Ukrain Karpatları

Ukraina Karpatları - Ğarbiy Ukraina Şarqiy Karpat dağ sistemasınıñ bir qısmı.  Olar Şarqiy Çarpat ve İç Şarqiy Karpatlarnen bölüneler. Olarnıñ uzunlığı Şan teplerinden Suçava suvlarınıñ tüyleri qadar 280 km, kenişligi 110 km-den ziyade.   Karpat, Lviv, İvano-Frankiv ve Çernivt vilâyetlerini işğal eteler. Dağlar sistemasınıñ umumiy meydanlığı 21,56 biñden ziyade.  km2^[1]. Soñki qıyıntıqlarnen bölüngen ve teren keçken vadiler ayırılğan dağlıq tepler, büyük ihtimalle, şimaliy-ğarbiyden cenübiy-şarqqa uzanır. Eñ yüksek zirv - Gowerla (2061 m).

"Ukrain Karpatları" terimi coğrafi degil de, siyasiy-ideologik. İlk sefer bu ıstıla 11939 sentâbr ayından soñ sovet siyasetçileri, haberciler ve alimler tarafından faal qullanıla. Zemaneviy coğrafiy topraqtan körüne, "Ukrain Karpatları" Şarqiy Karpatlar merkeziy qısmı ola, o, zemaneviy Ukraina devlet sıñırında ayırıla ve Beskidlerniñ şarqiy qısmını, Gorğana, Montenegro ve Vigorlat-Gutina sırtınıñ şarqiy tarafını, Rahiv Massivini ve Çivçini ekini bar.

Avstriya-Hungariye haritalarında almanca Karpatisches Waldgebirge ve hungariyeli Erdős Kárpátok ve Keleti Kárpát (Avropa Karpatları ve Şarqiy Karpatlar) olaraq körgen addan kelip çıqa. "Ukrain Karpatı" sinonimı olaraq 1940-1950 seneleri "Sovet Karpatı'sı" toponimı keniş qullanıldı, amma o, pek qullanılmadı. Ukrain geologı Vladimir Bondarchuk (1905-1993) Carpat dağlarına "Sovet Şarqiy Karpatlarnıñ tektonik bölügi "Soviet Şarq Karpatlarınıñ tehtonik bölügi //Sovet Sovet Cumhuriyetiniñ geologiya dergisi. - 1954. - T. 14. - Vip. 2. - S. 21-35 " ve "Suvet Karpatları" Svet Karpatlar: geologik-geografik nasir. - Sovet mektebinde. - 1956. - 179 s." .^[2]       

Karpatı adını ilk sefer V asırda Herodot qoydı.  bizge qadar.- Buña baqmadan.  Tarih babası Dunayğa oqqan " Κάρπις" (Karpiy) özenini qayd etti. 105 senesi  İmparator TTrajan Karpatı (Dakya) nı RRomağa. Rim regionnıñ saltanatı 271 senesine qadar devam etti.  Demek, Karpatlar medeniy dünya içün açıq edi. O vaqıt bu dağ sistemasını, meydanğa köre pek amorf olğanını, Ptolemey (90-168) ilk sefer qayd etti.^[3]

Karpat adı belli degil. Bu adnıñ bir sıra tercime etilmesi bar - Indo-Avropa (S. Rospon) dan Slavyaniyağa qadar.   " Karpatı" (Pol. Karpaty, Ug. Kárpátok, Rom. Carpați, Serb. Karpatı, Çek. ve Slovak. Karpatý, alem. Karpaten) adı pek qadimiydir. Temelli deñizden evel İnd-Avropa substratında buluna.[1]^[4]

