Άρτα

Συντεταγμένες: 39°9′54″N 20°59′15″E / 39.16500°N 20.98750°E / 39.16500; 20.98750

Άρτα
Το περίφημο γεφύρι της Άρτας
Άρτα 39°9′54″N 20°59′15″E
Χώρα	Ελλάδα
Δήμος	Αρταίων
Διοικητική υπαγωγή	Δήμος Αρταίων
• Δήμαρχος	Χρηστόφορος Σιαφάκας
Έκταση	436,76 km²
Υψόμετρο	30 μέτρα
Πληθυσμός	24.079
Ταχ. κωδ.	471 00
Τηλ. κωδ.	2681
Ιστότοπος	Επίσημος ιστότοπος
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα (π • σ • ε )

Η Άρτα είναι η πρωτεύουσα της Π.Ε. Άρτας της Περιφέρειας Ηπείρου και του Δήμου Αρταίων, καθώς και η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Ηπείρου μετά τα Γιάννενα με πληθυσμό 24.079 κατοίκους. Η Ιστορία της ανάγει την ίδρυσή της από τους Κορίνθιους, ως Αμβρακία. Εκτείνεται εκατέρωθεν του ποταμού Αράχθου όπου και βρίσκεται το φημισμένο πέτρινο Γεφύρι της Άρτας, σήμα κατατεθέν της πόλης, γνωστό από το ομώνυμο δημοτικό ποίημα.^[1] Η πόλη είναι χτισμένη στη θέση της αρχαίας Αμβρακίας^[2] και έχει ιδιαίτερα σημαντική βυζαντινή παράδοση από την εποχή του Δεσποτάτου της Ηπείρου (1205-1479).

Η ίδρυση της αρχαίας Αμβρακίας τοποθετείται από τους αρχαιολόγους στο 625 π.Χ. Ιδρύθηκε από τον Γόργο, νόθο γιο του Κύψελου, τυράννου της Κορίνθου σε μια περιοχή που ανήκε στους Δρύοπες. Έλαβε μέρος στους Περσικούς πολέμους, διαθέτοντας επτά πλοία στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας και πεντακόσιους οπλίτες στη Μάχη των Πλαταιών.^[2]

Στον Αμβρακικό κόλπο υπήρχε επίνειον της Αμβρακίας με το όνομα Άμβρακος. Η Αμβρακία και ο Άμβρακος συνδέονταν με την πλακόστρωτη ή σκυρόστρωτη (χαλικόστρωτη) Ιερά Οδό, πλάτους 12 μέτρων, της οποίας έχουν αποκαλυφθεί 300 μ., κοντά στο σύγχρονο στάδιο της Άρτας^{[εκκρεμεί παραπομπή]}. Διάσημοι Αμβρακιώτες ήταν ο γλύπτης Πολύστρατος, ο μουσικός Επίγονος, ο ποιητής της μέσης κωμωδίας Επικράτης και ο ολυμπιονίκης Λέων της 96ης Ολυμπιάδας.^[3] Το 500 π.Χ. κτίσθηκε στην Αμβρακία ο μεγάλος Ναός του Απόλλωνος Σωτήρος.^[4] Τα ερείπιά του σώζονται κοντά στην Πλατεία Κιλκίς της σημερινής Άρτας. Επί βασιλείας του Πύρρου Α΄, το 295 π.Χ., η Αμβρακία έφτασε στη μέγιστη ακμή της, όντας πρωτεύουσα του βασιλείου του. Ο Πύρρος γέμισε την Αμβρακία με μεγάλες οικοδομές, ναούς, αγάλματα και ζωγραφικούς πίνακες.^[2] Τότε χτίστηκε η αρχική μορφή του γεφυριού του Αράχθου, το Μικρό Θέατρο (κοντά στον Άγιο Κωνσταντίνο), το Μεγάλο Θέατρο (κοντά στον ναό του Απόλλωνα), και το Πρυτανείο (δίπλα στον ναό του Απόλλωνα).^[5]

Μετά τον θάνατο της Βασίλισσας της Ηπείρου Δηϊδάμειας B΄, το έτος 232 π.Χ., οι Ηπειρωτικές πόλεις αποφάσισαν να συνενωθούν πολιτικά, υπό το «Κοινό των Ηπειρωτών» ως ομόσπονδο κράτος με το δικό της κοινό αντιπροσώπων, ή συνέδριο, όπως αναφέρονταν, αλλά και κοινό νόμισμα. Το Κοινό των Ηπειρωτών έπαυσε να υπάρχει με τη ρωμαϊκή εισβολή του 168 π.Χ.

Η Αμβρακία επαναστάτησε κατά των Ρωμαίων αλλά υποχρεώθηκε να συνθηκολογήσει και ο ύπατος Marcus Fulvious Noviliorus διέταξε να μεταφερθούν πολλοί καλλιτεχνικοί θησαυροί της Αμβρακίας στη Ρώμη το έτος 168 π.Χ. Μετά το 31 π.Χ., οι Ρωμαίοι μετέφεραν τον πληθυσμό της στη Νικόπολη και, για 1.000 χρόνια, η πόλη ήταν έρημη, όπ��ς μαρτυρεί και ο Παυσανίας.^[2]

Μετά την ίδρυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η περιοχή ακολούθησε την πορεία του Θέματος Νικοπόλεως. Περί το έτος 1000 μ.Χ. εμφανίζεται το όνομα Άρτα, από το λατινικό artus, arta, artum = στενός, στενή, στενό.^{[εκκρεμεί παραπομπή]} Κατά την άποψη του μητροπολίτη Άρτης & Πρεβέζης Σεραφείμ Ξενόπουλου το όνομα προήλθε από το αρτίζομαι,^[6] και τη φράση «Άρτα αρτυμή του κόσμου» λόγω της παραγωγής σιτηρών που τάϊζε τον κόσμο.^{[εκκρεμεί παραπομπή]} Στην περιοχή υπάρχουν πολλές εκκλησίες που χρονολογούνται από τον 9ο και τον 10ο αιώνα μ.Χ., η Άρτα αναφέρεται για πρώτη φορά την εποχή που ο Νορμανδός Βοημούνδος Α΄ της Αντιόχειας πολιόρκησε την πόλη.^[7] Στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία υπό τη Δυναστεία των Κομνηνών είχε συνεχείς διασυνδέσεις με τη Δημοκρατία της Βενετίας και ήταν έδρα επισκοπής (1157).^[7][8] Ο Ιουδαίος περιηγητής Μπενχαμίν οφ Τουδέλα την επισκέφτηκε (1165).^[7] Στα τέλη του 12ου αιώνα η Άρτα έγινε Επίσκεψις υπό το Θέμα Νικοπόλεως.^[8]

