Armena muziko

La muziko de Armenio (armene: հայկական երաժշտություն hajkakan jeraĵŝtutjun) havas siajn originojn en la Armena eltebenaĵo, kiu venas el la 3-a jarmilo a.K.^[1][2], kaj estas multjara muzika tradicio, kiu ampleksas diversajn sekularajn kaj religiajn, lirturgian (kiel ekzemple la ŝarakanoj armena ĉanto kaj taghoj, kune kun la propra armena muzika notacio nomata ĥazo). Popola muziko estis precipe kolektita kaj transskribita de Komitas Vardapet, eminenta komponisto kaj muzikologo, fine de la 19-a kaj frua 20-a jarcentoj, kiu ankaŭ estas konsiderata la fondinto de la moderna armena nacia skolo de muziko. Armena muziko estis prezentita internacie de multnombraj artistoj, kiel ekzemple komponistoj Aram Ĥaĉaturjan, Aleksandr Harutjunjan, Arno Babaĝanjan, Haig Gudenjan kaj Karen Kavalerjan kaj ankaŭ per tradiciaj interpretistoj kiel duduk-ludanto Ĝivan Gasparjan^[3] .

Tradicia armena popolmuziko same kiel armena eklezia muziko ne baziĝas sur la eŭropa tona sistemo sed sur sistemo de tetrakordoj. La lasta noto de unu tetrakordo ankaŭ funkcias kiel la unua noto de la sekva tetrakordo, kaj danke al tiu sistemo multaj popolaj muzikaĵoj, kiuj baziĝas sur ĉi muzika sistemo, teorie iĝas senfina skalo.

Armenio havas longan tradicion de popolmuziko ekde la pratempo. Dum la soveta epoko, Armena popolmuziko estis instruata en ŝtataj reklamataj konservatorioj, en 1978, influa kanun-ludanto kaj komponisto Ĥaĉatur Avetisjan fondis la fakon pri tradicia muziko de la Komitas Ŝtata Konservatorio de Erevano. Tradiciaj instrumentoj inkluzivas la kamanĉon, kanunon (kesta citro), dhol (dukapa mana tamburo), al-udon, dudukon, zurnon, blul, sringo, ŝvio, pkuo, parkapzuko, tar, dmblak, bambir, kaj malpli alte la sazo. Aliaj instrumentoj ofte uzataj inkluzivas violonon kaj klarneton. La duduko estas vaste konsiderata la nacia instrumento de Armenio, kaj inter ĝiaj konataj interpretistoj estas Margar Margarjan, Levon Madojan, Vaĉe Hovsepjan , Gevorg Dabaghjan, kaj Jeghiŝ Manukjan, same kiel la plej fama nuntempa dudukisto de Armenio, Ĝivan Gasparjan.

Famaj prezentistoj de popolmuziko inkludas kantistojn kiel ekzemple Armenak Ŝahmuradjan , Ofelja Hambardzumjan, Vagharŝak Sahakjan, Araksia Gjulzadjan, Varduhi Ĥaĉatrjan, Norajr Mnatsakanjan, Hovhannes Badaljan, Hajrik Muradjan, Valja Samveljan, Rima Saribekjan, Raffi Hovhannisjan, Avak Petrosjan, Papin Poghosjan kaj Flora Martirosjan^[4].

Ekzistas ankaŭ pluraj armenaj popolaj ensembloj, la Ŝoghaken Popola Ensemblo, fondita en 1995 en Erevano, kaj aliaj kiel la Arev Armena Popola Ensemblo.

En antikva kaj mezepoka Armenio , la gusanoj (armene: գուսան) estis la kreemaj kaj prezentantaj artistoj-kantistoj, instrumentistoj, dancistoj, rakontistoj kaj profesiaj popolaj aktoroj en publikaj teatroj. La vorto gusan estas unuafoje menciita en fruaj armenaj tekstoj de la 5-a jarcento, ekzemple en tekstoj de Faŭsto de Bizanco, Moseo de Ĥoreno, kaj aliaj. En la frua mezepoko la vorto gusan estis uzata kiel ekvivalento al la klasika greka vorto mimos (mimo). Estis 2 grupoj de gusanoj:

• 1. La unuaj estis de aristokrataj dinastioj (feŭdaj senjoroj) kaj rezultis kiel profesiaj muzikistoj;
• 2. La dua grupo konsistis el popularaj, sed analfabetaj gusanoj.

