Ĥaĉatur Abovjan

Խաչատուր Աբովյան Ĥaĉatur Abovjan
Persona informo
Naskiĝo	15-an de oktobro 1809 en Kanaker, Ĥanato de Erevano
Morto	14-an de aprilo 1848 en Erevano, Erevana Gubernio
Lingvoj	armena
Loĝloko	Erevano
Ŝtataneco	Ĥanato de Erevano Rusia Imperio
Alma mater	Imperia universitato de Dorpat (1830–1836) Nersisyan School (en) (1824–1826) Patrina Seĝo de Sankta Eĉmiadzin (1818–1822)
Familio
Infano	Vardan Abovian (en)
Parencoj	Victoria Abovyan (en) (nepino)
Okupo
Okupo	verkisto dramaturgo prozisto Seraphic Doctor (en) poeto romanisto instruisto etnografo
Verkoj	Vundoj de Armenio
v • d • r

Ĥaĉatur ABOVJAN (n. la 15-an de oktobro 1809 — malaperis la 14-an de aprilo 1848, armene: Խաչատուր Աբովյան) estis armena verkisto, pedagogo, etnografo kaj nacia publika figuro de la frua 19-a jarcento kiu mistere malaperis en 1848 kaj estis supozita mortinta. Li estis edukisto, poeto kaj defendanto de la moderniĝo. Konsiderata kiel la patro de la moderna armena literaturo, li estas plej bone konata pro la romano Verk Hajastani (Vundoj de Armenio), kiu metis la tendencon de stilo kaj ĝenro por la posta armena literaturo. Li verkis ĝin en 1841 sed ĝi estis publikigita nur en 1858. Ĝi estis la debuta romano publikigita en la moderna armena lingvo uzante la orient-armenan dialekton anstataŭ grabaro (klasika armena)^[1].

La talento de Abovjan estis tre frua por tiu epoko kaj praktike neniu el liaj verkoj estis publikigitaj dum lia vivdaŭro. Nur post la establado de la Armena Soveta Socialisma Respubliko Abovjan ricevis la agnoskon kaj pozicion kiun li meritis^[2]. Abovjan estas rigardata kiel unu el la plej gravaj figuroj en la armena literaturo ne nur moderna sed en la tuta amplekso^[3]. La influo de Abovjan en la okcident-armena literaturo ne estis tiel forta kiel ĝi estis en la orient-armena.^[4]

Abovjan naskiĝis en 1809 en la vilaĝo Kanaker, nun antaŭurbo de Erevano^[5]. La familio Abovjan estis posteuloj de la Beglarjan melika familio en Gulistano, unu el la kvin armenaj familioj kiuj regis ĉirkaŭ la nuna regiono Montara Karabaĥo. La Abovjan-familio havis la pozicion de "tanuter" (hereda senjoro) en Kanaker kaj la onklo de Ĥaĉatur estis la lasta tanuter de Kanaker. La onklino de Abovjan estis la edzino de Sahak Aghamaljan, la lasta meliko de Erevano dum la rusa aneksado en 1828. La socia origino de Abovjan kaj deveno plenŝtopigis lin jam je tre frua aĝo pro la respondeco al siaj homoj. Li estis naskita ses jarojn post kiam liaj gepatroj, Avetik kaj Takuhi, geedziĝis kaj havis fraton nomita Karapet, kiu mortis tri jarojn aĝa. En la 10-jariĝo lia patro sendis lin al Eĉmiadzin por studi pastriĝon. Abovjan forlasis ĝin post kvin jaroj kaj moviĝis al Tbiliso en 1822 por studi armenajn studojn kaj lingvojn ĉe la kolegio Nersisjan sub la konsilado de Harutjun Alamdarjan.

Abovjan diplomiĝis en 1826 kaj komencis prepariĝi por translokiĝi al Venecio por daŭrigi la studojn sed la ekiĝo de la Rusa-Persa Milito de 1826-1828 limigis liajn planojn. Dum la venontaj tri jaroj kiam Abovjan instruis nelonge ĉe la monaĥejo Sanahin kaj tiam iĝis dungita de la katolikoso Jeprem kiel lia komizo kaj tradukisto. Laborante por la katolikoso, la dudekjara Abovjan renkontis multajn famajn fremdulojn, unu el kiuj estis la rusa diplomato kaj dramisto Aleksandro Gribojedov, kiu restis en Eĉmiadzin survoje al Tabrizo en septembro 1828^[6]. La semajnĵurnalo Tifliskije Vedemosti (ruse Тифлисские ведомости) de Gribojedov iĝis la unua ĵurnalo kiu publikigis artikolon de Abovjan^[7].

