Monroy

Monroy
Espainiako udalerria
Irudi gehiago
Administrazioa
Estatu burujabe	Espainia
Autonomia	Extremadura
Probintzia	Cáceresko probintzia
Alkatea	Telesforo Jimenez Sierra (en)
Izen ofiziala	Monroy
Posta kodea	10194
INEk ezarritako kodea	10125
Herriburua	Monroy (en)
Geografia
Koordenatuak	39°38′15″N 6°12′49″W / 39.6375°N 6.2135°W / 39.6375; -6.2135
Azalera	204,45 km²
Altuera	378 m
Mugakideak	Trujillo, Talaván, Serradilla, Torrejón el Rubio eta Casas de Millán
Demografia
Biztanleria	899 (2023) −4 (2022)
464 (%51,6)   (%54,5) 490
Dentsitatea	4 bizt/km²
Informazio gehigarria
Ordu eremua	UTC+01:00
Hiri senidetuak	Errenteria
Matrikula	CC

Monroy Cáceres probintziako herri^[1] espainiarra da, Extremadurako Autonomia Erkidegoan. Cáceresko barruti judizialeko ^[2] eta Tajo-Salor mankomunitateko kide da.^[3] Trujillo-Cáceres-ko penelautadan kokatzen da geografikoki. Cuatro Lugares izeneko eremuko herri populatuena da, eta Tajo eta Almonte ibaien arteko lautadak biltzen ditu, justu bigarrena lehenengora isuri baino lehen.^[4] 2022an 903 biztanle zituen.

Eztabaida dago Monroy izenaren jatorriari buruz. Batzuek de Monroy abizenatik zuzenki datorrela diote, 1309. urtean lurren jaun bihurtu zen Hernán Pérez de Monroy noblearen abizena zena eta antzinatik zetorrena, Vigil de Monroy noble frankotik hain zuzen ere, ustez Covadongan Don Pelayorekin errefuxiatua eta frantsesez astur erregea "mon roy" deitzearengatik horrela abizendatua. Beste batzuek lekuaren beste forma zaharrago batzuk ezagutzen direla diote, sortutako hiribildu eta lurraldea izendatzeko.

Dauden probei erreparatuz gero, baliteke hiribilduaren izena ez etortzea jauntxoaren abizenetik, baizik eta kontzesioa baino lehenagotik zegoen toponimotik. Hala berresten du Caceresko Foruak, Leongo Alfonso IX.ak emana, 1229. urtean (Monroyren dohaintza baino 56 urte lehenago). Bertan, Cáceresko domeinuen mugen barruan Montroy toponimoa aipatzen da.

“…et dende como passa el sendero de don Uermudo en Almont, et por medio de las cabezas de Montroy, como entra el sendero de don Uermudo en la Xara, y dessende a la fonte de la Greda, y dessende como cae el arroyo de la Couacha en Tajo..."^[6]

Ezizenarekin duen erlazioari dagokionez, egiaztatuta dago Gaztelako nobleek, XII. mendearen amaieratik eta XIII. mendearen hasieratik, ugazaben izenari toponimo baten izena gehitu ohi ziotela, noblea leku horretako jaun edo edukitzailea zela adierazten zuen “de” preposizioa erabiliz.

Edonola, jatorria ez dago argi eta eztabaida irekia mantentzen da.

Toponimoaren esanahi edo etimologiari buruz hainbat hipotesi daude ere:

• Monte Rojo: Hipotesi honen arabera, latinezko mons (mendi) eta katalanezko roig hitzen fusioaren ondorioa da Monroy. Aragoiko koroaren parte ziren Montroig eta Monrós (Lleida), Montroig (Tarragona), Monroyo edo Montroig de Tastavins (Teruel) eta Montroy (Valentzia) toponimoak liratezke Cáceresko Monroyren paraleloak. Horiek, Monroy bezala, latinezko mons rubeus edo montem rubeum (mendi gorria) izenetik datozte. Hipotesi honek honako bilakaera iradokitzen du: hasteko, katalanezko roig hitzaren eboluzio bat iradokizen du. Ondore, azken bokalaren apokopea gertatu zen (“o” kasu honetan), arrunta katalan hizkuntzaren bilakaeran, baina ohiz kanpokoa gaztelaniaz. Ondorioztatzen da, beraz, mendi gorri batek Leongo erromantzean “Monte Royo” emango zuela emaitz moduan, eta ez “Monroy”, kataluniar elementu baten presentzia ezinbestekoa izanez. Argudio historiko gisa Kataluniako zaldun parte-hartzaileen presentzia aipatzen da Monroy inguruko lurretan, Armengol VII.arekin batera (Urgeleko kondea) Alcántarako errekonkistan, Leongo Fernando II.aren izenean. Zaldun horiek zenbait leku ezarriko lituzkete Armengoleri aitortutako lurralde zabalean (San Pedro mendilerrotik Tajoraino), eta behin betiko errekonkistara arte iraungo zuen gaur egun Monroy kokatzen den lekuari emandako izen katalan hori. Gorria lurrari burdinak emandako kolorearengatik izan daiteke, izan ere burdina ugaria da El Cabril errekaren inguruan ^[7].
• Monte del Arroyo: Hipotesi honen arabera, toponimoaren bigarren elementua, roy, arrugio/arroyo termino pre-erromatarraretik dator. Roy royo forma apokopatuaren eboluzioa liteke^[8].
• Monte del Rey: Hipotesi honek Monroy eremuko lurrak jurisdikzio errealaren barruan zeudela dio, eta hortik bere izenaren bigarren zatia (roy=errege). Ordena templarioaren lurrak zirenak, ordena honen desagertzea eta gero, Fernando IV. erregearen eskuetara pasatu ziren, eta hontatik nobleziara Hernán Pérez bertako jaun izendatzean^[9].

Monroyko udal mugapeak 204,45 km2 ditu eta mugakide ez diren bi sektoretan banatuta dago.^[3] Eremu handienak (bertan dago herria bera, probintzia-hiriburutik 35 km ipar-ekialdera) muga hauek ditu: mendebaldean Talavan, iparraldean Serradilla, ekialdean Torrejón el Rubio eta hegoaldean Trujillo. Beste eremuak, historikoki Las Quebradas eremu jendegabean egon dena, muga hauek ditu: mendebaldean eta hegoaldean Talaván, ekialdean Serradilla eta iparraldean Casas de Millán. Monfragüeko parke nazionaletik 30 kilometrora dago eta paisaian artadi-larreak eta larreak dira nagusi. 380 metroko altueran dago kokatuta ^[4]

Erliebeari dagokionez, udal mugapeak ondo bereizitako bi egitura ditu: penilautada (lauak, uhindura leunak, muinoak...) eta ibaiertzak (Tajo eta Almonte ibaiak ahokatuta zeharkatzen dituzten sakonuneak). Lurzorua, oro har, silizeoa eta sakonera txikikoa da. Arbelak, kuartzitak eta hareharriak ere azaleratzen dira.^[10]

Los Cuatro Lugares lautada bat osatzen dute Trujillo-Caceresko penelautadaren erdian, Tajo ibaia iparraldean eta Almonte hegoaldean daudela, bi ibaiak Monroy hiribildutik 20 km ipar-mendebaldera elkartuz. Almonte ibaiak Monroyren eta Trujilloren arteko muga markatzen du eta Tajok Las Quebradas eta Casas de Millán arteko muga.^[4]

Lurpeko akuifero ugari daude, iturri gisa azaleratzen direnak. Baliabide hidrikoek, beraz, funtsezko eginkizuna dute, eta ez soilik Almonte ibaiko uren presentziagatik. XIX. mendean, jadanik, 40 iturri zeuden herrian. Horietako batzuk XVII. mendean funtzionatzen zuten, hala nola Juntana, Baratzea edo Manantioa. Beste batzuk herria hazi ahala sortu ziren, hala nola Guapas, Amapola, Risquillo, Errepublika eta abar. Moro errekako urtegia, Santa Ana ermitaren ondoan, arduratzen da udalerria urez hornitzeaz. Monroyk, gainera, hainbat urmael ditu, ezinbestekoak abeltzaintzarako. Bestalde, Almonte ibaia eta Cabril errekako urek bi irin-errota mugitzeko balio izan zuten lehenengoan eta beste bat bigarrenean (del Almonte, Del Tío Aquilino eta Del Cabril errotak). ^[10]

Taula honetako datuen arabera eta Köppen klima-sailkapeneko irizpideen arabera, Monroyk Csa motako klima du.^[12][13] Ondorioz neguak epelak dira eta termometroa oso gutxitan jaisten da 0 gradu zentigraduraino. Udak lehorrak eta beroak dira, eta batzuetan 40º C-raino iristen dira. Udaberria eta udazkena prezipitazio eta tenperaturetan aldakorrak dira.