La gusanoj estis kaj kritikataj kaj laŭdataj, precipe en mezepoka Armenio. La adopto de kristanismo havis sian influon sur armena menestrelo, iom post iom ŝanĝante sian etikan kaj ideologian orientiĝon. La centro de la gusanoj estis la kantono Goghtn, regiono en la Vaspurakana provinco de Granda Armenio kiu limis kun la provinco Sjuniko.

Fine de la Mezepoko, la gusanoj estis sukceditaj de popularaj, duonprofesiaj muzikistoj nomitaj aŝikoj (armene:աշուղ), kiu ludis instrumentojn kiel la kamanĉo kaj sazo. Sajat-Nova, aŝiko el la 18a jarcento, ankaŭ poeto, estas honorita en Armenio kaj ĝenerale en Kaŭkazio kie li kantis ne nur armene sed ankaŭ en aliaj ĉirkaŭaj lingvoj. Aliaj famaj armenaj aŝikoj inkluzivas Ĝivanon, Ŝeramon, Ŝirinon, Ŝahenon, Havason, kaj Aŝoton^[5].

Posteuloj de pluvivantoj de la Armena genocido, originale de Okcidenta Armenio, kaj armenaj elmigrantoj de aliaj partoj de la Proksima Oriento ekloĝis en diversaj landoj kaj teritorioj, precipe en la Kalifornia Centra Valo. La dua kaj tria generacio de artistoj, kiel ekzemple Richard Hagopian, ludisto de al-udo asociita kun la fe-tradicio de armena-usona muziko pluvivigas ilian popolajn tradiciojn ekster la iamaj teritorioj de ne plu ekzistanta Armenio. Ĉi tiu danc-orientita stilo de armena muziko, uzanta armenajn kaj mezorientajn popolajn instrumentojn (ofte elektrigitajn/amplifitajn) kaj iujn okcidentajn instrumentojn, konservis la popolajn kantojn kaj dancojn de okcidenta Armenio. Multaj artistoj ankaŭ ludis la nuntempajn popularajn kantojn de kosmopolita Turkio kaj de aliaj sudokcident-aziaj landoj el kiuj la armenoj elmigris en la tiel nomataj srĝaran aŭ kafejo, sur la Avenuo 8 de Manhatano, Novjorko. Grupoj kiel ekzemple la Vosbikian Bando de Filadelfio estis famaj en la 1940-aj kaj 1950-aj jaroj por evoluigado de sia propra stilo de "kef muziko", peze influita per la populara usona ĵazbando la epoko. Alia ludanto de al-udo, John Berberian, estas rimarkinda precipe pro siaj kunfandiĝoj de tradicia muziko kun roko kaj ĵazo en la 1960-aj jaroj^[6].

En la libana kaj siria diasporoj, George Tutunĝjan, Karnig Sargsjan kaj aliaj prezentis armenajn revoluciajn kantojn, kiuj rapide populariĝis inter la membroj de la armena diasporo, precipe subtenantoj de ARF. En Teherano, Irano, la popolmuziko de la armena komunumo estas karakterizita per la laboro de Nikol Galanderjan (1881-1946) kaj la Ĥoro Goghtan.

Armena religia (aŭ liturgia) muziko, ĉefe voĉa, estas unu el la plej malnovaj branĉoj de kristana kulturo, kaj estis enkondukita post la kristanigo de Armenio en 301 p.K. Armena ĉanto, konsistanta el ok modoj, estas la plej ofta speco de religia muziko en Armenio. Ĝi estas skribita per ĥazoj, formo de unike armena muzika notacio. Multaj el tiuj kantoj havas antikvan originon, kun troveblaj spuroj ĝis la antaŭ-kristanaj tempoj, dum aliaj estas relative modernaj, inkluzive de pluraj formitaj de la sanktulo Mesrop Maŝtoc, kiu ankaŭ inventis la armenan alfabeton. Kelkaj el la plej bonaj prezentistoj de ĉi tiuj ĉantoj, aŭ ŝarakanoj, loĝas ĉirkaŭ la Katedralo de Eĉmiadzin, kaj inkluzivas la forpasintan sopranon Lusine Zakarjan^[7].

