Apartheid

Apartheid ("separaziòun", in d'la léngua afrikaans) l'è la pulética ed segregaziòun rażiêl istituìda d'al guvéren d'i biànch in d'al Sudafrica in d'al dopguêra e armèsta in vigôr fîn al 1990. La paròla "apartheid" l'è stèda usèda in sèins pulétich par la prémma vòlta in d'al 1917 d'al prémm minìster sudafricân Jan Smuts. L'apartheid l'avìva dô manifestaziòun: la separaziòun d'i biànch d'i négher in d'i pòsti abitê da tót e dô (pr'esèimp rispêt a l'ûs d'i mêż póbblich) e l'istituziòun d'i bantustan, i teritòri quèsi indipendèint in d'i quêl di mòndi négher i gh'ân avû d'andêr a vìver. L'apartheid l'è stê aplichê d'al guvéren sudafricân anca a la Namibia, ch'l'era aministrèda d'al Sudafrica fîn al 1990.

L'apartheid l'è stê ciamê cmé crémin internażiunêl da 'na convenziòun d'le Naziòuni Unî, vutèda da l'Assemblea Generèla in d'al 1973 e entrèda in vigôr in d'al 1976 (International Convention on the Suppression and Punishment of the Crime of Apartheid) ed è stê méss da pòch in d'la lésta d'i crémin còunter l'umanitê pr'i quèli la Côrt pnèla internażiunèla la pôl cundanêr.

In Sudafrica, mèinter i négher i éren l'80% circa d'i cristiân, i biànch i-s dvidìven in culòni d'uréggin inglês e afrikaner. Gli afrikaner, ch'i éren la magiurèinża d'la gìnta biànca,i éren da sèimper a favôr d'na puléttica razzésta.

Cun i eleziòuni d'al 1924 i sun stèdi fâti in d’al paês i prémm elemèint ed segregaziòun rażiêl. Mo in d'al 1939 Jan Smuts (ex chèp d'al guvéren africân) l'è turnê al putêr e al nazionalìsem afrikaner l'an n'à mia pssû cuntinuêr al sô prugêt pulétich.

In d'im tèimp d'la scánda guêra mundièla un grópp d'i inteletuêli afrikaner influenzèdi d'al nazìsem i ân cumpletê la teorizażiòun d'al prugêt d'l'apartheid. La filosufî d'l'apartheid la dgîva d'vulêr dêr ai vèri grópp etnich la pusibilitê d'condùrr al pròpri svilópp suciêl in armunia cun i propri tradiziòuni. Cmé a-s srèvv vést, sta giustificaziòun chè l'a-n n'éra èter ch’un paravèint pa adfènder 'na pulética razzésta. La vîn crièda 'n'organizażiòun sgréta par prumôver j'interês d'i afrikaner.

In d'al 1948 l'apartheid l'à ciapê definitivamèint fórma.

Al léżi prinżipèli ch'i ân méss in pê al sistèma i én stèdi:

• proibiżiòune d'i matrimòni inter-rażièli;
• léż scánd la quèla avêr d'i rapòrt sesuèli cun un cristiân ed raża advérsa dvintèva 'na cùlpa penalmèint perseguìbil;
• léż c'la cmandèva ai cristiân ed argistrèrsi cmé biànch o négher;
• léż c'la dèva al permês ed bandîr tótt le oposiżiòuni ch'i gnìssen etichetèdi d'al guvéren cmé "comunésti" (usèda par mètter fórilêż in d'al 1960 l'African National Congress (ANC), la pió grènda organizażiòun pulética d'i négher, ed stâmp socialésta, ma ménga comunésta);
• léż c'la pruibìva a la gìnta négra d'intrêr in di mòndi "aree urbane";
• léż c'la pruibìva a biànch e négher ed druvêr al stèssi strutûr pùbblich (funtàni, dutôr, etc.);
• léż c'la rindìva dûr pr'i négher l'acês a l'istrużiòun;
• léż c'la sancìva la discriminażiòun rażièla in àmbit lavuratîv;
• léż c'la istituìva i bantustan, 'na sòrta ed "risèrvi" pr'i cristiân négher, numinalmèint indipendèinti ma in realtê sòta al cuntrôl d'al guvéren sudafricân;
• léż c'la privèva d'la cittadinèinża sudafrichèna e d'i dirétt culeghèdi j'abitèinti d'al risèrvi.