La turnopunkto en lia vivo estis la alveno en Armenio de Friedrich Parrot en septembro 1829, profesoro pri fiziko de la Universitato de Dorpat en Livonio (nun Universitato de Tartu en Estonio). Parrot vojaĝis al Armenio por grimpi Araraton por fari geologiajn studojn kaj bezonis lokan gvidiston kaj tradukiston por la ekspedicio. La katolikoso nomumis Abovjanon por tiuj taskoj. Kun la helpo de Abovjan, Parrot iĝis la unua esploristo en modernaj tempoj kiu atingis la montpinton de Ararato. La projekto ricevis plenan aprobon de la imperiestro Nikolao la 1-a (Rusio), kiu provizis la ekspedicion per armea akompano.

Abovjan kaj Parrot transiris la riveron Araks kaj iris al la armena vilaĝo Agori situanta sur la norda deklivo de Ararato, 1,200 m super marnivelo. Sekvante la konsilon de Harutjun Alamdarjan el Tbiliso, ili restis en bazkampadejo ĉe la Monaĥejo de Sankta Jakobo proksimume 730 m pli alte, ĉe alteco de 1,943 m. Abovjan estis unu el la lastaj vojaĝantoj kiuj vizitis Agori kaj la monaĥejon antaŭ katastrofa tertremo kiu tute terebenigis ambaŭ en majo 1840. Ilia unua provo grimpi la monton, uzante la nordorientan deklivon, malsukcesis pro manko de varma vestaĵo.

Ses tagojn poste, laŭ la konsilo de Stepan Ĥojianc, la vilaĝestro de Agori, la supreniro estis provita tra la nordokcidenta flanko. Post atingado de alteco de 4,885 m, ili revenis ĉar ili ne atingis la montopinton antaŭ la sunsubiro. Ili atingis la montopinton en ilia tria provo je la horo 15:15, la 9-an de oktobro 1829. Abovjan fosis truon en la glacio kaj starigis lignan transversan tegaĵon norde. Abovjan ankaŭ kolektis blokon de glacio de la pinto kaj portis ĝin malsupren kun li en botelo, konsiderante la akvon sankta. La 8-an de novembro, Parrot kaj Abovjan grimpis supren laŭ Malsupra Armenio. Jarojn poste, en 1845, la germana mineralogo Otto Wilhelm Hermann von Abich supreniris Araraton kun Abovjan. Abovjan faris trian kaj lastan supreniron de Ararato kun la anglo Henry Danby en 1846. Impresita de la sciavido de Abovjan, Parrot aranĝis rusan ŝtatan stipendion por Abovjan por studi ĉe la Universitato de Dorpat en 1830^[8].

Abovjan rekte eniris en la universitaton sen kroma preparo kaj studis en la fakultato de Filozofio en la katedro Filologio-Historio ekde la 3-a de septembro 1830 ĝis la 18-a de januaro 1836^[9]. La jaroj en Dorpat estis tre fruktodonaj por Abovjan kiu studis sociajn kaj naturajn sciencojn, eŭropajn literaturon kaj filozofion, kaj majstriĝon en la germana, rusa, franca kaj latina. En tiu tempo Abovjan kategoriiĝis sub la influo de germana romantikismo^[10]. Krome, li establis multajn kontaktojn kun eŭropaj intelektuloj tiutempaj. Ĉe la universitato li amikiĝis kun la filoj de la rusa verkisto kaj historiisto Nikolaj Karamzin kiuj studis kun li^[11]. En 1834 Abovjan vizitis sian kuzinon Maria (filino de meliko Sahak Aghamaljan) en Sankt-Peterburgo, tiam edziĝinta al la princo Aleksandro de Kartvelio. Antaŭ sia diplomiĝo, Abovjan estis informita ke lia patrino Takuhi mortis.