Datu klimatikoak (1968-2003)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Batez besteko tenperatura (ºC)	7.4	8.5	10.5	12.9	16.5	21.7	25.1	24.7	21.5	16.1	10.8	8.0	15.3
Pilatutako prezipitazioa (mm)	77.5	55.4	47.5	52.7	45.9	27.5	6.5	9.0	35.3	65.0	66.7	81.9	570.9
Iturria: Ministerio de Agricultura, Alimentación y Medio Ambiente. Datos de precipitación para el periodo 1968-2003 y de temperatura para el periodo 1968-1993 en Monroy

Badirudi Brontze Aroan bizi izan zirela eremuko lehen biztanleak. Garai hartako herrian aurkitutako aztarnen artean deigarriena urrezko besokoa da, Caceresko Museoan erakusten dena^[14].

Vettonen herri prerromatar zeltiarrarren lurraldean kokatzen ziren Monroyko udal-barrutiko lurrak, inguruneko herrietan aurkitu diren aztarnen arabera^[15].

Erromatarren okupazioa oso garrantzitsua izan zen Monroyko terminoan, udal mugapean aurkitutako aztarna ugarien arabera. Aipatzekoa da "Monroyko altxorra", Kristo aurreko II. eta I. mendeetako zilarrezko denarioez osatua. Garaikoa da ere herriaren kanpoaldean aurkitzen den erromatar herribildu edo villa. Hau nekazaritza eta abeltzaintzako ustiategi bat zen, eta egoitza bat baino gehiago zituen erdiko patio baten inguruan. Nabarmentzekoak dira Kristo ondorengo IV. mendeko mosaikoak (nahiz eta bandalismo eta lapurketak jasan dituzten, oraindik ikusi daitezke mosaikoen hainbat zati). Herribildua udalerriaren ipar-mendebaldean dago, "Los Mochuelos del Tesoro" izeneko eremuan. Herriko bi bizilagunek aurkitu zuten 1971. urtean. Aztarnategiak Kristo ondorengo IV-V. mendeetakoak dira eta bi eraikuntza konplexuk osatzen dute (iparraldea eta hegoaldea). Garrantzi arkeologiko eta etnografiko handia dute probintzia-mailan^[10].

Santa Ana ermitaren ondoan, herrigunearen kanpoaldean kokatuta, arrokan zulatutako hilobien nekropolia dago, V-VI mendeen inguruan datatzen dena, penintsula garai erromatarretik bisigodora trantsizioan zegoela. Hispanoerromatar poblazio txiki baten hilerria zen, oraindik tardoerromatar lurperatze erritoak mantentzen zituena: adreilu edo arbelazko hilobiak eta hildakoari egindako eskaintzen presentzia^[16].

Aldiz, islamiar garaiko aztarnarik ez da aurkitu udal-barrutiaren eremuan.

Monroy, gaur egun ezagutzen degun herrigune bezala, 1309. urtean sortu zen, Gaztelako Fernando IV.ak pribilegioak ematen dizkionean Hernán Pérez de Monroy noble plazentziarrari, lekua populatu eta gaztelu bat eraiki dezan. Horrela, jaunak inperio hutsaren eta mistoaren ahala jasotzen du, hau da, hertsapena eta hertsadura erabiltzeko boterea legeak eta bere erabikiak betearazteko, jurisdikzio zibil eta kriminal altua eta baxuarekin batera^[5].

Monroytarren leinuak, Plasencian orubea izanik, (han ere etxe sendo bat dute) Extremadura Garaiko beste leku batzuetan banatu zituen bere domeinuak, hala nola Belvís-en. Jaurerriaren esparruan garrantzi handia izateaz gain, orden militarretan protagonismo nabarmena izan zuten Monroy familiako kideek, eta, neurri handi batean, XV. mende bukaerako desdoitze politiko eta gatazka militarren arduradun izan ziren. Leinu horren irudi bereziak hauek izan ziren: Hernán de Monroy "el Gigante", Belvíseko jauna; Alonso de Monroy, aurrekoaren anaia, Alcántarako Ordenako iltzari eta maisu izan zena; Hernando de Monroy "el Bezudo", Monroyren jauna eta aurrekoen lehengusua. Guzti hauen familia-lerro berekoa izan zen Hernán Cortés y de Monroy, Mexikoko konkistadore famatua, Rodrigo de Monroy, El Bezudoren anaia, bere aitona baizen^[17].

