Bielorrusia

Bielorrusiako Errepublika
Рэспубліка Беларусь Республика Беларусь
Ereserkia: My Belarusy
Bielorrusiako bandera Bielorrusiako armarria eta Pahonia
Kokapena Europan   Mapa politikoa
Geografia
Hiriburua	Minsk 53°54′8″N 27°33′43″E
Azalera	207.595 km² eta 207.600,496983 km²
Punturik altuena	Dzyarzhynskaya Hara (en) (345 m)
Punturik sakonena	Niemen (90 m)
Kontinentea	Europa
Mugakideak	Letonia, Lituania, Polonia, Ukraina, Errusia eta Europar Batasuna
Administrazioa
Gobernu-sistema	presidentzialismo
Bielorrusiako presidentea	Aliaksandr Lukaxenka
Legebiltzarra	Bielorrusiako Errepublikako Biltzar Nazionala
Epai autoritatea	Supreme Court of Belarus (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Commonwealth of Independent States Free Trade Area (en) Eastern Partnership (en) Estatu Burujabeen Erkidegoa Eurasiako Ekonomia Erkidegoa Europako Segurtasun eta Lankidetzako Antolakundea International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) International Civil Defence Organisation (en) Interpol Lerrokatu Gabeko Mugimendua Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Munduko Meteorologia Erakundea Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Finantza Korporazioa Nuclear Suppliers Group (en) Osasunaren Mundu Erakundea Posta Batasun Unibertsala Segurtasun Kolektiborako Itunaren Erakundea Telekomunikazioen Batasun Internazionala Treaty on Open Skies (en) UNESCO Union State (en)
Demografia
Biztanleria	9.155.978
Dentsitatea	44,11 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi bielorrusiera errusiera
Erabilitako hizkuntzak	ikusi errusiera eta bielorrusiera
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	1,62 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	18.425 (2015)
Alfabetizazioa	% 100 (2009)
Bizi-itxaropena	73,82683 (2016)
Giniren koefizientea	24,4 (2020)
Giza garapen indizea	0,808 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	54.442.374.372,509 $ (2017)
BPG per capita	5.733 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	179.475.338.235 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	18.895,594 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	−3 % (2016)
Erreserbak	7.315.236.708 $ (2017)
Inflazioa	5,7 % (2019)
Historia
Sorrera data: 1991ko abuztuaren 25a eta 1991ko irailaren 19a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+375
ISO 3166-1 alpha-2	BY
ISO 3166-1 alpha-3	BLR
Ordu eremua	ikusi UTC+03:00 : Europe/Minsk (en)
Elektrizitatea	220 V. 50 Hz.europar loki eta Schuko
Internet domeinua	.by eta .бел
belarus.by

Bielorrusia^[1] edo Belarus^[2] (bielorrusieraz: Беларусь, bʲɛ.ɫa.rusʲ; errusieraz: Бел��русь edo Белоруссия, bʲɪɫɐˈrusʲɪɪ̯ə), izen ofiziala Bielorrusiako Errepublika^[1] (bielorrusieraz: Рэспубліка Беларусь, errusieraz: Республика Беларусь), ekialdeko Europako estatu burujabea da, itsasorako irteerarik gabea. Lituania ipar-mendebaldean, Letonia iparraldean, Errusia ipar-ekialde eta ekialdean, Ukraina hegoaldean eta Polonia mendebaldean. 207.595 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2019an 9,47 milioi biztanle zituen.^[3] Hiriburua Minsk da.

Historia gogorra izan du beti lehen Errusia Zuria zeritzanak. Lurraldea eskuratzeko etengabeko gerrak eta sarraski handiak izan dira, maiz banatu dute Errusia, Polonia, eta Lituaniak eta, Lehen eta Bigarren mundu gerretan, baita Alemaniak ere. 70 urtez Sobietar Batasuneko errepublika izan ondoren, Bielorrusia izeneko estatu berriak 1991ko abuztuan egin zuen independentzia adierazpena; ekonomia eta politika lotura estuagoak izan ditu Errusiarekin gainerako sobietar errepublika ohiek baino.