Όταν οι Λατίνοι κατέκτησαν στην Δ΄ Σταυροφορία την Κωνσταντινούπολη η Άρτα καταγράφεται στην Λατινική διανομή, εισήλθε στο μερίδιο της Βενετίας.^[7] Οι Βενετοί δεν πρόλαβαν να αναλάβουν τον έλεγχο, κατέφθασε ο Μιχαήλ Α΄ Κομνηνός Δούκας, ίδρυσε τη δυναστεία του και δημιούργησε το δικό του κράτος το Δεσποτάτο της Ηπείρου.^[7] Το Δεσποτάτο της Ηπείρου, μαζί με την Αυτοκρατορία της Νίκαιας και την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, θεωρούνταν η νόμιμη συνέχεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το έτος 1205 μ.Χ., ο Μιχαήλ Α΄ Κομνηνός Δούκας, επιστρέφει εσπευσμένα στην Ήπειρο, κατόπιν έκκλησης για βοήθεια από τον διοικητή της Νικοπόλεως Σεναχηρείμ, αλλά τον βρίσκει νεκρό από τους στασιαστές Νικοπολίτες, οι οποίοι τον είχαν ήδη δολοφονήσει. O Μιχαήλ Κομνηνός βρίσκει την ευκαιρία να σφετερισθεί την περιουσία του Σεναχηρείμ και την κηδεμονία της πρώην αυτοκρατορικής επαρχίας του «Θέματος Νικοπόλεως» και αμέσως ιδρύει το Δεσποτάτο της Ηπείρου, με νέα έδρα, την Άρτα, διαλύοντας τη συμμαχία με τον Βονιφάτιο Μομφερρατικό. Επί εποχής του Μιχαήλ Κομνηνού κτίζεται το Κάστρο της Άρτας, παρέμεινε η πρωτεύουσα του Δεσποτάτου στο μεγαλύτερο διάστημα της ύπαρξης του.^[7] Στην πόλη σημειώθηκε σημαντική οικοδομική δραστηριότητα, πολλές εκκλησίες κτίστηκαν και πολλές άλλες ανακαινίστηκαν όπως η Εκκλησία της Παρηγορήτισσας και η εκκλησία της Κάτω Παναγιάς.^[8] Μετά το 1227 δημιουργήθηκαν στην Άρτα νέες οχυρώσεις και έγινε η έδρα εκκλησιαστικού Συμβουλίου (1213, 1219, 1225).^[7] Το Χρονικό των Τόκκων που γράφτηκε τον 15ο αιώνα την περιγράφει σαν "το επίκεντρο της αγροτικής γονιμότητας με πολλούς ταύρους, αγελάδες και άλογα". Η πόλη είχε απευθείας σύνδεση με τη Δημοκρατία της Βενετίας και τη Ραγκούζα, εξήγαγε κρέας, σαλάμι και λουκάνικα. Τα αρχαιολογικά ευρήματα έδειξαν επίσης μια τοπική μορφή κεραμικής.^[8]

Το Δεσποτάτο της Ηπείρου γεωγραφικά εκτείνονταν, νότια από την Πάτρα έως και τη μισή περίπου σημερινή Αλβανία μέχρι το Δυρράχιο και δυτικά από την Πρέβεζα έως τη Θεσσαλία και τις Πρέσπες. Το έτος 1210 μ.Χ. ο Μιχαήλ Α΄ Κομνηνός Δούκας, συμμάχησε με τη Βενετία και επιτέθηκε στη Θεσσαλονίκη. Ο Μιχαήλ Α΄ Κομνηνός Δούκας κατέλαβε μία σειρά από πόλεις επεκτείνοντας τα όρια του Δεσποτάτου: Λάρισα (έτος 1212), Δυρράχιο (1214), Κέρκυρα (1214). Επίσης κατέλαβε την παραλιακή ζώνη του Κορινθιακού κόλπου. Μετά τη Μάχη της Πελαγονίας (1259) κατέλαβαν την πόλη τα αντίπαλα στρατεύματα από την Αυτοκρατορία της Νίκαιας που σύντομα ανέκτησαν την Κωνσταντινούπολη (1261) αλλά την ανακατέλαβε ο Ιωάννης Α΄ Δούκας.^[7] Ο Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος έκανε νέα επίθεση στην Άρτα από ξηρά και θάλασσα αλλά χωρίς καμιά επιτυχία (1292).^[7] Η πόλη καταστράφηκε από φωτιά (1313), την επόμενη χρονιά επιτέθηκαν ξανά τα Βυζαντινά στρατεύματα.^[7] Ο τελευταίος απόγονος του Μιχαήλ Α΄ Θωμάς Κομνηνός Δούκας δολοφονήθηκε (1318) από τον Παλατίνο κόμη της Κεφαλονιάς και της Ζακύνθου Νικόλαο Ορσίνι, η Ήπειρος πέρασε στην Ιταλική Οικογένεια Ορσίνι. Ο Ιωάννης Β΄ Ορσίνι δολοφόνησε με τη σειρά του τον αδελφό του Νικόλαο (1323), ο Γκωτιέ ΣΤ΄ του Μπριέν κατέλαβε την Άρτα και πολλές άλλες περιοχές όπως την Λευκάδα, ο Ορσίνι δέχτηκε την Ανδεγαυική κυριαρχία.^[7] Με τον θάνατο του Ιωάννη Β΄ (1335) την Ήπειρο κληρονόμησε ο ανήλικος Νικηφόρος Β΄ Ορσίνι και η μητέρα του Άννα Παλαιολογίνα, ο Ανδρόνικος Γ΄ Παλαιολόγος βρήκε την ευκαιρία να καταλάβει την Ήπειρο και να την ενσωματώσει στην αυτοκρατορία του.^[9] Η Βυζαντινή κυριαρχία στη συνέχεια δεν ήταν δημοφιλής, στην Άρτα ξέσπασε εξέγερση με αρχηγό τον Νικόλαο Βασιλίτζη. Ο Ανδρόνικος Γ΄ και ο αρχιστράτηγος του Ιωάννης ΣΤ΄ Καντακουζηνός προχώρησαν σε εκστρατεία στην Ήπειρο και κατέλαβαν πολλά κάστρα είτε με πολιορκία είτε με διαπραγματεύσεις. Η Βυζαντινή κυριαρχία αποκαταστάθηκε στην Ήπειρο στα τέλη του 1340 και ο Σεβαστοκράτωρ Ιωάννης Άγγελος διορίστηκε αυτοκρατορικός κυβερνήτης της Άρτας.^[10][11]

