Adelitak

Adelitak edo soldaderak deitu zitzaien Mexikoko Iraultzan (1910-1917) parte hartu zuten emakumeei, talde iraultzaileetako kontingente militarretan, hala nola soldadu, sukaldari, erizain edo laguntzaileetan.^[1]

Kultura Idazkaritzaren esanetan, Adela Velarde Pérez aktibista mexikarra izan zen Mexikoko Iraultzan gaixoak eta zaurituak zaintzeko ez ezik, armak kargatzeko, elikagaiez arduratzeko eta, behar izanez gero, borroketan parte hartzeko zerbitzuak eman zituzten erizain guztiei izena eman zien emakumea.

Bertsio historiografikoak eta kazetaritzakoak bat datoz esatean Adela Velarde Pérez, Ciudad Juáreztar erizaina, «Adelita» herri-korridoaren inspirazio-iturri izan zela.^[2] Benito Juárezen laguna zen Rafael Velarderen biloba izan zen, eta Ipar Pasabidean (gero Ciudad Juárez) eman zion ostatu Ameriketako Benemerituari. 1914an, Adelitak Antonio del Río Armenta soldadu zauritua artatu zuen, eta hark abesti-martxa ospetsua konposatu zion.^[3]

Adelitak (Adela Velarde Pérez), Leonor Villegas de Manón andreak osatu zuen Gurutzearen Brigadako kide gisa, Iparraldeko Pantxo Villaren Dibisioko zaurituak artatzen zituen. Borroka armatua amaitu zenean, Adela Velarde Pérezek, ondo identifikatuta, gerrako beteranoaren omenaldia jaso zuen handik urte batzuetara. Garrantzitsua da aipatzea "Adelita" abestiaren letraren benetako egilea Guadalupe Barajas Romero izan zela, Huecoriokoa jatorriz, (Pátzcuaroko udalerria, Michoacan, Mexiko) eta ez dagoela Adela Velarde Perezek inspirazio-iturri izan zuenik adierazten duen ebidentziarik. Barajasen senitartekoek autoreak sinatutako jatorrizko letra dute.^[4]

Azaroaren 20an, neskato asko adelita gisa mozorrotzen dira Mexikoko Iraultzaren Eguna ospatzeko jardueren barruan.

Adelita ezagunaz gain, Mexikoko Iraultzaren historian garrantzitsuak diren beste emakume gudari batzuk ere badaude. Hori da Petra Herreraren kasua; izan ere, gizonez mozorrotuta eta Pedro Herrera izengoitiarekin borrokatu behar izan zuen, baina bere balentria handiari esker, bere borrokalarien aintzatespena lortu zuten.^[5]

Mexikoko Iraultzaren gerran (1910-1917) emakumearen rola gutxietsi egiten da, eta ez da aintzat hartzen. Hala ere, gizarte-mota guztietako emakumeak gerra iraultzailean sartu ziren aldi baterako. Milioika emakumeri eragin zien gatazka armatu horrek, batez ere mendian bizi zirenei. Emakume horiek gerran sartzeko aukera besterik ez zuten izan. Bestalde, hezkuntzaren bidez, gizarteko goi-mailako emakumeak, edo hezkuntza jasotzeko aukera izan zutenak, Mexikon inoiz ez bezala parte hartu ahal izan zuten: intelektualki. Iraultzari intelektualki ekarpenak egin zizkioten emakumeen adibideak hauek izan ziren: Juana Belén Gutiérrez de Mendoza kazetaria, Dolores Jiménez Muro irakaslea eta, azkenik, Carranza presidentearen idazkaria, Hermila Galindo Topete. Juana Belén Gutiérrez de Mendoza, ostera, kritikatu egin zuen Díaz, nazioko gobernari gisa bere betebeharrak betetzeko eraginkortasunik ez izateagatik, baina, era berean, herriari leporatu zion bere eskubideak egikaritzen saiatzeagatik huts egin izana. Gutierréz de Mendozak ere adierazi zuen ez zegoela gustura Mexikoko langileen tratu- eta soldata-baldintza txarren aurrean, eta errua Díazi leporatu zion. Bestalde, Jiménez irakasleak Mexikon hezkuntza deszentralizatzea proposatu zuen, eta proposamen horri heldu zion Venustiano Carranzak.^[6]