Ekialdeko Europan dago, ipar latitudeko 51° eta 57° artean, eta ekialdeko longitudeko 23° eta 33° artean. Estatu itsasgabea da. Lituaniarekin du muga ipar-mendebaldean, Letoniarekin iparraldean, Errusiarekin ipar-ekialde eta ekialdean, Ukrainarekin hegoaldean eta Poloniarekin mendebaldean.^[4]

Bielorrusian ordokiak nagusi dira. Batez besteko altitudea 162 metrokoa da itsaso-mailaren gainetik. Belaruskaia Hrada (Белару́ская града́) muinoaldea nabarmentzen da erliebean. Bertan dago herrialdeko punturik gorena, Hara Dziarzhynskaia (Гара Дзяржынская), 345 metroko garaiera duena. Mendebalde hego-mendebaldetik ekialde ipar-ekialderako norabidea duten menditxo horiek bitan banatzen dute Bielorrusia: iparraldean, jatorri glaziarreko aintzira eta morrena-muino ugari dago; hegoaldean, Polesian batez ere, zingira zabalak daude. Punturik apalena Neman ibaian dago (90 metro).

Hiru mila ibai baino gehiago daude. Mendebaldeko Dvina eta Neman ibaiak mendebalderantz doaz, eta Baltikoan itsasoratzen dira. Dnieper, berriz, hegoalderako norabidea du, eta Itsaso Beltzean du ahoa. Sozh, Berezina eta Pripiat Dnieperren adarrak dira. Dnieper-Bug ubideak Itsaso Beltza eta Itsaso Baltikoa lotzen ditu. Aintzirak, berriz, 11.000 inguru dira. Handiena Naratx (Нарач) da; 79,2 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 25 metroko sakonera dauka.

Itsaso Baltikoa nahiko gertu dagoenez, 257 kilometro punturik hurbilenean, klima kontinental epela dago. Neguak 105 eta 145 egun artean irauten du, eta udak 150 egun gehienez ere. Urtarrileko batez besteko tenperatura -6ºC izaten da eta uztailekoa 18 °C, hezetasun handiz. Urteko batez besteko prezipitazioa 550 eta 700 mm artean izaten da.

Tenperaturak (°C) Bielorrusiako hiririk handienetan^[5]

Hiria	Uztaileko minimoen batezbestekoa	Uztaileko maximoen batezbestekoa	Urtarrileko minimoen batezbestekoa	Urtarrileko maximoen batezbestekoa
Minsk	12	21	−7	−3
Homel	14,7	25,1	−6,9	−2
Mahiliou	12,7	23,6	−7,8	−3
Vitsebsk	13,6	23,5	−7,7	−2,9
Hrodna	12	21	−6	−1
Brest	14,2	24,9	−4,9	-0,1

Herrialdearen ia herena jendegabeko baso zabalez (puxtxa-z) estalirik dago. Iparraldean koniferoen basoak, urki eta haltzekin, dira nagusi. Mendebaldean Belavezhskaia Puxtxa dago, Polonia eta Bielorrusiako lurretan. Europako basorik zaharrenetako bat da, eta Europako bisontearen azken babeslekua.

Polotskeko Printzerria X. mendeko kroniketan aipatzen da lehenbiziko aldiz, eta Minsk 1067an. XII. mendean, Polotskeko Printzerria Kieveko Rusaren barnean zegoen. XIII. mendean, Mongolen inbasioaren ondoren, Kieveko Rusak gainbehera egin zuen, eta Polotskeko Printzerria Lituaniako Dukerri Handian sartu zen. 1386an, Lituaniako Dukerri Handia eta Poloniako Erresuma batu ziren. 1568an Bi Nazioen Errepublika sortu zuten. 1569an, Francysk Skaryna humanistak bielorrusierazko lehenbiziko biblia argitaratu zuen.

XVIII. mendean Errusiar Inperioa Bielorrusiako lurrak beretuz joan zen: Vitsebsk, Polotsk eta Homel 1772an, Minsk 1793an eta Brest 1795ean. 1812an, Napoleonen armadak inbaditu zuen. Zenbait hilabete geroago, Berezina ibaia gurutzatzean, frantziar armadak galera handiak izan zituen (Berezinako gudua). XIX. mendean, Nikolas I.a eta Alexandro III.a tsarrak Bielorrusia errusiartzen saiatu ziren.