Την εποχή που ξέσπασαν ο Βυζαντινός Εμφύλιος Πόλεμος (1341-1347) και η Μαύρη πανώλη το φθινόπωρο του 1347 κατέλαβε την Άρτα ο Σέρβος βασιλιάς Στέφανος Δουσάν. Ο ετεροθαλής αδελφός του Δουσάν Συμεών Ούρεσης Παλαιολόγος παντρεύτηκε την κόρη του Ιωάννη Β΄ Ορσίνι Θωμαΐς Κομνηνή Αγγελίνα Παλαιολογίνα και διορίστηκε κυβερνήτης της Ηπείρου.^[12] Η πόλη εντάχθηκε στη Σερβική Αυτοκρατορία μέχρι τον θάνατο του Δουσάν (1355). Ο Νικηφόρος Β΄ Ορσίνι ανέκτησε την Ήπειρο (1356) αλλά όταν έπεσε στη Μάχη του Αχελώου (1359) εναντίον των Αρβανιτών που επιτέθηκαν στο βασίλειο του η Άρτα επέστρεψε στον Συμεών Ουρέση που προτίμησε τη Θεσσαλία από την Ήπειρο.^[13][14][15] Ακολούθησε μεγάλη μετανάστευση Αρβανιτων που κατέκλυσαν ολόκληρη την Ήπειρο εκτός από τα Ιωάννινα.^[16] Ο Συμεών Ούρεσης παραχώρησε την Άρτα στους Αρβανίτες, έγινε πρωτεύουσα στο Δεσποτάτο της Άρτας (1367) με τον Πέτρο Λιόσα, τον διαδέχθηκε ο Ιωάννης Μπούας Σπάτας από την Οικογένεια Σπάτα (1174).^[17] Οι Αρβανίτες δέχθηκαν επιθέσεις από την Ανδεγαυική Αυτοκρατορία (1374-1384) και από τον Χουάν Φερνάντεθ ντε Ερέδια Μέγα Μάγιστρο των Οσπιτάλιων Ιπποτών (1378) αλλά λεηλατήθηκαν από την Οθωμανική αυτοκρατορία (1384).^[17] Ο Παλατίνος κόμης της Κεφαλονιάς και της Ζακύνθου Κάρολος Α΄ Τόκκος εκμεταλλεύτηκε την εξασθένιση των Αλβανών και ξεκίνησε επιθέσεις στην Άρτα. Ο Αλβανός δούκας Γιακούμπ Σπάτας ζήτησε τη βοήθεια των Οθωμανών αλλά δεν μπόρεσε να εμποδίσει τον Τόκκο να καταλάβει την Άρτα μετά από μακρόχρονη πολιορκία (1416). Ο Κάρολος Α΄ Τόκκος είχε καταλάβει ήδη τα Ιωάννινα αναγνωρίστηκε άρχοντας της Ηπείρου τόσο από τη Βυζαντινή αυτοκρατορία όσο και από την Οθωμανική.^[18] Τον Κάρολο Α΄ διαδέχθηκε ο ανεψιός του Κάρολος Β΄ Τόκκος (1429), οι εμφύλιες διαμάχες που ξέσπασαν ωστόσο στην Οικογένεια των Τόκκων είχαν σαν αποτέλεσμα να κληθούν οι Οθωμανοί και να καταλάβουν την πόλ�� (1449).^[17]

Το έτος 1449 μ.Χ., Οι Οθωμανοί φθάνουν στο Δεσποτάτο της Ηπείρου το οποίο βρίσκεται σε παρακμή. Οθωμανικές δυνάμεις αποβιβάζονται στα παράλια της Ηπείρου από την Πρέβεζα και την Άρτα μέχρι το Δυρράχιο της Αλβανίας και την καταλαμβάνουν.^{[εκκρεμεί παραπομπή]} Είναι βέβαιο ότι η Άρτα κατελήφθη από τους Οθωμανούς στις 24 Μαρτίου 1449 μ.Χ., κατά τη διάρκεια της εξουσίας του Κάρλο Β΄ Τόκκου. Στη συνέχεια, ίσως και πριν, κυρίευσαν την Πρέβεζα, την Αμφιλοχία, το Αγγελόκαστρο, την Ακαρνανία, και αργότερα τη Ναύπακτο.^[19] Το 1470 μ.Χ. γεννήθηκε στην Άρτα ο Μάξιμος Γραικός. Ο Μάξιμος ο Γραικός (1470-1555), μετοίκησε στη Ρωσία όπου σπούδασε και διέπρεψε ως λογοτέχνης. Έγραψε 365 έργα και η προσφορά του στον ρωσικό πολιτισμό είναι τεράστια όπως και η συμβολή του στην αναμόρφωση των εκκλησιαστικών της Ρωσίας. Έχει ανακηρυχθεί άγιος από τη Ρωσική εκκλησία. Στα έτη 1602-1606 μ.Χ. κτίζεται στην Άρτα το διάσημο πέτρινο Γεφύρι της Άρτας. Το πέτρινο γεφύρι της Άρτας, είναι το πιο ξακουστό στην Ελλάδα και αυτό βέβαια το χρωστάει στο θρύλο για τη «θυσία της γυναίκας του πρωτομάστορα», που η λαϊκή μούσα τον έκανε τραγούδι. Οι πληροφορίες αναφέρουν ότι η χρηματοδότηση της κατασκευής του Γεφυριού της Άρτας, έγινε από έναν Αρτινό παντοπώλη, τον Ιωάννη Θιακογιάννη ή Γυφτοφάγο, ο οποίος προφανώς είχε εμπορικές δραστηριότητες και ενδιαφερόταν για τη διάβαση του Αράχθου ποταμού από τα μουλάρια με τα φορτία του.^[20] Τα έτη 1644-1646 μ.Χ., εξαπλώθηκε επιδημία πανώλης στην Άρτα και την Πρέβεζα. Το έτος 1650 μ.Χ., κτίσθηκε το Οθωμανικό Ρολόι της Άρτας.

