهرهای ایران است که طبق نقشه ساخته شده‌است. تریزر، مهندس فرانسوی که به همراه ژنرال گاردان از سوی ناپلئون به ایران آمده بود، اراک را مطابق شهر نیس فرانسه طراحی کرد.
اهمیت شهر با تکمیل راه آهن سراسری جنوب به شمال ایران در سال ۱۹۳۸ میلادی افزایش می‌یابد و در طول دوره جنگ جهانی آب و سوخت در این شهر انبار می‌شد.شهر قدیم اراک دارای چهار دروازه بوده بازار کنونی اراک شبکه ارتباطی داخلی این دروازه‌ها بود و راه‌های اصلی و خارجی از این دروازه‌ها آغاز می‌شد. این دروازه‌ها عبارتند از:
- دروازه شهرجرد در مشرق
- دروازه راهزان در شمال
- دروازه حاج علینقی در غرب
- دروازه قبله در جنوب