Νεολιθική Ελλάδα
 |
Το λήμμα παραθέτει τις πηγές του αόριστα, χωρίς παραπομπές. |
| Ιστορία της Ελλάδας |
|---|
 |
Με τον όρο νεολιθική Ελλάδα αναφερόμαστε στη νεολιθική περίοδο για την Ελλάδα, στις δραστηριότητες δηλαδή των κατοίκων του ελληνικού γεωγραφικού χώρου κατά την περίοδο αυτή. Σημειώνεται ότι η νεολιθική περίοδος είναι η ενδιάμεση ανάμεσα στην επιπαλαιολιθική ή μεσολιθική περίοδο (περίπου 10000-7000 π.Χ. για την Ελλάδα) και την εποχή του χαλκού (περίπου 3000-1100 π.Χ. για την Ελλάδα).
Κατά τη διάρκεια της Ελληνικής νεολιθικής περιόδου αναπτύχθηκαν οι πρώτοι οργανωμένοι οικισμοί, η βασική γενική οικονομία δημιουργήθηκε, η αρχιτεκτονική βελτιώθηκε και παρατηρήθηκαν οι πρώτες αμυντικές κατασκευές.
Χρονολόγηση
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Η νεολιθική περίοδος θεωρείται ότι ξεκινά στην Ελλάδα λίγο πριν από το 6500 π.Χ. και διαρκεί μέχρι λίγο μετά το 3000 π.Χ., ή συμβατικά περίπου 6500-3000 π.Χ. Για λόγους καθαρά πρακτικούς η μελέτη της νεολιθικής χωρίζεται, με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα, σε τέσσερις περιόδους χωρίς σαφή όρια μεταξύ τους (συμβατική χρονολόγηση):
- Αρχαιότερη νεολιθική: Από περίπου το 6500 π.Χ. και μέχρι περίπου το 5600 π.Χ.
- Μέση νεολιθική: Από περίπου το 5600 π.Χ. και μέχρι περίπου το 5300 π.Χ.
- Νεότερη νεολιθική: Από περίπου το 5300 π.Χ. και μέχρι περίπου το 4500 π.Χ.
- Τελική νεολιθική: Από περίπου το 4500 π.Χ. μέχρι περίπου το 3000 π.Χ.
Έχει επικρατήσει, επίσης, να γίνεται διαίρεση των τριών παραπάνω περιόδων σε υποπεριόδους (φάσεις εξέλιξης), με βάση την κεραμική που έρχεται στο φως από τις αρχαιολογικές ανασκαφές, παρόλο που η εξέλιξη της κεραμικής που αντικατοπτρίζεται ουσιαστικά στις υποπεριόδους αυτές είναι μια μονάχα παράπλευρη παράμετρος του πολιτισμού της εποχής και δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι αντιπροσωπεύει και βαθύτερες πολιτισμικές αλλαγές της νεολιθικής κοινωνίας.
Αν και συχνά αναφέρεται η ύπαρξη ακεραμικής Νεολιθικής στην Ελλάδα (κατ' αναλογία με τις διαδικασίες της ΝΔ Ασίας), δεν έχουν βρεθεί στρώματα σε νεολιθικούς οικισμούς της Ελλάδας στα οποία να έχουν βρεθεί οστά εξημερωμένων ζώων ή κατάλοιπα εξημερωμένων φυτών και να μην έχει βρεθεί κεραμική. Υπάρχουν μεμονωμένες αναφορές σε τέτοια στρώματα, οι οποίες δεν προσφέρουν ασφαλή συμπεράσματα. Η τελική Νεολιθική αναφέρεται κάποιες φορές και ως χαλκολιθική περίοδος, ορολογία που έχει επικρατήσει κυρίως σε γειτονικές περιοχές (Ανατολία, Βαλκάνια).
Συνοπτική παρουσίαση
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Ακολουθώντας την καθιερωμένη περιοδοποίηση της νεολιθικής εποχής, παρουσιάζονται παρακάτω συνοπτικά κάποια στοιχεία από τις πιο γνωστές ανασκαφές.