Η Άρτα περιήλθε στην εξουσία του Αλή Πασά Τεπελενλή το έτος 1788 και τερματίσθηκε με τον αποκεφαλισμό του το 1822. Η Επανάσταση του 1821 έχει να επιδείξει πολλές ιστορικές μάχες στην περιοχή της Άρτας και στα γύρω χωριά. Μετά τις νικηφόρες μάχες του Γώγου Μπακόλα στη Λαγκάδα, στο Πέτα, στην Πλάκα, στα Άγναντα και στο Σταυρό Θεοδώριανων, οι Οθωμανοί πανικοβλήθηκαν γιατί εγκλωβίστηκαν πλέον στην Άρτα. Έτσι ξέσπασαν σε αντίποινα στον άμαχο πληθυσμό και σε αιχμαλώτους κρατούμενους στο κάστρο της πόλης. Γράφει ο Ιωάννης Μακρυγιάννης, Αρτινός αγωνιστής του 1821. «Και μόριχναν εμένα ξύλο! Και από τα χτυπήματα επρίστηκε το σώμα μου και εκαντήλιασε και ήμουν εις θάνατον… ενώ η πόλις της Άρτας επλημμύρει αίματος και μαρτυρίων». Άλλος αυτόπτης μάρτυρας περιγράφει: «Αι εκτελέσεις ελάμβανον χώραν εις την πλατείαν, την καλουμένην Μονοπωλειό… Η πέτρινη γέφυρα της Αρτας ήτο στολισμένη με ανθρωπίνους κεφαλάς και άπειρα κορμιά έκειντο άνευ κεφαλής επί της γεφύρας…». Μέσα στο κλίμα αυτό, έγινε σύσκεψη στο Κομπότι και αποφασίστηκε η επίθεση κατά της Άρτας. Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης, ο Μάρκος Μπότσαρης, ο Γώγος Μπακόλας και αρκετοί συνεργαζόμενοι Μουσουλμάνοι Αρβανίτες αγωνιστές, επιτέθηκαν στην πόλη από το πρωί της 15ης Νοεμβρίου 1821 και την κατέλαβαν στις 17 Νοεμβρίου 1821.^[21][22]. Όμως οι Αρβανίτες σύμμαχοι στην Άρτα δεν τήρησαν τη συμφωνία συνεργασίας, είχαν τάσεις προσχώρησης στις σουλτανικές δυνάμεις του Κιουταχή και του Χουρσίτ, πιθανώς είτε γιατί φοβήθηκαν τις ερχόμενες επικουρίες των Τούρκων, είτε γιατί δωροδοκήθηκαν. Έτσι, σε λίγες μέρες ο λαός της Άρτας και το στρατόπεδο των Ελλήνων πολεμιστών κινδύνευσε να εγκλωβισθεί από την ερχόμενη νέα Οθωμανική δύναμη με επικεφαλής τον Κιουταχή Πασά. Η εξυπνάδα όμως του Γεώργιου Καραϊσκάκη τους έσωσε έγκαιρα, και διέφυγαν όλοι, αγωνιστές και 500 οικογένειες Αρτινών, στο Πετροβούνι και από εκεί προς το Πέτα, το Κομπότι και στα ορεινά των Τζουμέρκων. Η πόλη άδειασε και ο Καραϊσκάκης απεχώρησε τελευταίος με τη σάλπιγγα στο χέρι στις 2 Δεκεμβρίου 1821. Έτσι ο Καραϊσκάκης διατήρησε ακέραιες τις δυνάμεις του, τις οποίες χρησιμοποίησε σύντομα στα όρη του Βάλτου (Πύργος της Σουμερού, Μεσόπυργος, Μάχη του Γαύρογου) τον Φεβρουάριο 1822.^[21][22]

Μετά τον αποκεφαλισμό του Αλή Πασά Τεπελενλή το 1822, η Άρτα περιήλθε στην εξουσία του Χουρσίτ Πασά και σύντομα στον Κιουταχή Πασά. Στις 4 Ιουλίου 1822 διεξήχθη, δίπλα στην, Άρτα η Μάχη του Πέτα, μια από τις μεγαλύτερες ήττες που γνώρισαν οι Έλληνες κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. Τελικά, η πορεία της Επανάστασης του 1821 δεν κατάφερε να προσαρτήσει την Άρτα στα εδάφη του νέου κράτους. Έτσι η Άρτα παρέμεινε όπως και η Ήπειρος, η μισή Θεσσαλία, η Μακεδονία, η Θράκη και η Κρήτη υπό Οθωμανική κυριαρχία.

Στις 28 Μαρτίου 1881, η Θεσσαλία και η Άρτα περιέρχονται στην Ελλάδα: Ανακοινώνεται μετά από τη Συμφωνία της Κωνσταντινούπολης, η προσάρτηση της Θεσσαλίας και λωρίδας της Ηπείρου μέχρι και της Άρτας στο Ελληνικό Κράτος. Την 16^η Αυγούστου 1881 ορκίστηκαν οι κάτοικοι της Άρτας τον όρκο του Έλληνα πολίτη. Στο τέλος του Αυγούστου 1881 γίνεται απογραφή των κατοίκων της πόλης και βρέθηκαν 4.328 Χριστιανοί, 617 Ισραηλίτες και 45 Οθωμανoί.^[23].

Παρά τις συνεχείς εξεγέρσεις των κατοίκων της περιοχής (1854, 1867, 1878 ) η περιοχή της Άρτας όταν απελευθερώθηκε το 1881 αφορούσε, στην πραγματικότητα, εκτός από την πόλη της Άρτας 14 μόνο χωριά, γιατί τα υπόλοιπα δεν ανήκαν στους κατοίκους, αλλά σε κάποιον τσιφλικά και οι κάτοικοι δεν ήταν ουσιαστικά ελεύθεροι αλλά δουλοπάροικοι. Οι Τούρκοι τσιφλικάδες πριν φύγουν πούλησαν τα τσιφλίκια τους σε Έλληνες, με μικρό αντίτιμο.

Το Βουργαρέλι παραδείγματος χάριν, ήταν τσιφλίκι του Αβραάμ Πασά Καρακεχαγιά. Για να περιέλθει στους κατοίκους του, χρειάστηκε να γίνει η εξαγορά του, η οποία επιτεύχθηκε μετά από σκληρό αγώνα. Σ’ αυτόν πρωτοστάτησε ο δήμαρχος Θεοδωρίας Γεώργιος Ι. Οικονομίδης ^[24][25]. Το έτος 1882 λόγω του αγροτικού ζητήματος στην Άρτα^[26], έγινε σύγκρουση τσιφλικάδων με κολίγους, τριάντα χρόνια πριν τα παρόμοια γεγονότα στο Κιλελέρ της Θεσσαλίας (1910)^[27][28]. Δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες αν το κίνημα αυτό επεκτάθηκε και στην Πρέβεζα, αλλά είναι μάλλον απίθανο, γιατί η Πρέβεζα ήταν υπό Οθωμανική κατοχή.