Aro honetakoa da ere Santa Catalinako eliza errenazentista.

Monroyko bizilagunek Erdi Aroan eta ondorengo mendeetan jasan behar zituzten prestazio feudal larriak aipatu behar dira, baita jaunaren erabateko mendekotasuna ere. 1647an, adibidez, bi aldeen arteko borroka irekia gertatu zen. Bizilagunek, alkatearen, erregidoreen eta prokuradorearen laguntzarekin, herritarrek ez zuten 30 ur-pegar eraman nahi izan gazteluko zisterna betetzeko. Jaunak desobedientzia delituagatik inplikatuak atxilotzeko eta auzipetzeko agindu zuen.

1634an Monroyko jaurerria markesatu bihurtu zen, Felipe IV.a errege zela. D. Sancho de Monroy y Zúñiga zen urte hartako jauna.

XVIII. mendean, Monroyk biztanleen bi heren galdu zituen, laborantzarako lur faltaren ondorioz. Horiek Mestako abeltzainei alokatzen zizkieten beren ganatu transhumanteentzat, haien ekonomiek aukera ematen baitzieten herriko bizilagunek baino prezio handiagoak ordaintzeko. 1795eko ekainaren 15ean, Monroyko Etxearen eta bizilagunen arteko etengabeko kontratua sinatu zen. Bertan, markesak Los Terminos-en eta Dehesa Boyal-aren dominioei erabilgarritasun publikoa eman zizkion, lortutako ekoizpenaren hamaikagarren zatiaren eta urteko 4.500 errealen truke, hurrenez hurren^[10].

Antzinako Erregimena erori zenean eta estatu liberalaren eraikitzearekin batera XIX. mendean, ohiko markesatua udalerri konstituzional bihurtu zen, Extremadura eskualdean eta, honen barnean, Garrovillasko Barruti Judizialean^[18]. 1842ko erroldan 155 etxe eta 851 bizilagun zeuden.

Gaztelua, bizi luzea izan duten gotorlekuetan ohikoa den bezala, hainbat eranskin izan ditu mendeetan zehar. Baina kasu honetan XX. mendearen amaieran gauzatu zen aldaketarik handiena, gaztelua egoitza pribatu gisa egokitu baizen. Jabeak (Pablo Palazuelo margolari abstraktua) guztiz zaharberritu zuen, eta dorre berri bat ere eraiki, jatorrian bazela edo proiektatu zela dirudien tokian. Gaur egun Palazuelo Fundazioaren eskuetan dago, nahiz eta interes kulturaleko ondasun bezala katalogatua egon 1988tik (A.R.I.) - 51 - 0005412 - 00000 kodearekin^[19].

Monroyk eboluzio demografiko hau izan du 1900. urteaz geroztik:^[20][21]

Herriak kilometro karratu bakoitzeko 5 biztanleko populazio-dentsitatea du, oso baxua. Husturiko Espainia kontzeptuaren barruan sartu dezakegu. Argi ikusi daiteke grafikoan nola 1950etik aurrera biztanleariaren beherakada nabarmen bat ematen den. Landa-exodo garaia 1950-1975 urteen artean eman zen, Monroy bezalako landa eremuetatik Espainia eta beste herrialdeetako polo industrializatuetara (Katalunia, Madril, Bizkaia, Gipuzkoa). 1950 eta 1980 artean, Extremaduratik 727.783 extremadurar atera ziren, eta 1961 eta 1975 bitartean izan zen emigratzaile gehien gertatu zen denbora tartea; izan ere, garai hartan, 397.145 pertsonak eman zuten emigrazio-saldoa. Horietatik 317.114 Espainiako beste eskualde batzuetara inmigratu zuten, batez ere:

• Katalunia: 116.670

• Madril: 97.800

• Araba, Bizkaia, Nafarroa eta Gipuzkoa: 60.001

Guzti horien artean Monroy-ko biztanleria gehiena zegoen, 1950-1981 denbora-tartean bere biztanleriaren erdia baino gehiago galdu zuelarik. Gaur egun, alde egin zuten emigrante horien ondorengoak herrira bueltatzen dira udako oporrak bertan igarotzeko, askok etxe familiarraren propietatea mantentzen baidute^[22].

