Edukira joan

Sorgin ehiza Euskal Herrian

Aldatu loturak
Wikipedia, Entziklopedia askea
Pierre de Lancreren deskribapenetan oinarritutako Jan Ziarnkoren 1613)ko marrazkia.

XVI eta XVII. mendeetan Euskal Herrian hainbat sorginkeria prozesu egin ziren, Europako beste eskualdeetan eta Amerikako zenbait lekutan egin ziren sorgin-ehizen joerarekin bat eginez. Ezagunenak Zugarramurdikoa eta Lapurdikoa dira (1609-1611). Aurretik, ordea, beste prozesu batzuk gertatu ziren, eta ondoren ere, sorginkeria salaketak egingo ziren, kopuru txikiagoan bada ere. Lehen aurrekaria Durangoko heretikoena da (1442-1445), heresia eta sorginkeria akusazioak elkarren oso gertu egonik ere, legez biak ere oso larriak. Nolanahi ere, Gustav Henningsen folkloristak eta historialari daniarrak, sorginkeriari buruzko aditu handienetako bat,[1] esan bezala, Sorginkeria satanikoa ezezaguna zen euskaldunen artean jazarpena hedatu aurretik.[2]

XV. mende erdialdetik aurrera fase desberdinetan, sorginkeriaren jazarpena tokiko agintariek bere gain hartu bazuten ere, Errege-erregina Katolikoek sortutako Espainiako Inkisizioak (1478) esku hartzeko indar handia hartuz joan zen, Calahorratik eta, 1570etik aurrera, Logroñotik. Dirudienez, 1499 edota 1507an, Durangoko heresiarekin antzekotasunak bide zituzten sorginkeria kasuak agertu ziren eskualde horretan (Anboto), Calahorrako Inkisizioaren interbentzioa ekarri zuena; ondorioz, 17-35 emakume sutan zigortuta amaitu zuten.

Ondo dokumentatutako lehen agerraldi handia 1525ekoa da, Nafarroako Erresuman, 1524ko apirilean hura konkistatzeko operazio militar nagusiak amaitu eta hurrengo urtean. Harrezkero, lau sorgin pertsekuzio handi sailkatu ditu Jesus Maria Usunarizek Nafarroan, bitartean beste kasu txikiagoak izan ziren arren. Sorginen agerraldi eta jazarpeneko kasu sonatuena 1609tik 1611ra jazo zen Bidaso inguruko eskualdeetan. Jurisdikzio desberdinetan epaitu ziren arren, guztiak elkarri loturik daude, hala Nafarroako zein Gipuzkoako gertaerak nola Lapurdikoak:

Araba, gutxienez, 200 emakume sorginkeriaz akusatu zituzten 1610 eta 1611 urteen artean, eta 28 auzipetu, eta euskararen erabileran eragin zuen, Kike Fernandez de Pinedok eta Xabi Otsoa de Aldak euren ikerketan jaso zutenez.[3][4]

Euskal herriko sorgin-ehiza XX. eta XXI. mendeko kulturan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1984. urtean, Pedro Olea zuzendariak Akelarre filmatu zuen Zugarramurdiko auziaren historia.[2] Geroago, Las brujas de Zugarramurdi komedia egin Alex de la Iglesia 2013an, eta Pablo Aguerok berriz errebindikazioa eta aldarte dramatikoa erabili zituen 2020an Akelarre filmatzeko.

