Erronkariera

Erronkariera (tokiko euskaran, Erronkariko uskara) berriki arte Erronkariko ibarrean hitz egiten zuten euskalkia da. 1998az geroztik, hala erronkariera nola zaraitzuera, Koldo Zuazo euskal dialektologoak egindako sailkapenari jarraituz, ekialdeko nafarrera deritzon euskalkiaren barruan sailkatuta ageri dira.

Gaur egun, erronkariera galduta dago, 1991n hil baitzen Fidela Bernat, hizkera hori ama-hizkuntza zuen azken euskalduna. Haren aurretik, Antonia Anaut, Izabako azken euskaldun zaharra, 1976an zendu zen, eta Maria Ezker, Urzainkiko azken euskaldun omen zena, pare bat urte lehenago.

Jose María Sánchez Carrión Txepetxek 1970ean emandako datuen arabera, Erronkari herrian euskaraz mintzo zen azken laguna 1969an hil zela pentsa daiteke. Garde herrian, 1980 inguruan bazen oraindik Pedro Irizarren ikerketetarako zenbait aditz forma emateko gai izan zen bertakorik, euskaldun osoa ez izan arren.

Haraneko hegoaldeko herrietan ilunagoa da euskararen galeraren data. Burgin, nolanahi ere, 1863rako euskara galtzen hasita zegoela adierazi zuen Bonapartek. Garai horretako Erronkariko seme ospetsuena, Julian Gaiarre opera kantaria, izan zen galera-garaiko hiztun horietariko bat, eta euskaraz Bartzelonatik Erronkariko izeba bati idatzi zion gutun bat gorde da.

Azkenik, hizkuntzaren galeraren arrazoiak aztertuta, Erronkariko ibarrean ez da Euskal Herriko beste leku batzuetan jazo dena gertatu baino. Izan ere, munduko landa giroko beste eskualde batzuetan eta hizkuntza gutxituekin lotutakoa baino ez da funtsean. Horrela jaso zuen Pablo Fermin Irigarai Larrekok (1869-1949): «Erronkariar askoekin itz-egiteko aldia izan dutalarik, bati ez (Izabako bat) beste guztieri ezpada geieneri euskara galtzeakin ikasiago bere buruak agertzen dituztela iduri zaie».

• Uztarrozeko hizkera.
• Bidankozeko hizkera^[1].
• Urzainkiko hizkera.

Erronkariko euskararen ezaugarri nabarmenak, fonetikaren aldetik, hauek dira:

• Sinkoparen maiztasun handia, hau da, bi kontsonanteren arteko bokalaren galera. Adibide batzuk: zra, gra (< zira, gira), egitra (< egitera), kontra (< honetara), alketruk, bordaltruk (< bordalturik)...

• Goranzko diptongoen maiztasuna: egja, irja, gatja (< gatia < gatua); areago, triptongoak ere arruntak ziren: ikasgjwa (< ikasgua)
• Bokal sudurkariak: lûa (lihoa) arrazôia, sûa (suhia eta sua)...

• Azentu egonkorra: gízon eta gízona, gízonak, gízonek, gízonarekin...

• Zubereratik aldentzen zen, ez zuelako hasperenik (<h>), ez ü bokalik, ezta txistukari ahostunik ere.

• Errotazismoa: euskaran hitz batzuek -rtz- kontsonante multzoa dute euskalki batzuetan (bertze, bortz, ertze...), eta bertze batzuetan -st- multzoa (beste, bost, heste...). Erronkarieraz -rz- aurkitzen dugu orokorrean: berze, borz, erze, orzegun, orzilare... Zuberoan, -st- dago. Uztarrozen, ordea, biak agertzen dira, eta Izaban -st- nagusitu zen: beste, bost, este, ostegun, ostilare... Are gehiago, -rz- > -st- bilakaera bertze zenbait hitzetara ere hedatu zen: bustegia (< burzegia < buruzagia) eta Ustainki (Urzainki herriaren izena).

• Erakusleen hasieran k- kontsonantea agertzen zen, zaraitzueraz bezala: kau(r), kori, kura... baita leku-adberbioetan ere: kemen / keben, kor, kan. Haietatik eratorrietako hitzetan ere ageri zen: kainberze, konengatik...

• Aditzen geroaldia beti -en atzizkiaz osatzen zen: eginen dur, emanen daizur... Halaber, ekusen tzu (ikusiren duzu), alketen zra (ahalketuren zara, cfr. alketan zra = ahalketzen zara).

• Izan aditza:

ni naz, nuk, nun, nuzu-nezu-nazu

yi yaz

kura da, duk, dun, tzu

gu gra, gutuk, gutun, gitzu-giutzu

zu zra

xek zrei

kurak dra, tuk, tun, ditzu

Ni Mikel naz, Yi nor yaz?, Kurak engoxan xin ditzu.

Erronkarierak lau mintzamolde zituen; liburuen araberako azalpenak honakook ditugu:

• Zuketza edo neutroa.

Ni xuan naz, Kura xin da, Gu Uruñan izan gra, Kurak ez dra xinen, Kan ebli ginden, Nik ekusi dur, Guk artu diegu, Guk atzo ekusi gunien, Nik kurak ekusi nintien.