Makar Jekmaljan (1856-1905) formis la Patarag, la muzika agordo de la dia liturgio de la Armena Apostola Eklezio, kiun li kompletigis en 1892 en pluraj aranĝoj kaj unue estis publikigita en Lepsiko en 1896. Tiu aranĝo de la liturgio enkorpigis polifoniajn kaj homofoniajn vokalajn partojn en la strukturon de la Liturgio kaj pere de tiu nova sistemo ĝi povis esti plene notita. Ĉi tio influis la kompozician aliron de Komitas, kiu estis la studento de Jekmaljan (kune kun la verkoj de Kristapor Kara-Murza) kaj ankaŭ vidis lin enkonduki polifonion kun sia versio de la Liturgio fine de la 19-a jarcento^[8].

Armenaj komponistoj de otomana klasika muziko inkluzivas Kemani Tatjos Eksercijan (1858-1913), muzikteoriulon Hambardzum Limonĝjan (1768-1839), kiu disvolvis la influan notosistemon "Hambardzum", kaj Bimen Şen Der Ghazarjan (1873-1913)^[9]..

Aleksander Spendiarjan (1871-1928), Armen Tigranjan (1879-1950), kaj Haro Stepanjan estas plej konataj pro siaj armenaj operoj. Sargis Barĥudarjan (1887-1973) kaj Garo Zakarjan (1895-1967) estas reprezentaj komponistoj de la antaŭ- kaj frua sovetia armena epoko. La plej fama tamen estis Aram Ĥaĉaturjan (1903–1978), internacie konata precipe pro sia muziko por diversaj baletoj kaj la senmorta Sabra Danco el lia komponaĵo por la baleto Gajane. Gevorg Armenjan (1920-2005), Anahit Cicikjan (1926-1999), Arno Babaĝanjan (1921-1983), Barseg Kanaĉjan (1885-1967), Edvard Mirzojan (1921-2012), Boris Parsadanjan (1925-1997), Aŝot Zohrabjan (1945–), Aram Satjan (1947–), kaj Vardan Aĝemjan (1956–) reprezentas aliajn sovetiajn epokojn armenaj komponistoj. Josif Andriasov (1933–2000) estis influa komponisto-simfonisto, morala filozofo kaj instruisto. Aleksander Harutjunjan (1920–2012) estas plej konata pro sia trumpeta konĉerto en bemola maĵoro . Aleksander Doluĥanjian (1910–1968) komponis aŭ aranĝis multajn armenajn kantojn, inkluzive de la konata "Hirundo". Aleksander Aĝemjan (1925-1987), Aŝot Satjan(1906–1958) kaj Vagarŝak Kotojan (1921–1992) estas konataj pro siaj kontribuoj al armena instrumenta kaj voĉa muziko. Eduard Abramjan (1923–1986) verkis kantojn surbaze de la poezioj de armenaj poetoj Hovhannes Tumanjan kaj Avetik Isahakjan, kiuj nun estas parto de la norma repertuaro. Artemi Ajvazjan (1902–1975) verkis la unuajn sovetiajn muzikajn komediojn, inkluzive de la populara "Dentisto el Oriento". En la lastaj jaroj Avet Terterjan (1929–1994), Tigran Mansurjan (1939–), Vaĉe Ŝarafjan (1966–) kaj Aram Petrosjan (1972–) atingis tutmondan sukceson^[10]. Alia aklamita, pli freŝa, klasika komponisto estas Ĥaĉatur Avetisjan(1926–1996), multaj el kies komponaĵoj baziĝas sur tradiciaj folkloraj temoj. Urugvaja-armena komponisto Coriún Aharonián (1940–2017), krom rimarkinda korpo de avangardaj komponaĵoj faris ampleksan muzikologian kaj politikan laboron. La armena naciisma komponisto Aleksander Kalojan (1962–) estas konata pro siaj malkaŝe naciismaj verkoj por armea bando kaj orkestro inkluzive de militistaj paradoj, tonpoemoj kaj simfonioj tuj rekoneblaj kiel "armenaj" en ilia koloro.^[11].

En klasika muziko multaj armenaj kantistoj akiris tutmondan agnoskon: sopranoj Gohar Gasparjan, Sona Ghazarjan, Arpine Pehlivanjan, Lucine Amara, Cathy Berberian kaj, pli ĵuse, Isabel Bajrakdarjan kaj Anna Kasjan, mezosoprano Tatevik Sazandarjan , tenoroj Tigran Levonjan, Gegham Grigorjan, kaj Vahan Mirakjan; basoj Ara Berberian, kaj Henrik Alaverdian, same kiel la bas-baritona Barsegh Toumanian.