Bestetik, Asisko Urmenetak Sugarren Mende komiki liburua argitaratu zuen[5] eta geroago, Ni es naiz sorgina dokumentala zuzendu.[6]

Literaturari dagokionean, Toti Martinez de Lezearen "Sorgin Belarra" (2019), (jatorriz, "Hierva de Brujas"), Erronkari eta Zaraitzuko sorgin ehizei buruzko eleberria da.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ (Gaztelaniaz) «Fallece el investigador Gustav Henningsen, quien donó su fondo documental a la UPNA» Diario de Noticias de Navarra 2023-10-18 (Noiz kontsultatua: 2025-02-02).
  2. ↑ a b Inzaugarat, Javier Martín; Lopepé Iriart, Pedro Antonio. «Las brujas de Zugarramurdi y el cine vasco - Euskonews» www.euskonews.eus (Noiz kontsultatua: 2025-02-02).
  3. ↑ Fernández de Pinedo, Kike; Otsoa de Alda, Xabi. (2008). «"Brujas" euskaldunes alavesas en el proceso inquisitorial de Logroño (1609-1614)» Fontes linguae vasconum: Studia et documenta 40 (109): 419–441. ISSN 0046-435X. (Noiz kontsultatua: 2025-02-02).
  4. ↑ «"Ni ez naiz sorgina eta ez naiz izan", ozen eta euskaraz - Araba» Alea.eus (Noiz kontsultatua: 2025-02-02).
  5. ↑ «Sugarren mende» Herrima (Noiz kontsultatua: 2025-02-02).
  6. ↑ SL, TAI GABE DIGITALA. (2024-11-19). ««Sorgin-ehizan eta ondorengo mendeetan isilarazi dituzten emakumeeei ahotsa itzuli nahi diegu»» naiz: (Noiz kontsultatua: 2025-02-02).