Lehen Mundu Gerran, Alemaniar Inperioak herrialdea okupatu zuen. 1918an, Bielorrusiar Errepublika Nazionala aldarrikatu zen, baina hamar hilabete baino ez zuen iraun. 1921ean, Polonia-Sobietar Batasuna Gerraren ondoren, Bielorrusiako lurrak Polonia eta Sobietar Batasunaren artean banatu ziren.

1920ko hamarkadatik aurrera, bielorrusiartze politika bultzatu zuen sobietar botereak: bielorrusiera bihurtu zuen irakaskuntza, administrazio eta hedabideen hizkuntza, eta bielorrusiarrak ipini zituen alderdiaren eta estatuaren erakundeetako erantzukizuneko postuetan. Alabaina, nekazari giroko bielorrusiar kulturaren usadioak hankazgoratu egin ziren 1928tik aurrera, landaldean ipinitako baldintza berrien ondorioz; aldi berean, bielorrusiar komunistak erruz desagertu ziren Stalinen garaian. Sobietar moldeko gizarte berri horren sorrerak bielorrusiar asko bultzatu zuen atzerrira, eta errusiartze prozesu sendoa izan zen, Ukrainian baino handiagoa.

1939an, Molotov-Ribbentrop itunari jarraituz, Sobietar Batasunak Poloniako ekialdea inbaditu zuen; eskualde hori Bielorrusiako Sobietar Errepublika Sozialistari erantsi zitzaion. 1941ko ekainaren 22an, ordea, Alemaniak Sobietar Batasunari eraso egin zion (Bizargorri Operazioa), eta 1941eko abuztuan Bielorrusia Hirugarren Reicharen mendean gelditu zen. Bigarren Mundu Gerra amaitu zenean herrialdea suntsiturik zegoen.

Arazo ekonomikoak eta Txernobylgo hondamendiaren ondorioak daude, bielorrusiar nazionalismoaren aurretik, 1991ko abuztuaren 25ean aldarrikatu zen independentziaren jatorrian. Kurapatyko hezurtegia aurkitu izanak, 1988an, Bielorrusiako Fronte Demokratikoaren garapena bultzatu zuen (Herri Frontea gero). Alabaina, alderdi haren indarra ez zen hain handia: 1991ko martxoko erreferendumean, % 82k Sobietar Batasunaren aldeko botoa eman zuen, eta Minsken izenpetu zen Estatu Burujabeen Erkidegoaren sorrera.

Arazoak gizarte alorrekoak ziren batez ere: 1991. urtean, greba gogorrak izan ziren prezioen goraldiaren kontra. Parlamentuko presidente berria, Stanislav Xuxkevitx, oposiziotik gertukoa, herrialde barneko istiluak baretzen saiatu zen, sobietar ohiekiko loturak eten gabe. Diputatuek postu hartatik egotzi zuten 1994aren urtarrilean eta, denen ezusterako, Aliaksandr Lukaxenka populista irten zen lehendakari uztailaren 10ean, ustelkeriaren kontrako borrokan eta Errusiara hurbildu beharrean oinarritutako kanpaina baten ondoren. Presidente berriak berehala hartu zituen ahalmen guztiak. Lukaxenkak bielorrusiarren nostalgiarekin jokatzen zuen, independentzian ikusten baitzuten haiek beren kalte guztien sorburua: Errusiara hurbiltzea proposatzen zuen, errusiera ipini zuen berriz bigarren hizkuntza ofizial gisa, eta bandera gorria berrezarri zuen. Oposizio molde guztiak ezabatu zituen; hala, prentsa isilarazi zuen, eta atxiloketa arbitrarioak ugaldu ziren. 1998ko abenduan, akordio bat egin zen Errusiaren eta Bielorrusiaren artean, estatu bateratu baten bidea urratzeko, zeinean biek beren beregaintasuna gordeko duten.