En la diasporo, armenaj muzikistoj kiel pianisto Şahan Arzruni, violonistoj Manoug Parikian kaj Levon Chilingirian, kaj komponistoj kiel Alan Hovhaness atingis internacian famon.

Armena-usona komponisto John Hodian kreis "Kantojn de Ekzilo", kio estas nova muziko kiu precipe baziĝas sur poezio de la mezepoka armena pentristo, poeto kaj pastro Mkrtiĉ Naghaŝ. Kun tri inaj kantistoj, duduko, al-udo, dhol kaj piano, The Naghash Ensemble travojaĝas internacie ekde 2014. Ilia muziko estis priskribita kiel hibrido de "klasika muziko, ĵazo, folko kaj post-minimumismo" laŭ la germana radiostacio BR Klassik. Scott Giles (1965–) estas armena usonano konata pro siaj multaj simfonioj kaj koncertoj. Armena-kanada komponisto Vahram Sargsjan (1981–) reprezentas la pli junan generacion de armenaj nuntempaj komponistoj, kiu estas plejparte konata pro siaj ĥoraj komponaĵoj^[12].

La unua ĵazbando de Erevano estis fondita en 1936. Sovetia ĵazo estis disvolvita de armenoj kiel Artemi Ajvazjan, kiu fondis la Armenan Ŝtatan Estradan Orkestron en 1938. Famaj prezentistoj en la voĉa ĝenro estis: Georgi Minasjan, Artaŝ Avetjan kaj Levon Sevan, same kiel la menciitaj Elvina Makarjan kaj Datevik Hovanesjan. Tigran Hamasjan estas Gjumria nuntempa ĵaz-pianisto kiu estas forte influita de la armena folklora tradicio, ofte uzante a skalojn kun malsamaj kategorioj.

Armenaj popularaj kantoj estis prezentitaj de famaj sovetepokaj prezentistoj kiel Ruben Matevosjan, Ofelja Hambardzumjan, Varduhi Ĥaĉatrjan, kaj Papin Poghosjan. Suzan Jakar kaj Udi Hrant Kenkuljan estis famaj kabaredistoj en Turkio dum la 1920-aj kaj 1930-aj jaroj. Aliaj reprezentantoj de sovetepoka kaj moderna armena pop-muziko inkluzivas Bella Darbinjan, Raisa Mkrtĉjan, kaj la pli nuntempajn voĉajn prezentistojn kiel Elvina Makarjan, Erna Yuzbaŝjan, Nadeĵda Sargsjan, Zara Tonikjan, Sjuzan Margarjan, kaj Datevik Hovanesjan. Armenaj viraj popprezentistoj inkludas Ruben Haĥverdjan kaj diasporajn artistojn Adiss Harmandjan, Paul Baghdadlian, kaj Maxim Panossian. Harut Pambukĝjan estas vaste populara kantisto naskiĝinta en soveta Armenio, kiu nuntempe loĝas en Los-Anĝeleso^[13].

En la 2000-aj jaroj popkantistoj kiel Siruŝo kaj André, Inga kaj Anuŝ, Aram MP3 kaj Iveta Mukuĉjan inter aliaj reprezentis Armenion en la Eŭrovido-Kantokonkurso.

Rabizo (armene: ռաբիզ), aŭ rabiso, estas ĝenro de armena populara muziko kaj subkulturo, distingita per siaj kantotekstoj kaj danc-orientitaj sintezitaj melodioj en 6/8 taktindiko kun elementoj de armena popola muziko. Malgraŭ la vasta uzo de la termino, la etimologio aŭ difino de la vorto "rabizo" ne estas klare komprenataj. Laŭ iuj fontoj ĝi originas el la rusa frazo "работники искусства" (rabotniki iskusstva) uzata dum sovetiaj tempoj, kun la signifo "Artlaboristoj", rilate al sindikatoj, kiuj specialiĝis pri nova muzika komponaĵo^[14].

Ludita de muzikistoj kiel Tatul Avojan kaj Hajk Ghevondjan (pli konata kiel Spitakci Hajko), rabiza muziko ankaŭ estas vaste populara inter armenaj diasporaj komunumoj en Los-Anĝeleso kaj Rusio. Subĝenro de rabiza muziko, nomata "kef" (senrilata al la samnoma armena-usona kef-muziko),  koncernas romantikan amon aŭ feston, sed ankaŭ amon al familio aŭ patriotismo.