Ακεραμική ή προκεραμική
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Ο εντοπισμός μιας ακεραμικής ή προκεραμικής φάσης αποτελούσε προτεραιότητα της έρευνας κατά τη δεκαετία του 1960 και του 1970, περίοδο κατά την οποία γίνονταν συζητήσεις για το ίδιο θέμα σε διεθνές επίπεδο. Εκείνη την περίοδο θεωρήθηκε ότι σε κάποιες θέσεις βρέθηκαν στρώματα χωρίς κεραμική που περιείχαν οστά από εξημερωμένα ζώα. Από νεότερες έρευνες όμως προκύπτει ότι τα στρώματα αυτά περιείχαν κεραμική, η οποία θεωρήθηκε από τους ανασκαφείς ότι είχε παρεισφρύσει από ανώτερα στρώματα. Η ερμηνεία αυτή δεν γίνεται ευρέως αποδεκτή σήμερα, με αποτέλεσμα να αμφισβητείται ότι υπήρχε ακεραμική φάση στην Ελλάδα.
Θέσεις της περιόδου στις οποίες αναφέρθηκε ακεραμικό στρώμα:
Αρχαιότερη νεολιθική
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- Από το πρώτο μισό της 7ης χιλ. π.Χ. και μέχρι περίπου το 5600 π.Χ.
Καθώς δεν έχουν βρεθεί στην Ελλάδα άγριοι πρόγονοι των εξημερωμένων ζώων που συντηρούσαν κατά τη Νεολιθική, θεωρείται ότι έχουν εισαχθεί στην Ελλάδα από τη Μέση Ανατολή. Το ίδιο πιστεύεται και για τα φυτά, αν και έχουν βρεθεί άγριοι πρόγονοι κάποιων σιτηρών στη βόρεια Ελλάδα. Οι διαδικασίες μέσω των οποίων υιοθετήθηκαν ή μεταφέρθηκαν τα είδη αυτά στην Ελλάδα δεν είναι πλήρως κατανοητές ακόμη. Οι περισσότεροι ερευνητές μιλούν για μετανάστευση ανθρώπων ή ιδεών από τη Μέση Ανατολή. Η βασικότερη διχογνωμία των ειδικών έγκειται στο σημείο που πρέπει να δοθεί έμφαση. Κάποιοι θεωρούν ότι το βασικό είναι να καθορίσουμε από πού προήλθαν τα στοιχεία αυτά, ενώ κάποιοι άλλοι ότι το βασικό είναι οι σχέσεις που διαμορφώνονται με την εξημέρωση των φυτών και των ζώων και τη συνύπαρξη ανθρώπων ζώων και φυτών υπό διαφορετικές πια συνθήκες. Τα βασικότερα είδη που εξημερώθηκαν είναι:
- Ζώα
- πρόβατο
- αίγα
- γουρούνι
- βόδι
- Φυτά
- κριθάρι
- σιτάρι
- βρώμη
- διάφορα όσπρια
Η αρχιτεκτονική της περιόδου παρουσιάζει διαφορές κατά περιοχές. Στη Θεσσαλία τα κτίσματα ήταν συχνά ορθογώνια με λίθινα θεμέλια και πλίνθινη ανωδομή, αν και υπάρχουν και πασσαλόπηκτα ορθογώνια κτίσματα (δηλ. κτίσματα με πασσάλους μπηγμένους στο έδαφος και πλεκτά κλαδιά ή καλάμια τα οποία επαλείφονταν με πηλό). Στη Μακεδονία τα πασσαλόπηκτα είναι πιο συχνά. Επίσης έχουν βρεθεί οικισμοί στους οποίους έχουν ανασκαφεί μόνο λάκκοι. Πιστεύεται ότι οι λάκκοι αυτοί ήταν υπόγεια ή ημιυπόγεια πασσαλόπηκτων κυκλικών κτισμάτων.
Τα μονόχρωμα αγγεία είναι τα πιο συχνά για όλη την αρχαιότερη νεολιθική και σε όλες τις περιοχές υπάρχουν παρόμοια σχήματα αγγείων. Υπάρχουν και διακοσμημένα αγγεία (λιγότερα από 10% του συνόλου της κεραμικής), τα οποία παρουσιάζουν κατά περιοχή και παραλλαγές στη διακόσμηση (γραπτή, πλαστική, εμπίεστη, εγχάρακτη).