Το έτος 1884 εξεδόθη το πρώτο βιβλίο για την Άρτα και την Πρέβεζα: Ο Μητροπολίτης Άρτας Σεραφείμ Ξενόπουλος o Βυζάντιος εκδίδει το βιβλίο «Δοκίμιον Ιστορικόν περί Άρτης και Πρεβέζης».^[29] Στον ατυχή Πόλεμο του 1897 η Άρτα αποτέλεσε βάση εξόρμησης και εφοδιασμού του Ελληνικού Στρατού. Οι περισσότερες όμως μάχες έλαβαν χώρα στον σημερινό Νομό Πρέβεζας.

Στις 21 και 22 Δεκεμβρίου 1944, κατά τη Μάχη της Άρτας, διεξάγονταν σφοδρές συγκρούσεις μεταξύ των ανταρτών του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ με αντικειμενικό σκοπό την κατάληψη της πόλης. Η έκβαση της μάχης απέβη υπέρ του ΕΛΑΣ και οι αντάρτες του ΕΔΕΣ αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν την πόλη μαζί με πλήθος αμάχων. Οι απώλειες και για τις δύο πλευρές ήταν βαρύτατες^[30].

Μεταπολιτευτικά, ο Πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής θεμελιώνει το μεγάλο υδροηλεκτρικό έργο της ΔΕΗ στο Πουρνάρι της Άρτας^[31]. Η θεμελίωση και ουσιαστικά ή έναρξη κατασκευής του τεχνητού χωμάτινου αναχώματος του φράγματος έγινε στις 12 Σεπτεμβρίου 1975.^[32].

Επιπλέον, σημαντικό επίτευγμα για την Άρτα είναι το νέο Νοσοκομείο (στο Λόφο Περάνθης), το ΤΕΙ Ηπείρου και τελευταία το νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Άρτας^[33]. Στο παλιό γεφύρι της Άρτας διατηρείται το Τουρκικό φυλάκιο-τελωνείο, που έχει μετατραπεί σήμερα σε Εθνογραφικό Λαογραφικό Μουσείο.

Η υπό οθωμανική κυριαρχία Άρτα υπήρξε έδρα προξενικών αρχών από τον 18ο αιώνα.

Οι Γάλλοι ίδρυσαν προξενείο στην Άρτα το 1702, το οποίο υποβιβάστηκε σε προξενικό γραφείο το 1775.^[34]
Γνωστοί πρόξενοι υπήρξαν:

• Garnier, 1703
• Pellissier, 1704-1705
• Guillaume Dubroca, 1705-1724
• Jean Dubroca, 1724-1736
• Charles Louis Deflandres, 1738-1739
• Laurent Boulle, 1739-1741
• Jean-Baptiste Mongin, 1741-1743
• Laurent Boulle, 1743-1763
• Jean-Baptiste Jullien, 1764-1775
• Amable Galleigne, 1775-1779
• Joseph Ignase Grimaldi, 1779-1788
• Hugues Pouqueville, Μάρτιος 1815 - Ιούνιος 1817 ^[35]

Ιδρύθηκε στα μέσα περίπου του 18ου αιώνα.
Γνωστοί πρόξενοι υπήρξαν ο Theodoro Messinese, το 1744, και ο Antonio Cambiaso, πιθανότατα το 1774.^[36]

Τα στοιχεία που περιέχονται στον παρακάτω πίνακα αναφέρονται στη Δημοτική κοινότητα Αρταίων με έκταση 29,4 τ.χλμ. και περιλαμβάνει τους οικισμούς Άρτας, Αγίας Τριάδας, Αγίων Αναργύρων, Αγίου Γεωργίου, Γλυκορρίζου, Μαραθοβουνίου, Κάτω Παναγιάς. Τα διοικητικά όρια του Δήμου Αρταίων διευρύνθηκαν με τα σχέδια Καποδίστριας (1998) και Καλλικράτης (2010). Οι απογραφές 1940-1981 αναφέρονται σε πραγματικό πληθυσμό και οι επόμενες σε μόνιμο.

Ιστορική εξέλιξη πληθυσμού της Άρτας ^[37]

Έτος	Πληθυσμός	%±
1940	9.441	—
1951	14.177	50,2
1961	17.654	24,5
1971	20.538	16,3
1981	20.004	-2,6
1991	23.549	17,7
2001	24.725	5,0
2011 [38]	24.427	-1,2

• Αγίου Δημητρίου
• Αγίου Νικολάου
• Τριγώνου
• Σκοπευτηρίου
• Πλατείας Κιλκίς
• Άνω πόλης
• Οικισμός Ρομά
• Βαλαώρα

Από την Βόρεια Ελλάδα η Άρτα είναι εύκολα προσβάσιμη μέσω της Εγνατίας Οδού έως τον κόμβο της Πεδινής από όπου και γίνεται σύνδεση με την Ιόνια Οδό. Από τη Νότια Ελλάδα η σύνδεση γίνεται με την Ολυμπία Οδό έως το τέλος της και από εκεί συνεχίζει με την Ιόνια Οδό.

Η Άρτα δεν διαθέτει Αερολιμένα, εξυπηρετείται από τον Κρατικό Αερολιμένα Ιωαννίνων «Βασιλεύς Πύρρος» και από τον Κρατικό Αερολιμένα Ακτίου.

Κύριο μέσο μεταφοράς αποτελεί ο Σταθμός Υπεραστικών Λεωφορείων Άρτας ο οποίος έχει σύνδεση με ολόκληρη την Ελλάδα. Εσωτερικά, η πόλη διαθέτει ένα δίκτυο λεωφορείων που εξυπηρετεί επιβάτες από ολόκληρη την περιοχή.