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Arzak, Juan Ignacio Paul Arzak (1999). "Brujería, frontera y poder". Bilduma: Errenteriako Udal Artxibo Zerbitzuko aldizkaria, 0214-624X, 13, 161-192 or.
  • Bazán Díaz, Iñaki (2011): «Superstición y brujería en el Duranguesado a fines de la Edad Media: ¿Amboto 1507? » Clío & Crímen: Revista del Centro de Historia del Crimen de Durango, ISSN 1698-4374, 8 zk., 191-224 or.
  • Barandiaran, Jose Miguel
    • 2012: Brujería y brujas: testimonios recogidos en el País Vasco. Donostia: Txertoa. ISBN: 9788471484147.
    • 1984: Brujería y brujas en los relatos populares vascos. Donostia. Txertoa. ISBN: 8471481294.
  • Caro Baroja, Julio
  • Duesó, José
    • 1996: Brujería en el País Vasco. Bilbo. Orain. ISBN: 848907755X.
    • 2010. Historia y leyenda de las brujas de Zugarramurdi: De los akelarres navarros a las hogueras riojanas. Txertoa. ISBN: 9788471484871
  • Elvira, Angel eta Sáinz Albero, María Inés (2006): Brujería y supersticiones en Tierra Estella. Burlata. Sahats. ISBN: 8493508101.
  • Estornes Zubizarreta, Idoia Sorginkeria Auñamendi Eusko Entziklopedia. Bernardo Estornés Lasa Funtsa
  • Gari Lacruz, Angel (2010):«Brujería en los Pirineos (siglos XIII al XVII)» Aproximación a su historia.. Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra, 0590-1871, 42. zk. urtea, 85. zk., 317-354 or.
  • Gurbindo Gil, Ricardo: «Últimos procesos por brujería en Navarra (Burlada 1672)». Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra, 0590-1871, 46-47. zk. urtea, 89. zk., 2014-2015, 5-26 or.
  • Henningsen, Gustav:
    • 1983: El abogado de las brujas. Brujería vasca e Inquisición española. Alianza, ISBN: 8420623636.
    • 2010. La Brujomanía vasca. Inquisición y brujería: el auto de fe de Logroño de 1610 / koord.: Ramalle Gómara, Enrique eta Azurmendi Intxausti, Mikel. ISBN|978-84-9960-001-7, 19-32 or.
    • 2000. "El invento de la palabra aquelarre". Historia y humanismo: estudios en honor del profesor Dr. D. Valentín Váquez de Prada / koord. Jesús María Usunáriz Garayoa, Vol. 1, (El profesor Vázquez de Prada y su obra científica. Felipe II y su tiempo. Varia), 84-313-1784-1, 351-359 or.
  • Idoate, Florencio (1975): Un proceso de brujería en Burgui. Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra, 0590-1871, 7. urtea, 20. zk., 225-276 or.
  • Labat, Claude
  • de Lancre, Pierre: Tableau de l'inconstance des mauvais anges et démons. lehen argitalpena (1612), berrargitaratua (1613) eta (1982). Éditions Aubier, Palimpseste bilduman. // Tratado de Brujería Vasca. Descripción de la inconstancia de los Malos Ángeles o Demonios. Tafalla, 2004. Txalaparta.
  • Navajas Twose, Eloísa eta Sainz Varela, José Antonio (2010): Una relación inquisitorial sobre la brujería navarra. Huarte de San Juan. Geografía e historia, 1134-8259, 17. zk., 347-372 or.
  • Muntión, (Carlos 2003): «Juicio a la brujería: Logroño 1610», Piedra de rayo: Revista riojana de cultura popular, 8. zk., (Zenbaki honen gaia: Brujería en La Rioja), 48-51 or.
  • De la Nogal Fernández, Rocío (2010) «Las brujas de Ochagavía y sus documentos (1539-1540)» Huarte de San Juan. Geografía e Historia 373-385 or. ISSN 1134-8259.
  • Orella Unzué, José Luis (1986): «Conflictos de jurisdicción en el tema de la brujería vasca (1450-1530)». Eusko ikaskuntzen nazioarteko aldizkaria, RIEV, 0212-7016, 31. lib., 3. zk., 1986, págs. 797-816.
  • Otazu, Alfonso (1978): Brujería y régimen señorial en la Montaña atlántica de Navarra (1600-1620). Homenaje a Julio Caro Baroja / hauek koord.: Gutiérrez Esteve, Manuel; Cid Martínez, Jesús Antonio eta Carreira, Antonio. {{ISBN|84-7476-002-X}}, 827-842 or.
  • Paul Arzak, Juan Ignacio
    • 1999: Brujería, frontera y poder. Bilduma: Errenteriako Udal Artxibo Zerbitzuko aldizkaria, 0214-624X, 13 zk., 161-192 or.
    • 2002: «1610. urtea. Nafarroako sorginkeriaren mitifikazio maltzurrari buruz». Uztaro: giza eta gizarte-zientzien aldizkaria, 1130-5738, 43. zk., 17-51 or.
    • 2008. «El aquelarre, una invención afortunada». Gerónimo de Uztariz, ISSN 1133-651X, 23-24 zk., 2008, 9-40 or.
  • Ramalle Gomara, Enrique eta Azurmendi Intxausti, Mikel (editoreak) (2010): "Inquisición y brujería. El auto de fe de Logroño de 1610". Logroño : Instituto de Estudios Riojanos.
  • Rilova Jericó, Carlos (2000): De nuevo sobre el tema de la brujería: El problema de la incredulidad en el siglo XVIII. Historia social, 0214-2570, 38. zk., 17-34 or.
  • Satrústegui, José María (1970): Personajes populares relacionados con la brujería en Navarra.» Fontes linguae vasconum: Studia et documenta, 0046-435X, 2. urtea, 5. zk., 183-230 or.
  • Usunáriz Garayoa, Jesús María (koord.) (2012): «Akelarre: la caza de brujas en el Pirineo (siglos XIII-XIX). Eusko ikaskuntzen nazioarteko aldizkaria», RIEV, 9. zk. berezia, ISBN 978-84-8419-238-1
  • Zabala, Mikel (2001) «Nafarroako sorginkeria berriro eztabaidagai» Uztaro. Udako Euskal Unibertsitatea 39-52 or. ISSN 1130-5738.
  • López, Axier (2020ko azaroaren 18an) "Herri oso baten aurkako erasoa". Argia

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Sorgin_ehiza_Euskal_Herrian&oldid=10047753"(e)tik eskuratuta