XVIII asırnıñ soñunda  Ukrain Karpatlarnıñ zemaneviy territoriyasınıñ ilk tafsilâtlı haritaları peyda oldı, anda bazı dağ sıraları ve zirveleriniñ adları qayd etildi. Bunlardan biri - P. Santini Venedikte (1776) çıqqan La Russie Rouge et la partie meridionale du Palatinat de Cracovie, ve ilâhre olğan ⁇ Carte de la Pologne Autrichienne contenant mapıdır.  45 x 59 sm büyüklükte kâğıt üzerinde yapılğan ve Galiçiya topraqlarını, Hungariya, Moldova, Poloniya ve Silesia ile yaqın topraqlarnı tasvirley.  Bu haritanıñ bir hususiyeti şu ki, onda bazı tep ve teplerniñ adları qayd etilgen. Meselâ, Montenegron, Marmaros massivı, Swidovet kibi zemaneviy dağ manzaraları boyunca bu haritada Sniezna Gora, Swiazdova Gora tepleriniñ adları, ayrı teplerniñ adları bar: Biala G., Lisia Gora. O yerde altın maydanlarınıñ adları bar - Diabla Gora, Srebrna Gora gümüşleri ve ilâhre.  Bu rayonnıñ meskün yerleri arasında Pruth R özeniniñ çeçekleri yanında yerleşken Czarna Gora köyü de tapıla.^[5]

Ukrain Karpatlarınıñ ilk tafsilâtlı haritaları XIX asırnıñ ekinci yarısında peyda oldı.  Avstriya-Hungariyeli İmperiyada. 1866 senesi Avstriya-Prus cenkinen soñ  İmperatorlıqnıñ bütün territoriyasında, şu cümleden, zemaneviy Ukraina sıñırlarında bulunğan Karpat Rusı (Karpatya), Şarqiy Galiciya ve Şimaliy Bukovina territoriyalarında, demiryollar pek tez qurula edi. Bu demir yol ağınıñ qurulması doğru topografik haritalarnı talap etti. 1875 senesi o, Qırımğa keldi.  Avstriya-Macarıstanğa 1:25 000 miqyasında Karpat haritaları çıqtı. Eki on yıl soñra, 1895 senesi, Bu haritalarnıñ ekinci tercihi çıqtı. Avstriya-Hungariyanıñ dağılmasından soñ Ukraina Karpatları üç yañı devletniñ sıñırları ile bölündi - Birinci Çehoslovakiya Cumhuriyeti, Poloniya Cumhuriyeti ve Romaniya Krallığı.  1920 seneleriniñ ortasında  Bu yerde sıñırlar tam olaraq keçirile edi. Cenkler arası vaqtında Warşavada arbiy geografik institutı 482 kâğıt (square) "kilometr" - 1:100 000 miqyasında haritalarnı yaptı.   Bu haritalar yüksek taqiqlıqnen ayırıla ve eski Çeh-Poloniya sıñırından yolculıq etken yolcular içün müimdir, olarnıñ üzerinde sıñırdaki stendlerniñ raqamları qoyulğan. 1990 seneleri Varşav kartografı Pyotr Kaminskiy olarnı yañıdan tercime etti ve turistler içün mahsus malümatnı qoştı.^[6]

<section data-mw-cx-source="MinT" id="cxTargetSection20" rel="cx:Section"> Dağlarnıñ soñunda 120-400 m, dağlar arasında 500-800 m ve esas teplerde 1500-2000 m derecege qadar yüksekliklerde buluna.    </section> Eñ yüksek bütün tepler - Goverla (2061 m - Ukrainanıñ eñ yüksek noqtası), Brebeneskul (2036 m), Pip İvan Çernogorsky (2028 m), Petros (2020 m), GGutin Tomnatik(2016 m) Rebra (2001 m) - Montenegro kütlesinde merkezlengen.  

Geologik qurulışta krediy-paleojen flışı üstün, Jürk silâlı, Paleozoik kristal taşlarınıñ çıqarıları bar. Neogeniy volkanogen qurulışları andesitler, bazalatlar ve olarnıñ tufanı ile temsil etile.

İçki Karpatlar Ukraina toprağında Marmaros kristal massivı ve Pygal bölgesi ayırıla. Karpatlarnıñ esas tertibat elementleriniñ uzanmasına köre, mahsus faydalı qave çeşiti olğan zonalar ayırıla.

