Azpeitia

Azpeitia
Gipuzkoa, Euskal Herria
Azpeitia udalerriaren ikuspegi orokorra.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Gipuzkoa
Eskualdea	Urola Kosta
Izen ofiziala	Azpeitia
Alkatea	Nagore Alkorta Elorza
Posta kodea	20730
INE kodea	20018
Herritarra	azpeitiar
Ezizena	xapuek
Kokapena
Koordenatuak	43°10′55″N 2°15′55″W / 43.181944444444°N 2.2652777777778°W / 43.181944444444; -2.2652777777778
Azalera	69,39 km²
Garaiera	80 m
Distantzia	41 km Donostiara
Demografia
Biztanleria	15.183 (2023) 29 (2022)
7.468 (%49,2)   (%49,2) 7.468
Dentsitatea	2,19 bizt/km²
Hazkundea (2003-2013)[1]	% 4,7
Zahartze tasa[1]	% 11,69
Ugalkortasun tasa[1]	‰ 47,91
Ekonomia
Jarduera tasa[1]	% 77,28 (2011)
Genero desoreka[1]	% 11,25 (2011)
Langabezia erregistratua[1]	% 11,59 (2013)
Euskara
Euskaldunak[1]	% 81,94 (2010)
Etxeko erabilera[2]	% 77.18 (2016)
Datu gehigarriak
Sorrera	1310
Webgunea	http://www.azpeitia.eus
Hiri senidetuak	Hazparne

Azpeitia Gipuzkoako erdialdeko udalerri bat da, Urola Erdia eskualdekoa. 69,39 km² ditu, eta 15 183 biztanle zituen 2023. urtean. Urola ibaiak zeharkatzen du eta Izarraitz mendilerroaren magalean dago.

San Ignazio Loiolakoa Azpeitiko Loiola auzoan jaio zen. Hantxe dago Loiolako Santutegia, XVII. mendean Ignazioren omenez eraikitako barroko estiloko basilika.

Azpeitia izena, dirudienez, honela osatu zen: haitz + behe + ti. Hau da, jatorriz «haitzaren behealdean dagoen tokia» esan nahi du segur aski.^[3]

Azpeitia izenaren bukaerako -a artikulua da. Hortaz, udalerriaren izen osoa erabiltzean, honela deklinatzen da: Azpeitia, Azpeitiarekin, Azpeitian... baina Azpeitiko, Azpeititik, Azpeitira... Era berean, izenak azken -a galtzen du, ondoan beste determinatzaile edo adjektibo bat daramanean: Azpeiti maitea, Azpeiti osoan, Gure Azpeiti hau...^[4]

Mugakideok ditu: iparraldean, Zestoa; ekialdean, Errezil eta Beizama; hegoaldean, Ezkio, Itsaso eta Beasain; hego-mendebaldean, Zumarraga; mendebaldean, Azkoitia; eta ipar-mendebaldean, Deba.

	Deba	Zestoa
	Azkoitia		Errezil eta Beizama
		Azpeitia
	Zumarraga	Ezkio eta Itsaso	Beasain

Herriguneaz gain, Azpeitiak hainbat auzo ditu eta horietako hiruk estatistiketan izaera ofiziala dute:

• Loiola
• Nuarbe
• Urrestilla

Horietaz gain, badira beste auzo hauek:

• Aratz-Erreka
• Eizagirre
• Elosiaga
• Izarraitz
• Odria
• Oñatz
• Matxinbenta^[5]
• Lasao^[5]
• Landeta^[5]

Herrian Ibai-Eder urtegia dago, eskualdeko ur horniduraren bide nagusia dena.

Abeltzaintza (esnea eta haragia) eta industria (altzarigintza, zurgintza, metalurgia tailerrak) dira udalerriko ekonomi jarduera nagusiak.