Bielorrusiaren atzerriko politikagintzaren ezaugarriak presidentearen autoritarismoa eta gerra hotzaren garaiaren nostalgia dira, mundua bi bloketan banatuta zegoenekoa. 1998ko udaberrian Mendebaldeko enbaxada sail bat hustutzea agindu zuelarik, okerrera egin zuten lehendik ere aski nahasiak ziren nazioarteko komunitateariko harremanek. Ekonomian, Sobietar Batasunaren garaian nahiko oparoa izan ondoren, oso urte latzak bizi izan zituen Bielorrusiak independentziaren ondoren. Nolanahi ere, oso lagungarriak gertatu zitzaizkion Errusiarekiko harreman estua izatea. Baina, aldi berean, gobernuaren zalantzak eta borondate politikoaren falta zeuden 1993an egoera hainbeste hondatu izanaren jatorrian: oso inflazio handia, errentaren beherakada eta langabeziaren areagotzea. Lukaxenka boterera irisi izanak erreforma ekonomikoen eta pribatizazioen prozesu hasi berria oztopatu zuen.

2001eko hauteskundeetan Lukaxenkak lortu zuen berriz ere presidente hautatua izatea. Harrezkero, 2006ko, 2010eko eta 2015ko bozak irabazi zituen. 2010eko hauteskundeen ostean, egundoko protesta oldea piztu zen herrialdean, eta poliziak 630 lagun atxilotu zituen, tartean presidentearen kontra lehiatu ziren oposizioko bederatzi hautagaietatik zazpi.^[6]

Errepublika presidentzialista da. Egun indarrean dagoen konstituzioa 1994koa da. Estatuburua errepublikako presidentea da, eta lehen ministroa gobernuburua. Aginpide legegilea Bielorrusiako Errepublikako Biltzar Nazionalaren (Нацыянальны сход Рэспублікі Беларусь, Nacyjanalny schod Respubliki Biełaruś) esku dago. Bi ganbera dauzka: Errepublikako Kontseilua (Савет Рэспублікі, Saviet Respubliki), 64 kide dituena; eta Ordezkarien Etxea (Палата Прадстаўнікоў, Palata Pradstawnikow), 110 kide dituena.^[7]

Bielorrusia sei eskualdetan (oblast) eta estatus bereziko hiri batean (Minsk, Bielorrusiako hiriburua) banatzen da. Oblastak raionetan zatiturik daude.

	Eskualdea	Hiriburua	Eremua (km²)[3]	Biztanleria 2009an (errolda)[3]	Biztanleria 2019an (zenbatespena)[3]	Dentsitatea 2019an (bizt/km²)[3]
1	Vitsebskeko oblasta	Vitebsk	40.100	1.230.821	1.380.391	29,2
2	Hrodnako oblasta	Hrodna	25.100	1.072.381	1.039.278	41,4
3	Minsk Hiria	Minsk	350	1.836.808	1.992.685	5.793
4	Minskeko oblasta	Minsk	39.800	1.422.528	1.428.530	35,9
5	Mahiliouko oblasta	Mahiliou	29.100	1.099.374	1.052.877	36,2
6	Bresteko oblasta	Brest	32.800	1.401.177	1.380.391	42,1
7	Homelgo oblasta	Homel	40.400	1.440.718	1.409.890	34,9
	Bielorrusia	Minsk	207.600	9.503.807	9.475.174	45,6

9.475.174 biztanle zituen 2019an.^[3] Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 15,9 dira, 15-24 urte bitartekoak % 9,9, 25-54 urte bitartekoak % 44,5, 55-64 urte bitartekoak % 14,4, eta 65 urtetik gorakoak % 15,2. Bizi itxaropena 73,2 urtekoa da; 67,8 urtekoa gizonezkoena eta 79 urtekoa emakumezkoena (2018ko zenbatespenak).^[7]

Bielorrusiako biztanleria homogeneoa da; biztanle gehienak, % 83,7, bielorrusiarrak dira, eta beste gizataldeak (errusiarrak, % 8,3; poloniarrak, % 3,1; ukrainarrak, % 1,7),^[7] txikiak eta haien oso gertukoak dira. Judu komunitate handi bat zegoen, baina naziek sarraskitu zituzten okupazioaren garaian, eta gaur egun % 1 baino gutxiago dira (biztanleriaren laurden bat desagertu zen Bigarren Mundu Gerran).