Άλλα αντικείμενα της περιόδου είναι τα λίθινα απολεπισμένα και τριπτά εργαλεία, τα οστέινα εργαλεία, τα ειδώλια και τα κοσμήματα.
Σημαντικές θέσεις της περιόδου:
|
|
._Archaeological_Museum_Athens.jpg)
Μέση νεολιθική
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- Από περίπου το 5600 π.Χ. και μέχρι περίπου το 5300 π.Χ.
Ο χωρισμός της περιόδου είναι ένα εργαλείο στα χέρια των ερευνητών και δεν υπονοεί ότι μεσολαβεί κάποια δραματική αλλαγή από την προηγούμενη φάση. Η περίοδος διακρίνεται βάσει της διαφορετικής κεραμικής. Γενικά πάντως η κεραμική συνεχίζει χωρίς μεγάλες διαφορές από την αρχαιότερη νεολιθική. Στη Θεσσαλία αυξάνονται τα ερυθρά στιλβωμένα αγγεία και τα διακοσμητικά μοτίβα αλλάζουν. Η διακοσμημένη κεραμική παραμένει όμως μικρό ποσοστό του συνόλου. Στη Μακεδονία οι θέσεις της Μέσης Νεολιθικής είναι λίγες και δείχνουν στοιχεία όμοια με της Θεσσαλίας. Στην Πελοπόννησο οι αναλογίες άβαφης και διακοσμημένης κεραμικής είναι παρόμοια. Σ' αυτή την εποχή χρονολογούνται τα νεολιθικά Urfirnis, αγγεία δηλαδή με ένα εξαιρετικό στίλβωμα και διακόσμηση.
Στην αρχιτεκτονική των κατοικιών λίγο πολύ δεν παρουσιάζονται αλλαγές. Φαίνεται ότι στην περίοδο αυτή κάποιοι μακρόβιοι οικισμοί θα είχαν αρχίσει να λαμβάνουν τη μορφή ενός γηλόφου (μαγούλα στη Θεσσαλία, τούμπα στη Μακεδονία), στοιχείο που θεωρείται ότι λαμβάνει σημαντική αξία με την πάροδο των χρόνων. θεωρείται δηλαδή πιθανόν ότι οι ίδιοι οι κάτοικοι αυτών των οικισμών αντιλαμβάνονταν τη μορφή του οικισμού ως ένδειξη συνέχειας στον τόπο.
Ο οικισμός του Σέσκλου στη Θεσσαλία είναι σημαντικός, γιατί το ένα τμήμα του έχει τη μορφή μαγούλας, ενώ το υπόλοιπο εκτείνεται γύρω από τη μαγούλα σε ένα επίπεδο. Έχει δηλαδή τα χαρακτηριστικά ενός εκτεταμένου οικισμού, που δημιουργείται από τη μετατόπιση των κτισμάτων στο χώρο, σε αντίθεση με τους γηλόφους που δημιουργούνται επειδή τα κτίσματα κτίζονται το ένα πάνω στα ερείπια του άλλου.
Στη Μακεδονία ο καλύτερα σωζόμενος οικισμός της Μέσης Νεολιθικής είναι τα Σέρβια Κοζάνης (βλ. ιστοσελίδα στο τέλος).
Στην Πελοπόννησο και στη Στερεά Ελλάδα δεν έχουν βρεθεί καλά σωζόμενα αρχιτεκτονικά σύνολα.