In d'al 1956 la pulética di apartheid la fù slunghèda a tótt i żitadèini ed culôr cumprês j'asiàtich. In d'i ân 60 3,5 miliòun ed négher, ciamê Bantù, i én stèdi cażê cun la fòrsa da cà lôr e méss in d'le "homeland of the south". A i négher i furen tôt tótt i dirétt pulétich e civîl. I pssìven frequentêr sôl l'istitużiòn d'i scóli agrécol e cumerżèli. I negoż i dvìve servîr i biànch prémma d'i négher. I dvìven anca avêr d'i pasapòrt speżièli intéren pr'andêr in d'al zòni d'i biànch, péna èser arestèdi o picèdi.

In d'un prémm tèimp sia i négher ch'i biànch, i ân fât d'i prutésti còunter l'apartheid, chi gnìven puntualmèint sofuchèdi cun brutalitê d'la pulizìa afrikaner. In d'al 1960 l'ANC insìma a un grópp d'i sôl négher, al Pan-African Congress of Azania, utiliżò par la prémma vòlta la fòrsa; l'ANC, c'l'avìva 'na sòlida tradiżiòun pacifésta, a-s limitò a i ubietîv stratègich cmé spachêr al żentrèli elêtrich (mutîv d'arêst d'al futûr presidèint Nelson Mandela) ed ètri strutùri, mèinter il Pan-African Congress a-s dedicò al terorìsem.

In d'al 1975, i guvernànti decìser ed fêr rispetêr 'na léż sminghèda da tèimp: tót i fój ufiżièli i dvìven èser scrétti in léngua afrikaans. Sta léż che la-s slungò in tótt al scóli, in d'i quèli di mòndi mìstri e studèint i féser resistèinsa i gnìren butê fóra d'al scóli Sta chè l'éra sôl ónna d'i fiumàni ed léż cmandèdi a-l quèli di mònd négher i-s opunìven par fêr acsè c'al guvéren al caschèss.

Cun la liberażiòun ed Nelson Mandela in d'i ân '90 agh fù la fîn d'l'apartheid: i ùltem eleżiòuni i ân vést la schiasèint vitòria d'l'ANC, ch'l'à prumôs 'na nóva costitużiòune totalmèint democràtich c'la guvérna ininterottamèint d'alóra al paês, prémma cun Nelson Mandela. La Truth and Reconciliation Commission ("Cumisiòun per la Veritê e la Riconciliaziòun"), istituìda in d'al 1995, la s'è è occupèda ed catêr testimunièinżi sóvra al violażiòuni d'i dirétt umân e ha cuncês l'amnistî a chi l'à cunfesê spuntaneamèint e totalmèint i crémin fèdi sóvra i órden d'al guvéren. La Comisiòun l'à anca stabilî l'amuntêr d'i risarcimenti ch'il guvéren l'è tgnû a versêr a chi é-l stêato vìtima d'al vec' argîm. Al Sudafrica d'al dòp-apartheid l'à ażûnt nôv léngui africhèni a l'ulandês-afrikaans e a l'inglês, cmé léngui ufiżièli, purtànd al tutêl a óndes. Un èter gést d'al nôuovov guvéren l'è stê l'abatimèint d'l'arsenêl sudafricân. Atualmèint al Sudafrica al gh'à ancòra da lutêr pr'arivêr a la cumpléta ugualitê d'i biànc cun i Bantù.