Hegalarien erritoa

Hegalarien erritoa1 UNESCOren gizateriaren ondarea
Dantzariak Cholulan.
Mota	Kultura Ondare Immateriala
Erreferentzia	00175
Kokalekua	Mexiko Guatemala
Eskualdea2	Amerika Latina eta Karibe
Izen ematea	2009 (XXXIII. bilkura)
1 UNESCOk jarritako izen ofiziala (euskaratua) 2 UNESCOren sailkapena

Hegalarien erritua (gaztelaniaz: Rito de los Voladores) Mexiko eta Guatemalako egungo herrialdeetan egindako adierazpen kultural eta espirituala da. Bere jatorria Mesoamerikako aro preklasikoan dago, erritual honen irudikapenak aurkitu baitira Mendebaldeko kulturen hilen zeramikan. Ondoren, beste leku batzuetara zabaldu zen, ziurrenik sakrifizioarekin eta ugalkortasunaren gurtzarekin lotuta. Egun, Pueblako Iparraldeko eta Totonacapan lurraldeko nahuak eta totonakoen artean gordetzen da tradizioa. Guatemalan, Quiché departamenduan egiten da, Chichicastenangon eta Joyabajen ere bai. 2009an erritoa UNESCOk Gizateriaren Kultura Ondare Immaterial izendatu zuen. Izendapen honek bakarrik Mexiko herrialde hartzen du.^[1]

Erritu hau ugalkortasunarekin lotuta dago. Hala ere, erregistro antropologikoen arabera, dantza hau beste ezaugarri batzuekin egin zen lehenik, eta kultu erlijiosoari lotua izan zen aro postklasikoan, batez ere kultura totonakan sartu zelako. Ondoren, aztekek eguzki-elementuak gehitu zizkioten eta dantzaren arriskua areagotu zuten. Lau dantzarik lau puntu kardinalak eta kaporala edo dantzariburu irudikatzen dituzte, baina bi dantzarirekin bakarrik egindako dantzak ere ikusi dira. Emankortasuna dantzarien jaitsieraren bidez irudikatzen da, euriaren erorketa irudikatzen baitute horrela.

Jaia dantzaz eta musikaz lagunduta dago. Enbor edo "palo volador" (makila hegalari) bat erabiltzen da, eta bertan hainbat pieza doitzen dira: egurrezko oinarri txiki bat, gurutze bat, bira lotu eta ahalbidetuko duen euskarri bat ("manzana" ere deitzen zaio) eta paloari lotutako eskailera bat. Gurutzearen muturretan, dantzari hegalariak lotzen dituzten sokak jartzen dira; horiek puntu kardinalak sinbolizatzen dituzte, iparra, hegoaldea, ekialdea eta mendebaldea, baita erdigunea irudikatzen duen kaporala ere. Egituraren goialdean 20 metro baino gehiagora, kaporala dago, danbor bat eta txirula bat jotzen dituen pertsonaia, eta errituala koordinatzen duena. Kaporalak egiten duen seinale bakoitza akrobazia mota bat da, horietako batean dantzari hegalari bakoitzak hutsera salto egiten du, gerritik helduta, ahuspez eta hankekin sendotuz, eta 13 aldiz biratzen da, 13 aldiz, eguzki jainkoaren 13 zeruetan behera jaitsiz, lau hegalariez biderkatuta 52ren emaitza ematen duena; zenbaki hori egutegi indigenaren 52 urteko zikloaren sinboloa da. Parte-hartzaileak zirkulua irekitzen hasten direnean amaitzen da, lurra ukitu arte. Ikusleek txalotzen badute, hegalariek maniobra zailagoak egiten dituzte. Dantzariek oso jantzi koloretsuak dituzte, hegazti tropikalak irudikatzen dituztenak.^[2]

Hegalariaren errituala lehen ez zen dantzara mugatzen, makila lortzeak eta instalatzeak solemnitate handia baitu. Hau komunitatearen lurretan ebakitzen da, eta beste erritu bat eskatzen du. Jatorrian hiru zuhaitz mota baino ez dira erabiltzen makila lortzeko: Zuelania ghidonia, Aspidosperma megalocarpon eta Carpodiptera ameliae. Arrazoia zuhaitz hauek gogorragoak direla da. Dena den, kontrolik gabeko mozketaren ondorioz, zuhaitz horien kopurua murriztu egin da. Zuhaitzaren mozketan dantzariek parte hartzen dute, tradizioaren arabera, zeremonian zehar sexuari uko egin behar diotenak. Mozketa erritoan, lehenik, zeremonia bat egiten da basoari barkamena eskatzeko, bere izakietako baten bizitza hartzeagatik, eta eskaintzak eskaintzen zaizkio; dantzariak zuhaitzaren inguruan dantzan ari dira bitartean. Kaporalak aizkorarekin hasten du ebaketa eta dantzariek jarraitzen diote, baina komunitate osoak parte hartzen du ekintzan. Tradizioaren arabera, makila zorua ukitu gabe eraman behar da jarriko den tokira, eta jarriko den zuloan eskaintzak ere uzten dira. Makilaren instalazioa eta konponketa ere musikaz lagunduta doa.^[3][4]

Hegalarien errituala zeremonia gisa hasi zen garai prehispanikoan. Lehorte aldi luze baten ondorioz euria eskatzera bideratutako erritu batekin zerikusia zuen. Garai hartako erritoa ez zen bakarrik hutsunean dantzantzea: aurretik hegalarien makila hauta behar zen. Zuhaitz altuenaren bila basoan sartzen ziren. Behin aukeratuta, haren inguruan dantzatzen ziren eta zeremonia batzuk egiten ziren hura jarriko zuten lekura eramateko. Datu deigarri bat da emakumeek debekatuta zutela ukitzea, zorte txarraren seinale baitzen. Gaur egun, metalezko maila txikiak dituzten altzairuzko zutoinak erabiltzen dira, eta bastidorea eta tekomatea zurezkoak baino ez dira izan. Altuera makila batetik bestera aldatu egiten da: Papantlako elizaren zabalgunean dagoenak 37 m. inguru neurtzen du; Tajinekoak ia 27 m. ditu; Mexikoko Antropologia Museo Nazionalekoak 25 m.^[5]

• (Gaztelaniaz):Papantlako Hegalarien bideoa Youtuben.