• Karpat ögünde - özgün kükürt, gaz (Dashav, Kosovo ve diger madenler), neft (Borislavsk, Bitkiv-Babçenkiv madenleri), ozekerit (Borislov madeni), taş ve kalium tuz (Kaluş-Golin, Stebnytske ve diger madeniyeler).  Karpatada tahminen 35 milliard tonna tuz saqlanğanı tahmin etile.^[7].
• Karpat ögünde - taş tuz (Solotvin qavehanesi), gaz, kömür (İlynitsk, Kriva qavehaneleri), sseolits  Neogen vulkanizmnen mermüt (Büyük Şayan, Borkut), yaşayış Altın-polymetal ve barit (Begane yatağı) madeni, alunayt, kaolin, perlit, betonit balçıqları (Gorb yatağı) bağlı.
• Şarqiy Karpatlarnıñ ögünde neft madenleri, marmor Massivinde - dolomit, qalat, marmar, lit taşları içün malzemeler.  Metamorf kompleksinde stratıform kolçedan-polometal, bak-kolçedan, barit ve demir-marganz madenleriniñ tapılması belli.

Karpatlarda mineral suvları keniş, cenübiy-ğarbiy Karpat yamalarında ve Zakarpatta karbon oksidler (Svalava, Polyana-Kvasova yatağı) bar.  Karpat boğazınıñ Şarqiy Avropa platforması ile birleştirilüvi zonasında azot sulfat suvları yerleşe.

• Karpat ögünde içi bölgede klorid (sulfat-klorid) tuzları (Morshin) ve yüksek organik maddelerge saip olğan az mineral suvlarnıñ hususiy, nadir bir türü (Truskavets) bar. 
• Karpat ögünde şifa ve istilâ maqsadınen qullanılğan yüksek mineralizatsiya olğan termal ve subtermal suvlar keniş.

Altın yedekleri Bereğov ve Muziyev altın-polimetal mayınları tarafından taqdim etile. Soñki sefer 1999 senesi sanayı işke tüşürildi ve aynı o yıl Muziyev devlet altın-polimetal kombinatınıñ bazasında "Zakarpatpolimetal" ^[8] şirketiniñ meydanğa ketirilmesi oldı.

Qadimiy devirlerden evel Karpatikler arasında "rop" olaraq adlandırılğan neft çıqarılğan edi. Onı yalıñız vagon ve içki qartlarından yağlamaq içün qullana ediler. Bundan soñ, ropalar gaz çıqarmağa başladı, onı gaz lampalarında qullanğanlar (arıqlav içün). Neftniñ intensiv çıqarılması XIX asırnıñ ortasında, onıñ yengil fraktsiyalarını elde etmek ve qullanmaq usulları açılğanınen başladı. İlk küçlü quyular BBorislav Tustanovıç, Mraznica, Bikov civarındaki mayınlarda peyda ola.

Karpatlarda tapılğan eñ eski dağlarnıñ sayısı tahminen 1,2 milliard yıl evelsi peyda oldı^[9].

İklimatik bölükke köre, dağlar ukrain Karpatlarınıñ iqlim alılarına ait. İklim orta qıtaiy, sıcaq, Atlantik ava sinfon ve sinfonğa qarşı kirişleri ile. Eñ sıcaq ay (iyül) dağlıqlarda +18...+20 °C, yüksek dağlıq yağmurlarda +8...+10 °C, eñ suvuq (qızıl) ay - - -3...−6 °C ve -8...−9 °C.    

Karpatlar - Ukrainada eñ suvuq bölge: eñ çoq yağmur - bahar ve yaz, qar - qış.    yağmurlar miqdarı dağlıqlarda 500-800 mm ve eñ yüksek teplerde 1600-2000 mm qadar.   Yazda qar bayağı uzun vaqıt (bazan iyün ortasına qadar) dağlarnıñ tögerek teplerinde buluna. Karpatlarnıñ eñ yüksek yel hızmeti 2002 senesi mart 6-dan 7-ne qadar gece (45 m/s) Pip-Ivan dağında qayd etildi. 2017 senesi sentâbr 17-de Selâta meteorostantsiyasında küçlü furtuna vaqtında yelniñ ayrı bozulmaları 40 m/s oldı.

Yeterli ve aşırı nemlilik şaraitlerinde sıcaq (eç 1,5 km/km2) hidrografik ağ - Tisi, Dnistr ve Prutnıñ çoq çeşiti şekillenir.  Olar, yağmur yağğan yerlerde, maqsadlı suv çeşmelerine ait. Yıl devamında suv basuv rejimi bar. Yağış ve qarnıñ erimişliginden soñ suv dağlardan vadilerge oqıp, suv basuvı sebep ola.

