Pısınga yabani

Pısınga yabani
Weziyetê seveknayışi
Tay Qağu  (IUCN 3.1)
Sınıfkerdışê şınasiye
Homete:	Animalia
Şube:	Chordata
Lızge:	Mammalia
Ezbete:	Carnivora
Kom:	Felidae
Subfamily:	Felinae
Cıns:	Lynx Kerr, 1792
Tewri:	Lynx lynx
Nameyo bin
Lynx (Linnaeus, 1758)
Babetê tewri
Lynx lynx Linnaeus, 1776)
Caygey vılabiyayışê pısınganê yabaniyan
Hemname
Lynx lynx

Pısınga yabani (ya zi be namanê Weşaq, Wersaqi zi şınasiyeno) keyey Felidae ra yew cınsê pısıngano ke çehar ganiyan gêno xo miyan. Zıwanê İngılızki de inan rê vanê lynx^[1] u no name zi zıwanê Yunanki rao, rıçıkê cı Yunanki ra zi reseno zıwanê Hind-Ewropakiyo Verên.^[2] Verorê Lynxi leuko, o zi zey "roşti, bereqın" yeno tadayış, çarniyeno. No name, inan rê rıyê çımanê inanê bereqınan ra ameyo dayış. Yew zi pısıngê da bine be namey Goşsiya (namey cıyo taksonomik Caracal) esto ke cı rê zi vanê Lynx. Hema enê dı cınsi yewbini ra abırriyeni, nêgıneni ro yewbini.

Weşaq wahêrê boçıkê do kılmio, goşanê xo sero purtê pil u dergi be rengê siyay estê. Paê weşaqi hiraê, o be nê payanê xo şeno asan vaz do vewre sero, payanê xo hewl gureneno. Gorey pısınganê binan u pısıngê ke merdımi keyey xo de kenê pil, zımbêlê weşaqi dergê. Rengê postê weşaqi miyanê renganê qehwe u zerdi (tayêna be rengê sıpêy estê) vıriyeni u dem be dem postê inan sero zağê tari-qehwey zi estê, vêşêr payanê inan sero. Cınsê pısıngê yabani, pêro wahêrê muyanê sıpêyanê ke sinê u vêre inan de ca gênê, veciyenê miyan. Enê muy parçê muyanê binanê ke bedenê ganiy derê. Rengê weşaqi, dergiya muyan u paê cı çıqas gırdê, pêro ninan gorey cayê cıwiyayışê weşaqi vıriyeni. Verocê rocawanê DAYi de, weşaqi be muyanê kılman, renganê tariyan u payanê qıtekan u kemi-hiran estê. Key hewa vıriyeno, beno serdın u hetanê zımey de weşaqi be muyanê wışkan u sıxan, renganê nezdiyê sıpêy (zey gewr), payanê hiran u pilan estê. Weşaq be enê payanê hiran vewre sero lezêr vazeno, pay şıno u vaz dano. Enê payanê tayê weşaqan şenê dest ya zi payê merdıman ra gırdêr bê.

Tewr (en) cınsê weşaqanê kılman bobcat (ê zımey Amerika) u weşaqê Kanadaê, heto bin ra tewr cınsê gırdi zi weşaqê Ewrasyao ke Tırkiya de zi esto u weşiya xo rameno, zaf bıncınsê cı estê u gırdiya inan gorey cınsan vıriyena.

Ewro çehar bıncınsê pısınganê yabaniyan estê, guman beno ke cınsê pısınga yabani cınsê do verên "Issoire lynx" ra yeno, o zi qıtanê Ewropa u Afrika de cıwiyo, ey weşiya xo ramıta demê pliyoseni ra heta rew-pleyistoseni. O taw khalıkê enê çehar cınsan uca de cıwiyao, her çehar cınsan ra zi gırd biyo.

Çehar cınsanê pısınganê yabanan ra tewr gırdo, cı ra lynx lynx vaciyeno. Weşaqê Ewrasya Ewropa, miyanê qıtay Asya u mêşanê (bırranê) Sibirya de cıwiyeno. Eno cıns nêsevekniyeno yani nêno sıtar kerdış çunkê amarê inan nêkemiyeno. Populasyonê weşaqê Ewrasya qıtay Ewropa ra esteriyao, hema waziyeno ke reyna bıcıwo coka karê reyna ardışê cı yenê kerdış yani reintrodukte beno. Weşaqê Ewrasya qıtay Ewropa de heşo gewr u vergo gewr ra tepeya tewr heywano gırdo, hetê rêze ra ê hirêyıno. O goştwero gırdo, her roce yew u dı kilogramê goştan weno, caygey cıwiyayışê cı zaf hirao.