• Γυναικείο καρναβάλι Άρτας (το Σάββατο πριν από το τριήμερο της Καθαράς Δευτέρας).
• Ελευθέρια Άρτας (Σειρά πολιτιστικών εκδηλώσεων για τον εορτασμό απελευθέρωσης της πόλης, οι οποίες κορυφώνονται στις 24 Ιουνίου).
• Κολυμβητικός Διάπλους Αμβρακικού
• Ο Δρόμος του Γεφυριού (Ημιμαραθώνιος)
• Έθιμο των Μπαντίδων (Εγγεγραμμένο στον κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Unesco) - Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές το έθιμο των Μπαντίδων ανάγεται στον 15ο αιώνα.

Η Άρτα ήταν έδρα του πρώην ΤΕΙ Ηπείρου μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2018, όπου και καταργήθηκε σύμφωνα με τον νόμο 4559/3-8-2018. Στη συνέχεια οι Σχολές και τα Τμήματα του πρώην ΤΕΙ Ηπείρου εντάχθηκαν στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.

Στην Πανεπιστημιούπολη της πόλης λειτουργούν σήμερα τα εξής τμήματα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων:

• Τμήμα Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών
• Τμήμα Μουσικών Σπουδών
• Τμήμα Γεωπονίας
• Τμήμα Επιστημών Τροφίμων και Διατροφής

Από την αρχαία Αμβρακία διασώθηκαν δυστυχώς ελάχιστα κτιριακά μνημεία σε σχέση με τον βυζαντινό και μεταβυζαντινό κτιριακό πλούτο της πόλης.

Από τις ανασκαφές στην αρχαία Αμβρακία σημαντικά ευρήματα είναι κυρίως η Δυτική Νεκρόπολη, τα τείχη της πόλης, το μικρό θέατρο και ο Ναός του Πύθιου Απόλλωνα Σωτήρα (διαστάσεων 20,75 Χ 44 μ. - Εκεί βρέθηκε και ενεπίγραφη στήλη με κείμενο συνθήκης καθορισμού ορίων μεταξύ Αμβρακίας και Χαράδρου.). Εξίσου σημαντικό εύρημα είναι η ανασκαφή στην ανατολική πλευρά της Ιεράς Οδού της Αμβρακίας, όπου διασώθηκε μια σημαντικότατη - για το είδος και τον τρόπο γραφής- επιγραφή του 6ου π.Χ.

Τα τμήματα του αρχαίου τείχους που διασώθηκαν μας μαρτυρούν ότι τα τείχη της πόλης ήταν επιβλητικά και επιμελημένης κατασκευής. Στο βορειοανατολικό τμήμα των τειχών επιχτίστηκε κατά τη Βυζαντινή εποχή το κάστρο της πόλης (13ος αιώνας) το οποίο αποτελεί ένα από τα ωραιότερα κάστρα που διασώζονται στον Ελλαδικό χώρο.

Στα μουσεία της Άρτας, των Ιωαννίνων, της Αθήνας, της Ρώμης, του Λονδίνου, υπάρχουν αγάλματα, επιγραφές, κοσμήματα, νομίσματα, αγγεία, ειδώλια και διάφορα άλλα αντικείμενα μεγάλης αξίας προερχόμενα από διάφορες ανασκαφές στην πόλη. Με τα βυζαντινά μνημεία της περιοχής ασχολήθηκαν ιδιαίτερα ο Αναστάσιος Ορλάνδος και ο Παναγιώτης Βοκοτόπουλος.

Σύγχρονα μνημεία της πόλης αποτελούν από εκκλησιαστικής φύσεως ο Μητροπολιτικός Ναός του Αγίου Δημητρίου (1957) και ο Ναός του Αγίου Μαξίμου του Γραικού.

• Ναός του Απόλλωνα
• Μικρό Θέατρο Αμβρακίας - Η κατασκευή του θεάτρου έγινε πάνω σε θεμέλια οικιών της κλασικής και αρχαικής εποχής. Αποτελεί το μικρότερο από τα αρχαία ελληνικά θέατρα που έχουν ανασκαφεί και σήμερα είναι επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος. Στο μνημείο διασώζεται ιδιαίτερα σημαντικό ψηφιδωτό του τετάρτου αιώνα.
• Τείχη Αμβρακίας
• Δυτική Νεκρόπολη Αρχαίας Αμβρακίας
• Οικισμός Όρραον
• Άμβρακος (Φιδόκαστρο) - Αρχαιολογικός χώρος μη επισκέψιμος.

• Κάστρο της Άρτας (13ος αιώνας).
• Ναός Παρηγορίτισσας - Αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Ηπείρου αλλά και ολόκληρου του Ελλαδικού χώρου. Πρόκειται για κτίσμα του 13ου αιώνα, αφιερωμένο στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Ο αρχιτεκτονικός τύπος του ναού είναι εξαιρετικά πρωτότυπος συνδυάζοντας τον οκταγωνικό τύπο στο κάτω μέρος και τον σταυροειδή εγγεγραμμένο στο πάνω. Ο τρούλος του ναού διακοσμείται από ψηφιδωτά του 13ου αιώνα. Ιδιαίτερα σημαντικός και εξίσου εντυπωσιακός είναι και ο γλυπτός διάκοσμος του. Στο τέμπλο του ναού διασώζονται εικόνες της Παναγίας της Οδηγήτριας (16ος αιώνας) και του Χριστού ως Μέγας Αρχιερεύς, έργο του 1758, με την υπογραφή του Αρτινού ζωγράφου Αλεξίου.
• Ναός Αγίας Θεοδώρας - Σημαντικές βυζαντινές τοιχογραφίες (νάρθηκας), τέλη 13ου αιώνα. Στο ναό φυλάσσονται τα λείψανα της ομώνυμης Αγίας, όπου και διασώζεται ο τάφος της.
• Μονή Κάτω Παναγιάς (13ος αιώνας) - Βυζαντινές τοιχογραφίες στο διακονικό του 13ου αιώνα. Ιδρυτής της μονής αναφέρεται ο Μιχαήλ Β' Κομνηνός Δούκας. Σήμερα λειτουργεί ως γυναικεία μονή με 12 μοναχές και πανηγυρίζει την ημέρα της Γέννησης της Θεοτόκου.
• Παναγία της Βλαχέρνας
• Ναός Αγίου Βασιλείου (1300) ^[39] - Οι τοιχογραφίες του χρονολογούνται στις αρχές του 18ου αιώνα.
• Παναγία του Μπρυώνη (1238) - Αγιάστηκε από τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Γερμανό Β' κατά την επίσκεψή του στην περιοχή. Το τέμπλο του ναού, έργο του 19ου αιώνα, διακοσμείται με ζωγραφιστά άνθη και φυτά, έργο του ζωγράφου Αθανασίου από τη Σαμαρίνα (1874).
• Ναός Αγίου Βασιλείου Γέφυρας
• Ναός Αγίου Δημητρίου του Κατσούρη
• Ναός Αγίου Νικολάου της Ροδιάς
• Παναγιά Κορωνησίας