• Yiketza, lagunartean, anai-arreba-ahizpen artean, konfidantza, haurrei, zaharrek gazteei.

«Ni Uruñati xin nun», «Gu Ustainkiti xin gutuk», «Eltu yaza?», «Ez diar ekusi»...

• Tzuketza, errespetua adierazteko, gurasoei, aitatxi-amatxiei, apezei; konfiantza gutiagokoa; bakoitza bere adinetakoetarik has harik eta sorberrietaraino; adiskidetasuna eta maitasuna adierazten dugu zuka.

«Uruñan izan nazu engoxan», «Atzo Burgira xuan nindezun», «Guk atzo ekusi guniezun»...

• Duka edo duketza. Zaharrei eta begirune zinez handia behar duten beste guziei. Singularra: ori, orrek, orren... Plurala: uek, uen...

Ori xinen dea goreki?, Orrek ere ekusi du goikoa gaur?, Uek ekusi dezei, Koroa uen da...

• Ekun aditza (beste euskalki batzuetan, uk(h)an):

nik dur (Bidankozen, dud), diar (berdin gizonei eta emakumeei), diezr

yik duk / dun

karek du, dik / din, ditzu

guk digu (Bidankozen, diegu)

zuk tzu

xek tzei

kek dei, deik / dein, dizei

Ahalera iragankorrean *-iron- erroa erabiltzen da, Zuberoan bezala, baina sinkopaturik.

droked < diroket (dezaket)

drokezu < dirokezu (dezakezu)

Adibidez: «Obro drokei indarrek biltruk ezik barratruk»; batuaz, Haboro (gehiago) dezakete indarrek bildurik barreiaturik baino. Esaldi horrek euskalkiaren konparaziozko perpausetako egitura bitxia ere erakusten du.

Subjuntiboan eta aginteran, ordea, *ezan erabiltzen da:

Subjuntiboan: tzagun (< dezagun), tzazun (< dezazun)

Aginteran: zak, zan, beza, zazei, beztei.

- Gero aldia beti -(r)en bitartez egiten da:

biar xinen duk yire laguna

gaiza kori nik eginen diar

-n bukaera duten aditzetan ohikoak dira Nafarroa osoan eta Ipar Euskal Herrian (eginen, izanen), baina ekialdeko euskaran, aditz guzietara hedatu dira:

Fite ekusen (< ekusiren) digu agitan den.

Gero akiten (< akituren) tzu.

- Aditz izena (bertze euskalkietan -t(z)en egiten dena) erronkarieraz beti -tan edo -ten egiten da; Uztarrozen ia beti lehenengoa, Bidankozen biak:

Egitan duk erraitan dauzur ekustan digu

- Beraz, -tuz bukaturiko aditzetan bereizten dira akitan (akitzen) eta akiten (< akituren = akituko). Ahozko hizkeran, intonazioa ere nabarmen desberdina zen.

Erronkariera	Zaraitzuera	Euskara batua
alkea	alkea	lotsa, ahalkea
biarria	begarria	belarria
bilua, ilia (gizakiona biloa da, eta ardiena ilea)	biloa, ilea	ilea, biloa
borz	borz	bost, bortz
burduña, burruña	burriña	burdina
erran	erran	esan, erran
gra	gra	gara [izan aditzekoa]
kaur	kau	hau
irur	irur	hiru
lantxerra	lañoa	lainoa
onki xin	ongi xin	ongi etorri
orena	orona	ordua, orena
orzilaria	orzilaria	ostirala
neskeneguna	neskeneguna	larunbata, neskeneguna, zapatua

Solo! Aitareki ez kainbeste, amareki eta tia bat bigunien, amaren aizpa, erraitan zeia guzia uskaraz, eta nik pues kolaxet ikasi nien. Eta orai dun, ene amak, bizi nun ni ogeitalaur urte obro ezik ama, bizi niela, eta eztiar elerrainan eurkereki, korren… erraitan diela abuelareki…

Soilik! Aitarekin ez hainbeste, amarekin eta izeba bat baikenuen, amaren ahizpa, erraten zidaten guztia euskaraz, eta nik ba horrelaxe ikasi nuen. Eta orain dun, ene amak, bizi naun ni ama baino hogeita lau urte gehiago, bizi niela, eta ez dut hitz eginen inorekin, horren… erraten dudala amonarekin…

Naparra'ko iparraltean Erronkari Ibaxa, mendi andi lerren artean daude zazpi iriak. Arri-pean ardi ñoa, ardi-altean axurua, irietan etxe zarrak, etxe-barnean erdara. Ezta ilen, ezta ilen Erronkari’n uskara.

Almadieroak negu gorrian xoaitan dra egoatxetik, ardi, txakur eta artzaiak Bardean bidetarik. Ogei gizon eta mazte dra oraiko uskaldunak uskaldun zar xoanez geroz ¿non daude berriak? Ezta ilen, ezta ilen Erronkari’n uskara.