La muzika lingvo de la rabizo, estante miksaĵo de pluraj muzikaj tradicioj (ĉefe armena nacia muziko, nomita aŝiko. [Barda-stila] kaj orienta laŭ la stilo de la makam [klasika kortega muziko]), ĝi estas markita per delikata orienta harmonio kaj abundo da melisinoj, kiuj permesas al la muzikisto atingi la deziratan efikon per pure muzikaj rimedoj.

Rabiz-muziko lastatempe vidis neatenditan internacian komercan sukceson, precipe en Turkio, kun "Mi Gna" de armena usona repisto Super Sako, kiu prezentas Hajk Ghevondjan, trafante numeron 1 en Shazam el 100 kantoj kaj ĝia filmeto rikoltanta pli ol 190 milionojn da vidoj en YouTube^[15].

Inter la rokmuzikaj grupoj de la pli malnova generacio estis Arakjalner ("Apostoloj") de Artur Mesĉjan, Vostan Hajoc, Ajas, kaj Arevacak. Nuntempaj armenaj rokmuzikaj grupoj inkludas Sard, Bambir 2, Vordan Karmir, Dogma, Reencarnation, kaj alternativan rokogrupon The Beautified Project.

Hiphopomuziko en Armenio estas populara ĉefe inter la junuloj. Unu el la famaj armenaj repbandoj de la 2000-aj jaroj estis Haj Tgheq ( Հայ տղեք "armenaj knaboj"), fondita en 2001. Post la malfondo de la bando, membroj Miŝo kaj HT Hajko komencis siajn proprajn solokarierojn. En la diasporo, repisto R-Mean, bazita en Glendale, Kalifornio, gajnis popularecon inter la armena komunumo per la kanto "Malfermaj Vundoj", kiu memorigas la Armenan Genocidon, kaj komencis la movadon "Malfermaj Vundoj 1915". Aliaj armenaj repaj grupoj formiĝis en Germanio, kiel Armenios, kiu estis fondita en Germanio de A-Shot, ArmoX & 15Volt. En la 2010-aj jaroj, armen-usona repisto Super Sako. La menciita unuopaĵo "Mi Gna" atingis tutmondan komercan sukceson kaj estis remiksita en pli ol 10 lingvoj kaj de internaciaj artistoj, kiel Maitre Gims (Francio), Balti (Maroko), kaj DJ Pantelis (Grekio)^[16].

Estas granda nombro da muzikistoj de armena deveno aŭ origino sed loĝantaj (aŭ naskiĝintaj) ekster Armenio.

En Francio, la artisto Charles Aznavour (Aznavurjan), de armena deveno, estis konata pro siaj spektakloj kaj kantoj dum jardekoj. System of a Down, internacie populara alternativa metalbando el Usono, estis formita de Daron Malakian, Serĵ Tankian, Shavo Odadjian kaj John Dolmayan, ĉiuj ĉi estas el armena usona deveno. Tankian ankaŭ publikigis plurajn solalbumojn kun politika kaj socie konscia enhavo. Arto Tunçboyacıyan estas konata turka muzikisto de armena deveno, kiu estas fama en Turkio kaj tutmonde, kaj nuntempe havas sian propran ĵazklubon en Erevano, Armenio. Li estis la fondinto de la Armena Mararmea Bando.

Klavarludanto Derek Sherinian estas konata rok-klavarludanto, kiu ludis kun Alice Cooper , Kiss kaj Dream Theater, inter aliaj. Andy Madadjan estas irana armena artisto, kaj Vigen Derderjan estas irana armena ĵaza kaj popkantisto. Armik, irana armena flamenka gitaristo kaj komponisto, estas konata de la nova flandra ĝenro. Armen-usonaj multinstrumentisto Danny Bedrosian estis la ĉefa klavarludanto de la Fam-Salono kaj Muzeo de Rokenrolo. George Mgrdichian, naskita kaj kreskinta en Novjorko, estis armen-usona muzikisto, kiu ludis plurajn instrumentojn en la ĵaza ĝenro, inkluzive de al-udo kaj klarneto.

Aliaj armenaj muzikistoj inkluzivas Ara Topouzian, kiu prezentas sur la kanon kaj VANArmenya, kiu kantas ambaŭ popolajn, infanajn kaj patriotajn kantojn, prezentas sur klavaroj kaj reklamas la muzikon de "la alia Gomidas", Grikor Mirzaian Suni.

• Kulturo de Armenio
• Armena danco