• Εμπορικό Κατάστημα Νικολάου Σκουφά
• Οθωμανικό ρολόι Άρτας (17ος αιώνας) - Το παλαιότερο ρολόι της Ηπείρου και ένα από τα παλαιότερα του Ελλαδικού χώρου. Είναι κατασκευασμένο με πέτρα παρόμοια με εκείνη του κάστρου της πόλης και έχει ύψος 21 μέτρα.
• Τζαμί του Φαϊκ Πασά, Ιμαρέτ (15ος αιώνας) - Αποτελεί το παλαιότερο τέμενος της Ηπείρου. Κατασκευάστηκε από τον Φαϊκ πασά μετά την κατάληψη της Άρτας από τους Οθωμανούς το 1449. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Φαϊκ, πέρασε τα τελευταία σαράντα χρόνια της ζωής του στο τζαμί ως Ιμάμης.
• Φεϋζούλ Τζαμί
• Οικία Ζορμπά
• Οικία Παπακώστα
• Παλαιό Δημαρχείο Άρτας
• Παναγιά Κασσωπίτρα (Άρτα)
• Μεταμόρφωση του Σωτήρος (Άρτα) (17ος αιώνας) - Οι σημαντικές τοιχογραφίες του ναού χρονολογούνται το 1625, σύμφωνα με σχετική επιγραφή.
• Αγία Σοφία (1812) - Οι τοιχογραφίες του ναού είναι έργο του 19ου αιώνα και περιβάλλονται από ανάγλυφα γύψινα διακοσμητικά πλαίσια. Το τέμπλο του ναού (19ος αιώνας), αποτελεί ένα θαυμάσιο δείγμα ξυλογλυπτικής τέχνης.
• Παλαιός Μητροπολιτικός Ναός (Εισοδίων της Θεοτόκου και Αγίου Μερκουρίου) - Κτίστηκε στη θέση παλαιότερης βυζαντινής μόνης, της λεγομένης Παναγίας Περιβλέπτου. Για το σημερινό ναό δεν έχουμε πληροφορίες για το πότε κατασκευάστηκε. Στους τείχους του ναού αναγνωρίζονται δύο τουλάχιστον επισκευαστικές φάσεις των αρχών του 19ου αιώνα και του 1900. Στο τέμπλο του ναού διασώζεται σημαντικό ξυλόγλυπτο βημόθυρο, ζωγραφισμένο από τον Γεώργιο Νομικό το 1697.
• Άγιος Γεώργιος Γλυκόρριζου (1777) - Κοσμείται με αγιογραφίες του 18ου αιώνα, οι οποίες σώζονται σε καλή κατάσταση.
• Αγία Παρασκευή, περιοχή του Κάστρου (1771) - Ξυλόστεγη μικρή βασιλική.
• Άγιος Μάρκος (1770)
• Άγιος Γεώργιος του Μπατζή (1717)
• Γεφύρι της Άρτας

• Αρχαιολογικό Μουσείο Άρτας (Ίδρυση 2010)
• Δημοτική Πινακοθήκη Άρτας «Γ. Μόραλης»
• Λαογραφικό Μουσείο Συλλόγου «Σκουφάς»
• Ιστορικό Μουσείο Συλλόγου «Σκουφάς»
• Βιβλιοθή��η «Σκουφάς»
• Λαογραφικό Μουσείο (Οθωμανικό Τελωνείο) - Γέφυρα Άρτας
• Δημοτική Βιβλιοθήκη Άρτας
• Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας (Ίδρυση 2014)

Ιστορικές

• Πύρρος Α΄ ή Πύρρος της Ηπείρου (318 - 272 π. Χ.), ένας από τους σπουδαιότερους Βασιλιάδες της πρώιμης Ελληνιστικής περιόδου καθώς και Βασιλιάς των Μολοσσών.
• Ολυμπιάδα, σύζυγος του Βασιλιά των Μακεδόνων, Φιλίππου Β´ και μητέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου των Μακεδόνων.
• Μιχαήλ Α΄ Δούκας από τον Οίκο των Αγγέλων ήταν ο ιδρυτής του Δεσποτάτου της Ηπείρου και πρώτος Δεσπότης της Ηπείρου (1205 - 1215).
• Αγία Θεοδώρα της Άρτας, ήταν σύζυγος του Δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β΄, Πολιούχος Άρτας και Ορθόδοξη Χριστιανή Αγία.
• Άγιος Μάξιμος ο Γραικός, Ορθόδοξος Χριστιανός Άγιος και λόγιος του 16ου αιώνα. Γεννήθηκε το 1475 στην Άρτα.^[40]

Αγωνιστές

• Γεώργιος Καραϊσκάκης, ήρωας και κορυφαίος αγωνιστής της Ελληνικής Επανάστασης του 1821
• Ηλίας Καϊντάσης,αγωνιστής της δεκαετίας του 20' και του 40'
• Ιωάννης Μακρυγιάννης, ήρωας της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 (Έδρασε στην πόλη της Άρτας)
• Νικόλαος Σκουφάς, ιδρυτικό μέλος της Φιλικής Εταιρείας (Κομπότι Άρτας, 1779 - Κωνσταντινούπολη, 31 Ιουλίου 1818)

Πολιτικοί

Σπυρίδων Λάμπρου, Πρωθυπουργός της Ελλάδος

• Αλέξης Τσίπρας, Πρωθυπουργός της Ελλάδος.
• Γεώργιος Παχύς, Βουλευτής Άρτας.
• Γεώργιος Ι. Οικονομίδης, Πολιτικός 19ος αιώνας.
• Κωνσταντίνος Γ. Οικονομίδης, Βουλευτής Άρτας & Πρεβέζης & Λευκάδος.
• Ναπολέων Ζέρβας, στρατιωτικός και πολιτικός, ιδρυτής του Ε.Δ.Ε.Σ.
• Πέτρος Γαρουφαλιάς (1901-1984), Πολιτικός και συγγραφέας.
• Δημήτριος Καρατζένης (1904-1989), δικηγόρος και Βουλευτής Άρτας.
• Κωνσταντίνος Ν. Παπαδημητρίου (1914-2006), ιατρός και Βουλευτής Άρτας.
• Δημήτρης Τσοβόλας, αρχηγός πολιτικού κόμματος, Υπουργός και Βουλευτής Άρτας.