2017an, sektore ekonomikoak honela banatzen ziren: lehen sektorea, BEGaren % 0,9; bigarren sektorea, % 34,7; hirugarren sektorea, % 55; eraikuntza, %,9,4.^[6]

2019an, herriak 15.055 biztanle zituen. Horietatik % 21,02k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak % 8,6 ziren.^[6]

Biztanleriaren bilakaera

2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako emaitzen ondorioz, Bildu koalizioko Eneko Etxeberria hautatu zuten alkate.

2015eko udal hauteskundeetan Bilduk zinegotzi bat galdu zuen eta EAJk bi irabazi, baina lehenak gehiengoa izateari eutsi zion. Horrela, Eneko Etxeberriak alkate izaten segitu zuen. 2018ko urtarrilean jakinarazi zuen ez zela 2019ko hauteskundeetara aurkeztuko eta urte horretako ekainean kalean utziko zuela, bi agintaldiren ostean.^[7]

2019ko udal hauteskundeetan bi alderdiek zinegotzi kopuru bera mantendu zuten eta, beraz, EH Bilduk gehiengo osoa berretsi zuen. Emaitzak hauek izan ziren: EH Bilduk, 4.489 boto; EAJk, 3.025 boto; PSE-EEk, 252 boto.^[8] Nagore Alkorta izango da Azpeitiko alkatea 2019-2022 agintaldian.^[9] Azpeitiko lehen emakume alkatea da.^[10]

• San Sebastianak (urtarrilak 19-20)^[11]
• Inauteriak^[11]
• San Inazioak (uztailaren 30etik abuztuaren 2ra)^[11]
• San Tomasak (abenduak 21)^[11]

• Ingurugiro etxea^[12]

• 

  Burdinbidearen Euskal Museoa^[13]
• Mendietxe museoa^[14]

• Urola ikastola Azkoitia-Azpeitia BHI^[16]
• Iraurgi ikastetxea^[17]
• Karmelo Etxegarai ikastola^[18]
• Ikasberri ikastola^[19]
• Zurrunbilo haur-eskola
• Uztaro haur-eskola

• Soreasu Antzokia
• Sanagustin kulturgunea
• Izarraitz pilotalekua
• Azpeitiko kiroldegia
• Azpeitiko igerileku estalia
• Estali gabeko igerilekua
• Garmendipeko belar natural zein artifizialeko futbol zelaiak
• Gaztelekua^[20]
• Ludoteka^[21]

Azpeitian gipuzkeraz hitz egiten da; eta, euskalki horren barruan, Urolaldeko hizkeran^[24][25]. Goierriko hizkerarekin batera Sartaldeko azpieuskalkia osatzen du Urolaldekoak, baina mendebaleko euskararen eragina hizkera horretan sakonagoa da. Eremu lauagoa delako eta, batez ere, Eibar-Elgoibar aldeko industriak eraginda, estuagoa eta sarriagoa izan da hartu-emana. Lexikoan azaltzen da argien lotura, baina hor ez ezik, hizkuntzaren beste sail batzuetan ere mendebaleko euskarak Urolaldean duen eragina ere ageri da.

2016eko EUSTATen datuen arabera^[6], azpeitiarren % 83,69 euskalduna da, % 6,77 ia euskalduna, eta % 9,54 erdalduna. Datu horiek nahiko egonkor mantendu dira 1986tik. Dena den, 2001az geroztik, erdaldunen igoera arina nabari da.^[26] Kaleko erabilerari dagokionez, 2016ko neurketaren arabera, herritarren % 81,80 kalean euskaraz aritzen da. Zifra horrek ere beherakada izan du, 2006ko neurketan % 86 izan baitzen.

Azpeitia UEMA Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko kidea da, 2008az geroztik, elkarte hori osatzen duten beste 85 udalerrirekin batera. Egun, Josu Labaka Azpeitiko Udaleko zinegotzia UEMAko lehendakaria da.