Eski buz-yüksek poloniya peyzajlarında kiçik, bayağı teren qoru gölleri (Brebeneskul, Üst, Nesamowy, Vorožesk, Apshinets ve digerleri) saqlanıp qaldı. Suv türü gölleriniñ eñ büyükü - Sinveyr. Yapay suv maydanlarınıñ qalıqları - çiyeler.

Ukrain Karpatları faunasında orman kompleksiniñ vekilleri üstün. Deyler, yaralı, tılsım, yırtıcı, boğay, qart, orman, yırt, quş, quşqılar, çuval, domuz, yırcı, balalar, balalar. Endemikler arasında: karpat balığı, qar yığını.

Orman kompleksiniñ quşlarından - qara qart, qart, qarabaq, qarabağ, qarabağa, berkut, serpent, sapsannı, uzun quyruq yürek, qurt, üçbalıq ve qarabağ ve qarabaq quşları, qarabağı ve qarabağağ, yaltalı şırka, dağ çırka, beyaz çırka; alplı yaltada ise dağ çırkısı, alplı çırka ve diger çoq quşlar.

Dağlarda yerastı ve yerastı türlerniñ sayısı az: palmaçıq salamandra, Karpat tritonı, orman çetesi, canlı yırtıcı yırtıcılar, qoruq yırtıcısı ve quakşa.

Dağdaki tezgece özenlerde torun ve gökkuyu ferel, Avropa haruusi, Avropa umbra ve digerleri bar.

Kemiksizlerniñ arasında sivrisinekler, sinekler, yırtıcı yırtıcılar, arı-arı, yırtqalar, yırttıqlar, örümcekler, küller ve digerler bar.

• Karpat milliy tabiat parkı - İvano-Frankivsk vilâyeti 
• "Gutsulşın milliy tabiat parkı" - İvano-Frankivsk vilâyeti; 
• Ujan milliy tabiat parkı - Karpat ögünde; 
• Sinavir milliy tabiat parkı - Karpat ögünde; 
• "Skolovskiy Beskidler milliy tabiat parkı" - Lviv vilâyeti; 
• Boykovşın milliy tabiat parkı - Lviv vilâyeti; 
• Vıznitsk milliy tabiat parkı - Çernivtsiya vilâyeti.

• Karpat biosferası mahkemesi - Karpat ögünde; 
• Gorğani tabiat qoruğu - İvano-Frankivsk vilâyeti;

1. ↑ Йосип Гілецький. Площа Карпатської фізико-географічної країни та Українських Карпат //Геотуризм: практика і досвід. Матеріали V Міжнародної науково-практичної конференції (20-22 жовтня 2022, Львів). – Львів: Каменяр, 2022. — С.103- 105.(ukr.). 2024 yanvarniñ 22 teşkerilgen.
2. ↑ Байцар Андрій. Історія походження та використання назви назви «Карпати» / А.Байцар // Вісник Львів. ун-ту серія географ. Вип. 50. — Львів, 2016, с. 22-33
3. ↑ Байцар Андрій. Історія походження та використання назви назви «Карпати» / А.Байцар // Вісник Львів. ун-ту серія географ. Вип. 50. — Львів, 2016, с. 22-33
4. ↑ Байцар Андрій. Історія походження та використання назви назви «Карпати» / А.Байцар // Вісник Львів. ун-ту серія географ. Вип. 50. — Львів, 2016, с. 22-33
5. ↑ Байцар Андрій. Історія походження та використанняназви назви «Карпати» / А.Байцар // Вісник Львів. ун-ту серія географ. Вип. 50. — Львів, 2016, с. 22-33
6. ↑ Байцар Андрій. Історія походження та використанняназви назви «Карпати» / А.Байцар // Вісник Львів. ун-ту серія географ. Вип. 50. — Львів, 2016, с. 22-33
7. ↑ Стойко Степан Михайлович, Ермоленко Юрий Афанасьевич. Карпати очима допитливих. — Львів: Каменяр, 1976. — 96с.
8. ↑ Блеск и нищета украинского золота. 16.11.2007 3 dekabrniñ 2013 s. arhivlengen.. — Тижневик 2000
9. ↑ Лазаренко Э. А. По вулканическим Карпатам: Путеводитель. — Ужгород: Карпати, 1978. —96 с., ил., 16 л. ил.