Bielorrusiera eta errusiera dira hizkuntza ofizialak. Errusiera gehiago erabiltzen da (% 70,2), bielorrusiera baino (% 23,4). Polonieraz eta ukrainieraz mintzatzen diren gutxiengo batzuk daude.^[7]

2011ko zenbatespenaren arabera, biztanleen % 48,3 kristau ortodoxoak dira, % 41,1 erlijiorik gabeak, eta % 7,1 katolikoak.^[7]

i e a Bielorrusia: biztanle gehien duten udalerriak 2019ko zenbatespena[3]
	Post.	Izena	Eskualdea	Biztanleak
Minsk Homel	1	Minsk	Minsk Hiria	1.992.685	Mahiliou Vitsebsk
	2	Homel	Homelgo oblasta	536.938
	3	Mahiliou	Mahiliouko oblasta	383.313
	4	Vitsebsk	Vitsebskeko oblasta	378.459
	5	Hrodna	Hrodnako oblasta	373.547
	6	Brest	Bresteko oblasta	350.616
	7	Babruisk	Mahiliouko oblasta	216.793
	8	Baranavitxi	Bresteko oblasta	179.000
	9	Barysau	Minskeko oblasta	142.681
	10	Pinsk	Bresteko oblasta	137.960

2015ean, nekazaritzan ziharduen biztanle aktiboen % 9,7, eta nazio produktu gordinaren % 8 ematen zuen. Lurra pobrea baita, ezin da gauza askorik landu: zerealak eta patatak dira gai nagusiak.^[7] Lehen, Bielorrusiak ekoizten zuen sobietar lihoaren herena; lihoak, ordea, oso atzera egin du urteotan. Bestalde, garrantzitsuak dira haragi eta esne ekoizpena; behiak eta zerriak hazten dira.

Industria azpiegitura ia osorik berregin behar izan zen Bigarren Mundu Gerraren ondoren, gerra ikaragarri gogorra izan baitzen Bielorrusian. Mekanika da industriaren alor nagusia; industria astuna kimika eta petrokimikara dago bildua. Hidrokaburo hobiak eskasak dira, baina bada oliobide bat, Adiskidetasunarena (Druzhba), erdialdeko Europako antzinako herrialde sateliteak hornitzen dituena, eta haren inguruan petrolioa fintzeko industria garrantzitsua sortu da.

Ekonomia erreforma gutxi egin da 1995. urteaz gero; Lukaxenka presidenteak herrialdea merkatuko sozialismo delakoaren bidean jarri zuen urte hartan. Politikagintza molde horretan, Lukaxenkak berriz ezarri zituen administrazio kontrolak prezioen gainean, eta enpresa pribatuen kudeaketan esku hartzeko estatuaren eskubidea zabaldu zuen. Hori zela-eta, negozio pribatuen kontrako giroa sortu zen, barneko eta kanpoko inbertsioak eragotzi zituena. Gobernuak artifizialki berpiztu zuen ekonomia ekoizpena 1996. urte erdialdetik aurrera, kredito lasterren bidezko hedapen politikagintza butzatuz. Inflazioa menderatu nahian, oso handia baitzen (% 182, 1998an), gobernuak prezio kontrol zorrotzak jarri zituen elikagai eta kontsumo gaien gainean, eta horren ondorioz, janari eskasia sortu zen: esnekiak, oilaskoa eta zerrikia erosteko ilara luzeak ohikoak ziren 1998ko azken hilabeteetan.

Bielorrusiar errubloaren baliogabetzea eteteko helburuaz, Lukaxenkak sistema berri nahasi bat jarri zuen indarrean 1997an, diru indartsuak legez erosi eta saltzekoa. Sistema berri hori ez zen batere onuragarria izan, aitzitik, diruaren izugarrizko baliogabetzea ekarri zuen. Inflazio handiaz eta diru erregimen artifizialaz gainera, gobernu zentral eta lokalen presioa pairatu behar izan zuten enpresek: arautegien aldaketa arbitrarioak, ikuskatze zorrotzak, eta legezkoak izandako ekimenak debekatzen zituzten arautegi berrien aplikazio atzeraeraginezkoak. Beste arazo garrantzitsua merkataritzaren defizit handia da. Langabetu ofizialak % 0,8 ziren 2017an,^[7] baina langile asko dago azpienpleguan.

• (Ingelesez) (Errusieraz) (Bielorrusieraz) Bielorrusiako gobernuaren webgunea, government.by