Mexikoko Iraultzan emakumeak zuen rolaren garapen garrantzitsua ulertzeko, kontuan hartu behar da, hasiera batean, familiaren idealari eman zitzaion garrantzia. Bada, familia-balioak Mexikoko gizarteari eman zizkioten batasun tradizionala zaintzeko ahaleginean, beharrezkoa izan zen erakunde hori babestea, familia-egonkortasuna eta soldadu gehiago errekrutatzea errazteko, eta, horrez gain, rol itxi batean oinarrituta egokitzea, Mexikoko paternalismoaren rol gero eta handiagoari zegokionez. Familia nazioaren zutabe bihurtu zen. Hala, balio katolikoetatik abiatuta, familiaren egonkortasuna ziurtatzeko zeregina izan zuten emakumeek; une oro, gizonaren agintaritzapean, zeinak, aldi berean, babesa eta segurtasuna ematen baitzituen, eta emakumeak, berriz, osatu egiten zuen. Emakumeen heziketa eta menpekotasuna etxeko tailerren bidez zehaztu zen, besteak beste, barne-dekorazioa, sukaldaritza eta joskintza; horrela, emakumeak ez zuen zereginik izan familia-testuingurutik kanpoko gaietan.^[7]

Iraultza

Hala ere, testuinguru iraultzailearen barruan, zeregin hori aldatu egin zen, gero eta gerrako kontingente gehiago behar ziren eta. Horrelaxe sartu ziren emakumeak herrialdean borroka armatuan, eta, puntu horretan, garrantzitsua da bereizketa argi bat egitea “Soldaderak (emakume-soldaduak)” eta emakume-generoko borrokalariak, baita Iraultzan garatu ziren fakzio militarren barruan borrokatzera bultzatu zituzten arrazoi ezberdinak ere. Talde iraultzaileen artean “Soldaderak” zeuden, gerrilla iraultzaileei aurre egiteko derrigorrezko erreklutatze sistemaren pean errekrutatzen zituzten emakumeak, edo, batzuetan, emakume batzuk beren senarrei gerrara laguntzen zieten beren borondatez; baina, egia esan, askotan, beren zeregina soldaduei elikagaiak ematera mugatzen zen, eta gerraren logistikatik kanpo geratzen ziren.

Aitzitik, maderozale eta orozcozale erakundeak oso desberdinak izan ziren villazale, zapatazale edo gobernu federalaren beraren erakundearen aldean. Lehenengoak erdi-mailako klaseak, peoiek, langabetuek, langile migratzaileek eta nekazariek osatutako taldeak ziren, eta oso gutxi erabili zituzten emakumeak beren borrokan. Hala ere, Carmen Parra de Alanís “La Coronela” bezalako pertsonaiak Maderorekin elkartu ziren Ciudad Juárezen lehen borrokan. Juárez hiriak idazleen eta egunkarien sormena piztu zuen, eta beste emakume batzuk gerran parte hartzera bultzatu zituen. Herrialdearen hegoaldean, Federalen, maderozale edo villazale tropek ez bezala, herrien eta komunitateen artean harreman estua zegoen, eta horrek emakumearen tokia fakzioan zehaztu zuen, eta haiek ere komunitatea eta armada lotzen zituzten elikagaien bidez. Emakumeak beren etxeetan zeuden bitartean, armada gerretara joaten zen, eta babesa ematen zien komunitate horiei. Hala ere, garrantzitsua da aipatzea askotan zapatazale armadak berak esplotatu zituela emakumeak lan- eta sexu-alorretan. Bestalde, iparraldean, villazaleak eta carranzazaleak “emakume-soldadu” asko borrokara egokitzera behartu zituzten. Onartzen da eremu horretan parte hartzen zuten emakumeak landa- eta hiri-jatorriko pobreak zirela, eta jatorri etnikoaz gutxi ezagutzen den arren (dibertsitatearen ondorioz), badakigu mestizoak zirela edo komunitate indigena batekoak zirela. Inguru horretan, paradoxikoki, emakumeek armada behar zuten bizirauteko, iraultzaren aurretik herrialdea astindu zuten joan-etorrien eta krisien ondorioz. Hala ere, borroka armatua zen elikagaiak eta segurtasuna lortzeko aukera bakarra, eta, areago, garaipena lortuz gero, beren eskubideak baliatzeko aukera bakarra. Emakume gudariek, gizonek bezala, beren bizitza arriskuan jarri zuten. Baina zalantzan jartzen da hori egitera eraman zituen ideologia iraultzailea edo beste arrazoi batekoa zen. Emakume askok ikusi zuten beren familiei eraso egiten zietela, eta, beraz, borroka armatura segurtasunarengatik sartzea erabaki zuten. Seguruago sentitzen ziren borroka-eremu batean armatuta bazeuden, beren etxeetan talde iraultzaileen indarkeriaren biktima izateko aukera baino. Beste emakume batzuek borrokarekin bat egitea erabaki zuten senideak, senarrak, nebek edo aita, soldaduak edo ofizialak zirelako. Senideak hiltzen zirenean, gizon horien kargua hartzen zuten.