Gore uskara iltan bada zore izena eztakizu, zore etxe, izenburua ezta deus zoretako. Gore uskara iltan dago ¡xoan fite neskatoa! matto bero, matto andi uskarari emoitra. ezta ilen, ezta ilen Erronkari’n uskara.

Sonu ta ele: Estornes Lasa'tar Joseba^[2].

Julian Gaiarre (1844-1890) erronkariar opera abeslari eta tenore ezagunaren gutun bat gorde da. Isidoro Fagoagak Erronkarira 1950ean egindako bidaia batean, Gaiarreren senitarteko batzuen etxean| aurkitu zuen gutun hura, 1884ko abenduan Bartzelonatik bidalia bere izebari.^[3]

Egungo hizkuntzalarientzat erronkariko euskara zenaren lekukotasun garrantzitsua da eskuizkribu hori. Hala transkribatu da gutuna^[4]:

Barcelona, 19 diciembre 1884

Ene tia Juana maitia:Eugenio sin da arro onqui. Quemen gaude anisco onqui guziac, eta ori, nola dago? Nai dia sin cona ichasoaren ecustra? Anisco andi da, tia Juana; nai badu nic dud anisco deuri orrentaco, vidagearen pagataco eta quemenco ostatiaren pagataco. Eztu eguiten quemen ozic batrere. Chaten dugu quemen anisco onqui eta guero artan dugu iror nescasci postretaco, eta gazte eta pollit.

Ha! Cer vizia! Tia Juana maitia, amar urte chiquiago bagunu…! Gorainzi guzientaco eta piyco bat nescachi pollit Erroncarico guziat.

Julian

Erronkariko euskararen zenbait ezaugarri nabarmentzen dira testu horretan^[5]. Esate baterako:

• Fonetikan ageri dira herskari ahoskabeak sudurkari ostean (onqui, quemenco); kontsonante belar ozena ere bai hitz hasieran (cona, quemen); bada sinkopa edo kontsonante arteko bokal galerarik (ecustra)…

• Izenaren morfologian: -tako atzizkia zerabilen destinatiborako (Norentzat) zein prolatiborako (Nortzat): guzientaco (=guztientzat), postretaco (=postretzat)
• Aditz morfologian, amaierako herskari ozena duen dud forma, bagunu adizkia… interesgarria da idazkia berorikaren lekuko gisa ere.
• Sintaxian: genitibo objektiboaz baliatzea (ichasoaren ecustra, ostatiaren pagataco), galde-perpausetako aditz osteko –a (¿naidia sin cona…?)
• Lexikoan: sin (etorri); chiqui (gutxi); deuri (diru)...

• Adexkiderik bage bizitea da orobat nola testigorik bage iltea.
• Agorrileko ura da zafran ezti eta ardau.
• Aita lazoen umek egi txiki eta anitx bizio.
• Ari erapilatua ezta sekula oso

• Ubaldo Uhalde (?-1967), Esandi etxekoa, Izabako gizonezko azken hiztun eta idazlea.
• Antonia Anaut (?-1976), Izaba udalerriko euskalkiaren azken hiztuna.
• Fidela Bernat (1898-1991), Uztarrozeko euskalkiaren eta erronkarieraren azken hiztuna^[6][7].

• Jose Estornes Lasa, Erronkari'ko uskara, Auñamendi, 1968.

• Mariano Mendigatxa
• Euskalkiak

1. ↑ Bidankozarte. (2017-01-07). Gabon-kanta erronkarieraz - Villancico en uskara roncalés. (Noiz kontsultatua: 2019-02-21).
2. ↑ Ezta ilen Erronkarin uskara. Kantxoin. 2009-11-04. Bidankoze.net
3. ↑ Gayarre Garjon, Sebastian Julian - Auñamendi Eusko Entziklopedia. (Noiz kontsultatua: 2018-02-03).
4. ↑ Aipuaren errorea: Konpondu beharreko erreferentzia kodea dago orri honetan: ez da testurik eman :0 izeneko erreferentziarako
5. ↑ (Ingelesez) «Euskararen lekukoak: ERRONKARI - LINGUA NAVARRORUM» LINGUA NAVARRORUM 2014-04-13 (Noiz kontsultatua: 2018-02-03).
6. ↑ IraultzaFilms. (2014-01-13). Fidela Bernat Erronkarieraz. (Noiz kontsultatua: 2019-02-21).
7. ↑ andramaridantzatalde. (2011-12-28). Uztarrozko Ttun-ttun 2. Fidela Bernat.. (Noiz kontsultatua: 2019-02-21).

• Erronkarierako soinuak, Fonotekan.
• (Gaztelaniaz) Erronkarierari buruzko artikulua, Nafarroako Foru Gobernuaren webgunean.
• Koldo Zuazo, «Euskalkien jatorriaz eta bilakaeraz», Berria, 2007-12-09.
• Erronkariko gazta, Pirinioen fruitua Erronkarieraz egindako Erronkariko gaztaren inguruko iragarkia.
• Joseba Aurkenerena: Erronkarierazko irainak. [1]ç
• Joseba Aurkenerena: Erronkarierazko atsotitzak. [2]