En 1836 li revenis hejmen tre ema por komenci mision pri klerismo. La klopodoj de Abovjan estis malsukcesaj kiam li renkontis kreskantan kaj malamikan reagon de la armena pastraro same kiel de la caristaj oficialuloj, plejparte pro lia opozicio al dogmismo kaj formalismo en la lerneja sistemo. Abovjan estis nomumita la inspektoro de la tbilisa ujezda lernejo kaj tie geedziĝis kun sved-germana virino nomita Emilia Looze en 1839. En 1840 li estis kontaktita de angla vojaĝanto Anne Lister kiu vizitis Tbilison. Ŝi esperis ke Abovjan gvidu ŝin en alia ekspedicio al Ararato kiu finfine ne okazis^[12]. Li estis forsendita de la lernejo en 1843 kaj estis translokigita al la ujezda lernejo de Erevano kie li ankaŭ renkontis apation kaj antagonismon de siaj kolegoj kaj la pastraro.

En la somero de la sama jaro, Abovjan estis vizitita de du germanaj vojaĝantoj. Bavara profesoro Moritz Wagner de la Universitato de Munkeno kiu alvenis en majo kaj vizitis la regionon ĉirkaŭ lago Sevan kun Abovjan kaj poste korespondis kun li regule. En julio Abovjan ankaŭ akompanis Wagner en la unua registrita supreniro de monto Aragaco en Armenio^[13]. En aŭgusto, Abovjan pasigis plurajn tagojn eskortanta prusan agronomon baronon August Franz von Haxthausen ĉirkaŭ la provinco. Kune ili vizitis jezidan tendaron kie ili renkontis la ĉefon Timur Aga kaj interŝanĝis blagojn kun rajdanto de la gardisto de la grafo Ivan Paskeviĉ. Abovjan iĝis fidinda amiko de la jezida komunumo en Armenio, kaj kiam la ĉefo revenis kun malavaraj donacoj de bankedo en Tbiliso, organizita de la vicreĝo de Kaŭkazio Miĥail Semjonoviĉ Voroncov en 1844, li organizis triban festenon kaj Abovjan estis invitita partopreni. En 1845 li petis postenon ĉe la Katolikosato de Eĉmiadzin sed estis malakceptita. En 1846 Abovjan iĝis kontribuanto en la gazeto de Voroncov nomata Kavkaz, por kiu li skribis tri artikolojn.

La 14-an de aprilo 1848, Abovjan iris for el sia domo por fru-matena promenado kaj neniam plu estis vidita denove. Lia mistera malapero ankoraŭ restas nesolvita. Lia edzino Emilja ne raportis lian malaperon dum unu monato. Iliaj infanoj, Vardan (1840-1896) kaj filino, Zarmandught poste konata kiel Adelajda (1843-1909), estis ok kaj kvin jaraĝaj respektive kiam li malaperis. Multaj teorioj estis proponitaj por klarigi lian malaperon: ke li memmortigis sin, estis murdita de liaj persaj aŭ turkaj malamikoj, aŭ arestita kaj ekzilita al Siberio fare de la Speciala Korpo de Ĝendarmoj, inter aliaj. Konsiderante lian amon por siaj infanoj kaj ilian junan aĝon, estas ĝenerale ignorita ke Abovjan eble mortigis sin. La verkisto Aksel Bakunc prezentis la teorion ke Abovjan estis en Okcidenta Eŭropo envolvita en la Revolucio de 1848.^[14].

Abovjan verkis romanojn, historiajn verkojn, priskribaĵojn, teatraĵojn, sciencajn kaj artajn verkojn, versojn, poezion kaj fablojn. Li estis la unua armena verkisto kiu verkis literaturon por infanoj.^[15]

La historia romano Vundoj de Armenio (verkita en 1841, unue publikigita en 1858) estis la unua armena sekulara romano dediĉita al la sorto de la armenoj kaj ilia lukto por liberiĝo en la periodo de rusa-persa milito de 1826-1828. La romano traktis la suferon de la armenoj sub persa okupacio. La baza koncepto de la romano estis la aserto de sentoj de nacia merito, patriotismo kaj malamo al subpremantoj. Tiuj temoj havis profundan influon sur larĝaj tavoloj de armena socio. La heroo de la romano, Agasi, personigas la liberaman nacian spiriton kaj la volon batali kontraŭ la eksterlandaj konkerintoj. "Fordonu vian vivon, sed neniam fordonu vian naskiĝlandon", estas la devizo de Agasi kaj liaj partiaj amikoj. La rakonto, kun forkapto de armena knabino fare de grupo de brutuloj senditaj de la persa reganto, ekigas ribelon gviditan de Agasi^[16].