Σημαντικές θέσεις της περιόδου είναι:
|
|
|
|
Νεότερη νεολιθική
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Από τη νεότερη Νεολιθική έχουμε τα περισσότερα στοιχεία, καθώς έχουν ανασκαφεί αρκετές θέσεις, κυρίως στη Μακεδονία. Η ανασ��νθεση της εποχής στηρίζεται αρκετά στις μεγάλες ανασκαφές του τέλους του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ου, κυρίως στο Διμήνι και το Σέσκλο (από τον Χρ. Τσούντα). Και οι δύο θέσεις ανασκάφηκαν εκ νέου μεταπολεμικά (το Σέσκλο από τη δεκαετία του 1950 έως το 1980 από τον Δ.Ρ. Θεοχάρη και μετά από τον Κ. Κωτσάκη, ενώ το Διμήνι τη δεκαετία του 1970 από τον Γ.Χ. Χουρμουζιάδη). Στη Θεσσαλία σημαντική είναι και η ανασκαφή της Πλατιάς Μαγούλας Ζάρκου (Κ. Γαλλής), αν και δεν απέδωσε πολλά αρχιτεκτονικά κατάλοιπα. Στη δεκαετία του 1990 και στις αρχές του 21ου αιώνα ανασκάφηκαν και πάλι σημαντικές θέσεις, με την ευκαιρία μεγάλων δημόσιων έργων (κατασκευή εθνικών και επαρχιακών οδών και άλλα). Στη Θεσσαλία τέτοιες θέσεις είναι η Παλιόσκαλα (στην όχθη της αποξηραμένης λίμνης Κάρλας, με μεγάλες ομοιότητες με το Διμήνι), η Μάνδρα (στην οποία ανασκάφηκε περίβολος αλλά και τάφρος) και το Μακρυχώρι (και πάλι με τάφρο). Η πιο σημαντική ανασκαφή που έγινε στο πλαίσιο τέτοιων δημόσιων έργων ήταν στο Μακρύγιαλο Πιερίας στη Μακεδονία. Ανασκάφηκε έκταση 60 στρεμμάτων, ενώ ο οικισμός πιστεύεται πως είχε έκταση 500 στρεμμάτων. Βρέθηκαν δύο φάσεις, τα κατάλοιπα των οποίων βρίσκονταν σε διαφορετικές περιοχές με μικρή επικάλυψη. Ο Μακρύγιαλος δεν ήταν η πρώτη εκτεταμένη θέση που ανασκάφηκε αλλά ήταν η πρώτη ανασκαφή με έκταση αρκετή, ώστε να γίνει κατανοητή η κατοίκηση σε εκτεταμένους οικισμούς (βλ. παραπάνω). Άλλες εκτεταμένες θέσεις στη Μακεδονία είναι η Σταυρούπολη, η Θέρμη Β, τα Βασιλικά και η Δήμητρα Σερρών. Αντίθετα οι Σιταγροί Δράμας και το Ντικιλί Τας στους Φιλίππους είναι τούμπες.
Αρχιτεκτονική
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Σημαντικές θέσεις της περιόδου:
|
|
|
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- Andreou, Stelios, Michael Fotiadis & Kostas Kotsakis 1996. Review of Aegean prehistory V: the Neolithic and Bronze Age of northern Greece. American Journal of Archaeology 100: 537-597.
- Alram-Stern, Eva, 1996. Die Ägäische Frühzeit. 2. Serie. Forschungsbericht 1975-1993. 1. Band. Das Neolithikum in Griechenland mit Ausnahme von Kreta und Zypern. Wien: Österreichische Akademie der Wissenschaften.
- Ασλάνη Ιωάννη, Η προϊστορία της Μακεδονίας , εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, τ.Α' Η νεολιθική εποχή , 1992, ISBN 960-7262-53-0, SET ISBN 960-7262-52-2
- Θεοχάρη, Δημητρίου Ρ., Νεολιθική Ελλάς, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1973
- Θεοχάρη, Δημητρίου Ρ., Νεολιθικός Πολιτισμός, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Β'εκδ., Αθήνα, 1989
- Halstead, Paul (ed.), 1999. Neolithic Society in Greece. Sheffield: Sheffield Academic Press.
- Παπαθανασόπουλος, Γ. (επιμ.) Νεολιθικός πολιτισμός στην Ελλάδα. Αθήνα: Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή 1996.
- Treuil R., Darque P., Poursat J.-Cl., Touchais G., Οι πολιτισμοί του Αιγαίου , εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1996, ISBN 960-354-023-4