Amnan de postê weşaqê Ewrasya kılmo, zey sûr u qehweo ke zımıstan de beno gewr, qehweo tari u wışk. Weşaqê Ewrasya peyê seydê xo şıno, xo nêmoteno cı, hol keno (çıng dano) seydê xo ser u seydê xo tepışeno. Werdê weşaqê Ewrasya kospesê kılmeki, awrêş u heywanê binê qıtekê. Weşaqê Ewrasya ganiyê do oppurtunisto, yani fırset geyreno cı u key u kamca de seydê xo vêneno, seyd keno u weno.

Weşaqê Kanada (Lynx canadensis) felidê zımey Amerikao, mêşan u warey tundra de, Kanada u Alaska cıwiyeno, tayê inan zımey DAYi de zi şenê bêrê vênayış. Hetê verori ra weşaqê Kanada Alaska ra heta Kanada u uca ra zi zafêrê eyaletanê DAYi de amey vênayış. Eyaletanê rocvetışi de o mêşey be pelanê gırdan ra mêşey heta pelanê qıtekan, wareyê do gırd de cıwiyo. 2010 ra nat, be ğeyretanê reyna-gan dayışi (cı rê vanê reintroduction) merdıman des u yew serre gureo u dıma şao gan bıdo cı u coka zi Kolorado de zi cıwiyeno.^[3]

Weşaqê Kanada zaf hewl tıllo keno u asnaw keno, asnawkero hewlo. O cayanê vêranan de, darê ke rıciy u bınê salekanê verênan de cıwiyeno. O waherê payanê hirano, postê cı wışko u bobcat ra dına (dı reyi zêde) leze pay şıno. Werdê weşaqê Kanada arwêşo deştıno. Amarê weşaqanê Kanada zi arwêşanê deştınan ra bestiyeno. Key arwêşê deştıni benê zaf, weşaqi zi benê zaf key ê benê tayn, weşaqi zi kemiyenê u benê tayn. Teberê arwêşanê deştınan de ganiy be gırdiya miyani zi benê werdê weşaqê Kanada.

Weşaqê İberya (Lynx pardinus) yew cınsê weşaqano, nêmadey İberya sero cıwiyeno. Amarê enê cınsê weşaqi zaf taynê u hêdi hêdi benê vıni. Coka hukmatê İspanya dest pêkerdo, waşto ke gano bıdo cı u amarê inan zaf kero. Weşaqê İberya pêro pısıngan miyan de ê yewıno ke waziyetê merdışi dero. Ğeyretê gandayışi ra tepeya amarê inan sey (100) ra berziyo u biyo hirê sey u vist u hewt (327), warey Endulusi de cıwiyenê. Averi merdıman bawer kerdo ke weşaqê İberya yew parçey ê Ewrasyao, hema dıma inan guman kerdo u mısao ke eno weşaq ganiyo da bino, coka merdıman o sınıfa weşaqê Ewrasya ra abırnao.

Bobcat be xo tewr nezdiyê pısınga yabanio, be des u dı bıncınsanê xo pêro Amerika sero yaban de cıwiyeno, tenê zi sinorê Meksika sero esto. Bobcat zi mêşan de weşiya xo rameno, ganiyanê werdiyan/hurdiyan seyd keno u weno. Bobcat miyanê pêro cınsanê weşaqan de tewr weşaqo qıteko. Coka o hetê vergan ra kışiyeno u inan rê beno werd. Rengê cı dem be dem vıriyeno, hema zımey u mêşan de vêşêr tario, veroc u deştan de zi vêşêr sıpê u roştio.

Bobcat warey xo ra zaf hewl adapte beno. O her cayê Amerika de, mêşanê gırdan ra heta deştanê hiran cıwiyeno. Postê cı sero xetê bariy u teniki estê, no zi ey nımneno. Populasyonê bobcati be amarê seydanê xo vıriyeno. Merdıman bobcat kerdo keyın, coka keyan de zi merdımi ey kenê pil. Goşê cı gorey weşaqanê binan kılmêrê. Bobcat şewe de veciyeno miyan u seyd keno. Şan ra hirê sati ver veciyeno, pêro şewe de seydê xo vêneno, seyd keno u şewdır (sıba) ra ver zi ageyreno cayê xo u şewe paweno. Yew zi sûkan de zi kışta keyanê merdıman de bobcati weşiya xo rameni.

Weşaqê Ewrasya Cumhuriyetê Makedonya de heywano mılio, peran sero (panc dinarê Makedonya) asayışê cı esto. Heto bin ra o Romanya de zi heywano mılio.

• Pısınga yabani be nuştey İngılızki

1. ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2016-09-20. https://web.archive.org/web/20160920052111/https://en.oxforddictionaries.com/. 
2. ↑ http://www.constellationsofwords.com/Constellations/Lynx.htm
3. ↑ https://web.archive.org/web/20110724185701/http://lynx.uio.no/jon/lynx/lynxib01.htm