Abovjan vidis en la fortikiĝo de la amikeco de la rusoj kaj armenoj garantion de la nacia, politika kaj kultura revigliĝo de lia naskiĝlando^[17]. Tamen, kiam Abovjan verkis la romanon li jam estis seniluziigita pro la carista politiko en Armenio, precipe kun la efektivigo de Poloĵenje (Leĝo) en 1836 kiu tre reduktis la politikajn rajtojn de la armena Katolikoso kaj la aboligado de la Armena Oblasto en 1840. En la romano, elementoj de romantikismo kaj realismo estas interplektitaj dum la rakonto estas anstataŭita per lirikaĵoj.

La poezio de Abovjan estis plenigita de satiro plej bone esprimita en La vinokruĉo, en kiu li kritikis la rusan burokration. Libertempa distrado estis adaptita de Abovjan por fari notojn kiujn li prenis en publikaj renkontiĝoj. La laboro estas kolekto de fabloj en verso kiuj kondamnas fikutimon, maljuston kaj moralan degeneradon^[18]. Abovjan ankaŭ kreis sciencajn kaj artsciencajn verkojn kiel ekzemple Eltrovo de Ameriko kaj Libro de Rakontoj. Abovjan tradukis en la armenan lingvon la verkojn de Homero, Goethe, Friedrich Schiller, Nikolaj Karamzin, Ivan Krilov kaj aliaj. Abovjan daŭre antaŭenigis sekularan kaj ampleksan trejnadon, lernejalireblecon, liberan edukon kaj egalan edukon de knaboj kaj knabinoj. Pedagogiaj kunmetaĵoj de Abovjan inkludas la libron por legado Enkonduko por eduko (1838), Lernolibron de rusa gramatiko kaj romanon Historio de Tigran, aŭ moralan manlibron por la armenaj infanoj (presita en 1941). Abovjan estis la unua en Armenio kiu okupiĝis pri scienca etnografio. Li studis la vivmanieron de la kamparanoj ĉirkaŭ Kanaker, loĝantoj de Erevano, kaj ankaŭ kolektis kaj studis armenan kaj kurdan folklorojn.

La memoro de Abovjan estas bone prizorgata en Armenio. Dum la soveta periodo de la armena historio la subteno de Abovjan al Rusio kaj rusoj estis emfazita^[19]. Lernejoj, stratoj, bulvardoj kaj parkoj estis nomitaj honore al li, ekzemple la Parko Ĥaĉatur Abovjan en Erevano. La vilaĝo Elar, je 10 kilometroj nordoriente de Erevano, estis alinomita al Abovjan en 1961. Du jarojn poste, ĉar la loĝantaro de la vilaĝo iĝis pli granda, Abovjan ricevis la statuson de urbo. Lia hejmo en Kanaker iĝis domo-muzeo en 1939, kaj multaj el liaj originaj skribaĵoj estas konservitaj tie^[20].

Du elstaraj statuoj de Abovjan troviĝas en Erevano. La statuoj datas de 1908 kiam kelkaj armenaj intelektuloj en Rusia imperio decidis festi la 60-an datrevenon de la malapero de Abovjan kaj kolekti financojn por statuo. Inter la kolektintoj troviĝas Aleksandro Ŝirvanzade, Hovhannes Tumanjan kaj Gevorg Baŝinjagjan^[21]. Antaŭ 1910 ili alportis sufiĉe da financoj por konstrui la statuon. Ĝi estis dizajnita de M. Grigorjan kaj skulptita de Andreas Ter-Manukjan en Parizo inter 1910 kaj 1913. La statuo estas 4.5 metrojn alta kaj farita el bronzo sur granita piedestalo. Kiel rezulto de miskompreno la statuo estis liverita al Erevano nur en 1925 kaj unue starigita ĉe la strato Abovjan en la kinejo «Moskvo» en 1933 kaj tiam movita al la infanparko ĉe la bordo de la rivero Hrazdan. En 1964 ĝi trovis sian definitivan hejmon en la domo-muzeo de Abovjan en Kanaker^[22]. La dua statuo de Abovjan en Erevano estis starigita en la placo Abovjan en 1950. La 9-metrojn alta bronza statuo estis dizajnita de Gevork Tamanjan (filo de Aleksandro Tamanjan) kaj skulptita de Suren Stepanjan.^[23]

La laboro de Abovjan en la kampo de edukado estis ankaŭ memorita. La Ŝtata Pedagogia Instituto de Erevano estis nomita laŭ li. La 28-an de februaro 1964, en lia honoro estis nomita medalo, kiun oni aljuĝas al instruistoj kiuj montris esceptajn kapablojn en instruado kaj edukado. Inter 1948 kaj 1984, kvin dokumentaj filmoj estis produktitaj en la Armena SSR koncerne la vivon kaj laboron de Abovjan^[24].