Udalerriko errepide nagusia EX-390 errepide autonomikoa da, probintziako hiriburuko Héroes de Baler etorbidea Torrejón el Rubio hiribilduarekin lotzen duena, Monroyko udalerriaren erdigunea zeharkatuz. Monroyko nukleo urbanoa errepide autonomiko horretatik 3 km hegoaldera dago, eta hirigunera CC-47 errepide probintzialetik sartzen da. Errepide hori herriko sarrera eta irteerako bide arrunta da eta Santa Katalina elizaren ondoan sartzen da.^[23]

Herriko gaztelutik hegoaldera CC-128 errepidea irteten da. Bide hori Trujillora daramatza, berrogei kilometro baino gehiagoko ibilbidean, inolako herririk zeharkatu gabe. Hala ere, bigarren mailako irteerak ditu, Santa Marta de Magasca eta La Aldea del Obispo eramaten dutenak. Hiribilduaren ekialdean, Konstituzio etorbidea Jaraicejora doan landa-bide batean luzatzen da, hogeita hamar kilometro baino gehiagora kokatuta dagoena, tarteko herririk gabe.^[23]

Herriko haur eta lehen hezkuntzako ikastetxe publikoa Hinojal, Santiago del Campo eta Talavanekin batera antolatzen den Los Cuatro Lugares CRA (Colegio Rural Agrupado)-ren parte da.^[24] Bigarren hezkuntza, aldiz, Cáceresen ikasi daiteke bakarrik, eskola hori Caceresko Lan Unibertsitatea BHIri atxikituta dagoela.^[25]

Talavango osasun zonaldean dago Monroy, Cáceresko osasun barrutiaren barruan. Lehen mailako arretako kontsultategi bat dago herrian, udaletxearen ondoan, 2006an inauguratua, birgaitze-lan garrantzitsu batzuen ondoren.^[26][27][28] Monroyen, gainera, farmazia bat dago, guardiako txandak bere osasun-eremuko farmaziekin koordinatzen dituena, nahiz eta guardiako txanda asko probintzia-hiriburuaren mende egon.^[29]

Udalerriko monumentu nagusiak hauek dira:^[30]

• Los Términos de Monroy hiri erromatarra: IV-V. mendeetako aztarnategi arkeologiko erromar berantiarra;
• Monroyko gaztelua: herriko plaza nagusian dagoen XIV. mendeko gotorlekua, herriko monumenturik ezagunena delarik;
• Santa Katalina eliza: XV. mendearen amaierako parrokia-eliza katolikoa, hiriko alde zaharraren ekialdeko muturrean kokatua;
• Santa Ana ermita: XIX. mendeko oratorio katolikoa, herrigunetik kanpo dagoena.

Hauek dira udalerriko jai nagusiak:

• Las Purificás: otsailaren 2an, herriko festarik adierazgarriena delakoan, Kandelen jaiaren ospakizun folklorikoa ematen da, Errosarioko Ama Birjinaren irudiaren inguruan parrokia-elizan egiten dena.^[31]

  

• El Boteo: Inauterietako asteartean egiten den joko tradizionala, parte-hartzaileak urrutitik loreontzi edo txongila jaurtitzea, hautsi ez dadin.^[32]
• Aste Santua: parte-hartze handia du herrian, hiru bizilagunetik batek hartzen baitu parte kofrade moduan.^[33]
• Albilloko astelehena: Pazko hurrengo astelehenean Santa Ana-ko ermitan egiten den erromeria;^[34]
• Santa Ana: uztailaren 26an ospatzen da. Herriko zaindariaren jaia da, XX. mendetik garrantzi handia hartu du emigranteen urteroko itzulera-une gisa. Horren inguruan "kultur astea" ospatzen da 2004az geroztik.^[35]
• Los Toros: irailaren erdialdean izaten diren zezen jaialdi tradizionalak dira. Herriko jai nagusiak dira eta nekazarien urteko atsedenarekin kointziditzen dute, ereintza hasi aurretik.^[36]

• Errenteria, Gipuzkoa. 1990. urtearen uztailaren 22an gauzatu zen senidetzea, Errenteriak Monroytik zetorren emigrazio kopuru handia jaso baizuen 1960 eta 1970 hamarkaden artean. Errenteriako Beraun auzoan "Plaza Monroy" izena duen plaza dago, herri senidearen omenean.

• García Mogollón, Florencio-Javier. (2009). «Historia Arquitectónica de la Iglesia Parroquial de Santa Catalina de Monroy (Cáceres)» Norba-Arte (28-29) ISSN 0213-2214..