Δικηγόροι

• Γιάννης Καϊντασης
• Σοφία Τράμπα

Καλλιτέχνες - Λόγιοι - Κληρικοί

• Αλέξιος - Μεταβυζαντινός αγιογράφος
• Νικόλαος (17ος Αιώνας) - Ιερέας, Ζωγράφος (Αγιογράφησε το καθολικό της Ι.Μ. Σέλτσου)
• Ζαχαρίας Γεργάνος
• Κώστας Κρυστάλλης, ποιητής και λογοτέχνης, «ο ποιητής του βουνού και της στάνης»
• Γιώργος Κοτζιούλας, ποιητής, πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας και κριτικός
• Μιχάλης Περάνθης, ποιητής, πεζογράφος και κριτικός, από τους σπουδαιότερους της νεώτερης Ελληνικής λογοτεχνίας
• Γιάννης Μόραλης, υπήρξε ένας από τους επιφανέστερους Έλληνες καλλιτέχνες του 20ού αιώνα
• Ηλίας Λάγιος (1958-2005), ποιητής
• Γρηγόρης Βαφιάς, Ηθοποιός
• Νίκος Ρίζος, Ηθοποιός
• Μαρίζα Ρίζου, Τραγουδίστρια
• Ιωαννίκιος Χατζές, Μητροπολίτης Άρτης (1722-1727)
• Σεραφείμ Ξενόπουλος, (Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη) - Μητροπολίτης Άρτης & Πρεβέζης (1864-1894)
• Χρυσόστομος Ζαφείρης, Μητροπολίτης Περιστερίου
• Ιγνάτιος Δ΄ Αλεξίου, Μητροπολίτης Άρτης (1988-2016)
• Βενιαμίν Ζεέβ Μπεν Ματαθίας, Ραβίνος γεννηθείς στην Άρτα στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα και υπήρξε μέλος του τοπικού Μπεθ Ντιν (εβραϊκού θρησκευτικού δικαστηρίου)
• Αρχιεπίσκοπος Καναδά Σωτήριος (Λεπιανά Άρτας) (1936)
• Μητροπολίτης Πισιδίας Σωτήριος (1929-2022)
• Απόστολος Τσιρογιάννης (1946) - Ζωγράφος

ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ

• Αδερφοί Ζάρρα (Γεώργιος και Αλέξανδρος) ευεργέτες, διέθεσαν οικόπεδό τους τριάντα δύο στρεμμάτων στην πόλη της Άρτας, όπου και με δικά τους έξοδα κτίστηκε το φερώνυμο νοσοκομείο, Ζάρρειο.
• Χρήστος και Σαπφώ Μπαρμπαστάθη, άφησαν ως κληροδότημα τα Μπαρμπαστάθεια Βραβεία.
• Βασίλειος Αγραφιώτης, ήταν έμπορος με μεγάλη δωρεά στο σύλλογο Σκουφά.

Οι αθλητικές εγκαταστάσεις της πόλης είναι:

• Δημοτικό Στάδιο Άρτας: Έχει φιλοξενήσει μεγάλα αθλητικά γεγονότα, όπως τους Τελικούς κυπέλλου Άρτας, πανελλήνια πρωταθλήματα στίβου, αγώνες ΕΠΣ Άρτας κλπ. Είναι έδρα της ομώνυμης τοπικής ομάδας ποδοσφαίρου, αλλά και πολλών αθλητικών συλλόγων.
• Κλειστό γυμναστήριο Άρτας: Φιλοξενεί αγώνες όλων των αθλημάτων, καθώς και πληθώρα πολιτιστικών εκδηλώσεων. Περιλαμβάνει ανοικτό κολυμβητήριο, καθώς και κλειστό στάδιο καλαθοσφαίρισης, όπως επίσης και προπονητικά κέντρα. Έχει φιλοξενήσει στο παρελθόν μεγάλα αθλητικά γεγονότα.

Πολλά γήπεδα ποδοσφαίρου λειτουργούν επίσης σε διάφορα σημεία της πόλης, όπως και ιδιωτικά κέντρα αθλητισμού, ακαδημίες ποδοσφαίρου, αντισφαίρισης και άλλων αθλημάτων.

• Σαλαμίνα, ^[41]
• Πάνω Λεύκαρα, ^[42]
• Διδυμότειχο, ^[43]

• Νομός Άρτας
• Θεοδώρα Πετραλείφα

• Fine, John Van Antwerp Jr. (1994) [1987]. The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.
• Nicol, Donald MacGillivray (2010). The Despotate of Epiros 1267–1479: A Contribution to the History of Greece in the Middle Ages. Cambridge: Cambridge University Press.
• Soustal, Peter; Koder, Johannes (1981). Tabula Imperii Byzantini, Band 3: Nikopolis und Kephallēnia (in German). Vienna: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
• Zečević, Nada (2014). The Tocco of the Greek Realm: Nobility, Power and Migration in Latin Greece (14th-15th centuries). Belgrade: Makart.
• Κωνσταντίνος Στεργιόπουλος, «Ο πληθυσμός της Άρτας επί Τουρκοκρατίας», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ.21, σελ.377-468
• Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης, Άρτα 1881-1941, εκδ. Παρασκήνιο, Αθήνα 2010. ISBN 978-960-8342-87-3
• Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης, Κάποτε στην Άρτα, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα 2011. ISBN 978-960-303-189-5
• Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης, Μια αναδρομή στην ιστορία του 1ου γυμνασίου Άρτας - Από το 1881 έως τα μέσα του 20ού αιώνα, εκδ. Διαπολιτισμός, Πάτρα 2013, ISBN 978-618-80641-3-3
• Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης, Η Λιτανεία, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα 2016. ISBN 978-960-303-235-9
• Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης, Οι σημειώσεις του φαροφύλακα, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα 2019. ISBN 978-960-303-256-4

Τα Wikimedia Commons έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα    Άρτα

Στα Βικιταξίδια υπάρχουν ταξιδιωτικές οδηγίες για τoν προορισμό    Άρτα

Στα Βικιφθέγματα υπάρχει υλικό σχετικό με το λήμμα:    Άρτα

Το Βικιλεξικό έχει σχετικό λήμμα:   Άρτα

• Δήμος Αρταίων
• Περιφερειακή Ενότητα Άρτας
• Άρτα γέφυρα εποχών