La portreto de Abovjan estas unu el la plej singularaj unikaĵoj de la Muzeo de Literaturo kaj Arto Ĉarenc. Ĝi estas oleopentraĵo kun grandeco de 20.5 centimetroj je 27,5 centimetroj. En 1938 nepo de Abovjan portis ĝin al la muzeo. Post kiam Abovjan malaperis, la portreto perdiĝis. Kiam la filo de Abovjan, Vardan revenis al Kaŭkazio, li trovis la pentraĵon en malbona stato. Sed laŭ la peto de Vardan, la armena pentristo Gevorg Baŝinjagjan restaŭris la portreton. Li tranĉis eluzitajn randojn, gluis ĝin al malmola papero kaj plenigis la fendetojn per la respektivaj korespondaj koloroj. La pentristo de la portreto estis Ludwig von Maydell, de la universitato de Dorpato. Li pentris ĝin en la aŭtuno de 1830, kiam Abovjan estis 20-21 jarojn aĝa. Tiu portreto estas la sola pentraĵo de Abovjan farita dum lia vivdaŭro^[25][26].

Romanoj

• Vundoj de Armenio aŭ lamentado de patrioto (Tbiliso 1858)
• Historio de Tigran, aŭ morala manlibro por armena infano (1941)

Ne-fikcia

• Enkonduko al edukado (Tbiliso 1838)
• Kolekto de alĝebraj ekzercoj (1868)
• Nova teoria kaj praktika ruslingva gramatiko por armenoj (1839)

Aliaj

• Nepublikigitaj verkoj (Tbiliso 1904)
• Nepublikigitaj leteroj (Vieno 1929)

Historiaj

• La turka knabino (Erevano 1941)

• La vinkruĉo (Tbiliso 1912)
• Popolkantoj (Erevano 1939)
• Poemoj (Erevano 1941)
• Poezio por infanoj (Erevano 1941)

Fabloj

• Libertempa distro (Tbiliso 1864, inkluzivas la teatraĵon Feodora)
• Fabloj (Erevano 1941)

• Ĥaĉaturjan, Lisa. (22a de januaro 2009) Cultivating Nationhood in Imperial Russia: The Periodical Press and the Formation of a Modern Armenian Identity. Transaction Publishers. ISBN 1412808480.
• Panossian, Razmik. (2006-05-06) The Armenians: From Kings And Priests to Merchants And Commissars. Nov-Jorko: Columbia University Press. ISBN 0-2311-3926-8.
• Hacikjan, Agop J.; Gabriel Basmaĝjan, Edward S. Franchuk. (30-a de oktobro 2005) La Heredaĵo de la Armena Literaturo, Vol. 3: De la 18-a Jarcento ĝis la Moderna Epoko. Wayne State University Press, p. 1069. ISBN 0814332218.
• Guest, John S.. (1987) La Jezidoj: Studo en Travivado. Routledge. ISBN 0710301154.
• Bardakjian, Kevork B.. (2000) Referenca Gvidlibro al la Moderna Armena Literaturo, 1500–1920. Wayne State University Press. ISBN 0814327478.
• Abov, G.A.. (1948) Ĥaĉatur Abovjan: Vivo kaj verkado. Erevano: Armena Akademio de la Sciencoj.
• Ĥanĵjan, Artush. (2004) La Monumentoj de Erevano. VMV-Print. ISBN 99941-920-1-9.

• Haxthausen, Baron von. (2000-12-27) Transcaucasia: Sketches of the Nations and Races between the Black Sea and the Caspian. Adamant Media Corporation. ISBN 1402183674.
• Friedrich, Parrot. (1859) Journey to Ararat. Harper & Bros..
• Hakobyan P., S. Dulyan et al. "Abovyan, Khachatur", "Abovyan (city)", "Medal after Abovyan", "Abovyan House-Museum" en la Soveta Armena Enciklopedio. volumo 1. Erevano, Armena SSR: Armena Akademio de Sciencoj, 1974, pp. 32–35, 38.

• Раны Армении (Vundoj de Armenio) 1977 traduko en la rusa. ĉe ArmenianHouse.org

Ĉi tiu artikolo estis je la nekonata dato akceptita en la liston de elstaraj artikoloj.

Tiu ĉi artikolo estis artikolo de la semajno en la 08-a semajno de la jaro 2011.