• Loiolako Santutegia: Ignazio Loiolakoaren basilika da. XVII. mendeko eraikin barrokoa.^[27]
• Altzaga baserria
• Antxieta jauregia. XVI. mendekoa, mudejar estilokoa.^[27]
• Azpeitiko udaletxea, 1711. urtekoa.^[27]
• Basazabal jauregia. XIV-XV. mendeetan eraikia.^[27]
• Enparan dorretxea. 1320 urtekoa da. 1535ean berreraiki zuten, eta 1750ean gaur egungo itxura eman zioten.^[27]
• Ezkuzta kobazuloa
• Larrañaga baserria
• Madalena baseliza
• Olatzeko Andre Mariaren baseliza. XII. mendekoa.^[27]
• Soreasuko San Sebastian eliza. XVI. mendean eraberritua.^[27]
• Iruarrietako Estazio Megalitikoa
• Amubeko zubia. XVI. mendekoa.^[27]
• Garbitokia, 1842. urtekoa.^[27]

• Joanes Antxieta (1462-1523), musikagilea.
• Nicolás Sáez de Elola, (XVI. mendea) konkistatzailea
• Ignazio Loiolakoa (1491-1556), Jesusen Lagundiaren sortzailea.
• Joanes Antxeta (1540 inguru - 1588) eskultorea.
• Inazio Ibero (1684-1766), arkitektoa.
• Frantzisko Ibero (1724- 1795), arkitektoa.
• Karmelo Etxegarai (1865-1920 ), idazlea.
• Jose Aranburu Keixeta (1881 - 1962), aizkolaria.
• Ignazio Orbegozo Arria I.a, aizkolaria.
• Patxi Altuna (1927-2006), euskalaria, euskal idazlea eta jesulaguna.
• Joxe Agirre (1929), bertsolaria.
• Inaxio Uria (1938-2008), enpresaburua, ETAk hila.
• Joxe Urbieta Takolo (1941-2000), mendizalea eta alpinista.
• Jose Ignazio Orbegozo Arria II.a (1945), aizkolaria.
• Kontxu Odriozola (1945-2016), aktorea.
• Xabier Saldias (1951), abeslaria.
• Juan Antonio Larrañaga (1958), futbolaria.
• Sebastian Lizaso (1958), bertsolaria.
• Tomas Orbegozo (1959), futbolaria.
• Josu Bereziartua (1960), alpinista eta mendizalea.
• Pako Aristi (1963), idazlea.
• Xabier Euzkitze (1966), bertsolari ohi eta kazetaria.
• Fernando Morillo (1974), idazlea.
• Leire Agirre (1974), eskalatzailea.
• Eider Mendoza Larrañaga (1974), ekonomialari eta politikaria.
• Alaitz Olaizola (1975), idazlea.
• Nagore Aranburu (1976), aktore eta gidoilaria.
• Eider Alkorta (1978), politologo eta unibertsitateko irakaslea
• Mikel Aranburu (1979), futbolaria.
• Mikel Labaka (1980), futbolaria.
• Miren Gorrotxategi (1981), idazle eta irakaslea
• Miren Garate (1985), idazle eta kazetaria
• Oihana Orbegozo (1985), pilotaria
• Mireia Epelde (1985), txirrindularia
• Erika Olaizola (1989), aktorea
• Jon Guridi (1995), futbolaria.

• 
  Antxieta jauregia
• 
  Enparan dorretxea
• 
  Enparan dorretxea
• 
  Basozabal jauregia.
• 
  Plaza Nagusia.
• 
  Azpeitiko udaletxea.

•  Hazparne (Lapurdi)

• Gipuzkoako udalerrien zerrenda

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Gipuzkoa

• Azpeitiko Udala
• Burnibidearen museoa
• Uztarria, herriko atari digitala.

	Azpeitiko auzoak
Aratz-Erreka • Azpeiti herrigunea • Eizagirre • Elosiaga • Izarraitz • Odria • Oñatz • Loiola • Nuarbe • Urrestilla