Adibidez, Rosa Badillo koronela, Pedro Casasen emaztea zena, senarra hil zenean koronel kargua hartu zuen. Emakuem batzuk kriminalak ziren, hala nola, María de la Luz Espinoza Barrerak senarraren maitalea hil zuen mugimendu iraultzailearekin bat egin baino bost urte lehenago. Margarita Neri iheslaria zen, senarra hil zuelako, eta zapatazaleekin bat egin zuen. Emakume gudari gehienak adelitak baino klase altuagokoak ziren. La Güera Carrascok dirutza handia zuen, eta Carrascoren armada ere finantzatu zuen. Carmen Vélez Tlaxcalan borrokan aritu zen bere ogasuneko peoiek osatutako armadarekin. Chiquita, Armada Federaleko emakume gudaria, Ameriketako Estatu Batuetan eta Frantzian ikasi zuen. Emakume soldaduak borrokarako onak baziren, mailaz igo zitezkeen, gizonak bezala. Gehienak kapitainak eta koronelak izan ziren. Adelitak eta emakume soldaduen arteko desberdintasun nagusia da adelitek oso gutxitan hartzen zituztela armak. Emakume soldaduek hartzen zituzten armak eta borrokan aritzen ziren frontean, baina beste funtzio batzuk ere egiten zituzten. Chiquita espioitza-paperarengatik aintzatetsi zuten, eta eragiketa ikusgarriak egin zituen, paper eta dokumentu garrantzitsuak lapurtzeko. Jiménezekin jardun zuen Orozcoko matxinadaren garaian, trebatutako gaixoaren itxurak eginez, eta zaurituak sendatzen egon zen denbora batez, egun batean Orozcoko dokumentuak lapurtu eta ade egin zuen arte. Juana Ramona izeneko Floresen alargunak Culiacánen hartualdian parte hartu zuen. Carmen Parra de Alanís talde berrautatzailearen aurkako taldearekin elkartu zen, eta Francisco I. Maderoren postari aritu zen. Villaren taldeko kide izan zen Ciudad Juarez hartune garrantzitsuan, eta, gainera, Emiliano Zapata-ren postaria izan zen. Carmen Vélez (jenerala) nabarmendu zen Hidalgon eta Cuauhtémoc-en hirurehun gizon baino gehiagoren buru zelako. Zapata-ren agente konfidentziala izan zen Ángela Gómez Saldaña espioi eta postaria. Zapatazaleen buruzagiei ekintza federalei buruzko informazioa ematen zien, eta armak lortzen zituen. Petra Herrerak, beste laurehun emakumerekin batera, Torreongo bigarren guduan parte hartu zuen eta bere brigada propioa osatu zuen, 25.000 emakumerekin.^[8][9][10]

1936an, Adelita y las guerrillas telesaila sortu zuen Jose G. Cruzek, komiki mexikarraren berrogeita hamarreko hamarkadako serie ezaguna.^[11]

• GUIRAL, Antoni (Coord.) (2012). Del tebeo al manga: Una historia de los cómics 9. Revistas de aventuras y de cómic para adultos. Barcelona: Panini España. ISBN 978-84-9885-903-4. Depósito Legal: GI.169-2007.. 
• "Hizkuntza Luzea, Mexikoko herri-hizkuntzaren hiztegi etimologikoa". Eduardo López Cruz. 2004ko lehen edizioa. Librevía argitaletxea, San Luis Potosí, S.L.Puerto Rico*