Amza Ablayev

Amza Ablayev (1922 mayıs 22 - 1998 sentâbr 10) milliy arekette çoq yıl sıldırğı bir fikrinen yaşağan ve areket etken eñ iradeli iştirakçilerden biridir. O, 1960-ncı yıllarnıñ ekinci yarısında, endi kommunistik fırqa azası ve oca olaraq işlegen bir devirde, halq areketine qoşuldı. Tez vaqıtta özü yaşağan Yangiyul şeeri ve onıñ etrafındaki qasabalarda semetdeşlerimiz arasında teşebbüsçiler gruppasını teşkil etti. O, bütün ittifaq merkeziy gruppa vekilleri arasında eñ işançlı iştirakçilerden biri edi.

Amza oca 1922 senesiniñ mayıs 22-sinde Aluşta rayonınıñ Körbekül köyünde doğdı. Bu, Qırımda, bolşeviklerniñ öz akimiyetini tiklegen devir edi. Aradan çoq keçmey, kozboyama, köylülerni aldamaq içün ortağa sürülgen Yañı İqtisadiy Politika (НЭП) devri de bite. Bu arada öz işbirligi ve becerikligi neticesinde biraz belini doğrultqan, kendi emegile eki at, bir sığır saibi olğan köylülerge qarşı qırğınlıq başlandı. Köyde birine “kulak”, digerine ise “kulak quyruğı” dep, mal-mülküni tutıp alıp, köyden quvalap başlaylar. Amza ocanıñ babası da, 1929 senesine, babasından qalğan çeyrek ektar bağnı özü işlegen, endi at araba peyda etken bir insan edi. Şunıñ içün de “köyni kulaklardan temizlev areketi” ötkerilgende, Amza ocanıñ babasıda kulaklar cedveline tüşti. Lâkin Amza ocanıñ babasınıñ bütün qabaatı baylıqta degil de, satıp savunıp yaqında at araba peyda etkeninde kommunağa kirmeyip, öz ocalığını özü idare etmek istegeninden edi.

1929 senesiniñ küzünde, Amza Ablayevniñ ailesi Uralğa sürgün etildi. Bu facialı taqdirden yedi yaşına yetken Amzanı eniştesi Yaqub Tıraç saqlap qaldı. Lâkin bolşevik teşviqatına uyğan köy aktivi “kulak” balası dep, onı köyde sıydırmadı. Mektepten çıqardı. Eniştesi de kulak balasına meramet köstergeni içün olardan sitem işite berdi.

Becerikli bir kişi olğan Abla, 1930 senesiniñ küzünde, ondan biraz vaqıt Özbekistanğa sürgün etilgen köydeşlerinen bağlandı. 1932 senesiniñ küzünde ise köyden aqsız çığarılğan bunıñ qoranta azalarını Özbekistanda, Qavunçı qasabasında topladı. Körbekülde Yaqub eniştesiniñ ailesinle qalğan Amza da Qavunçıdaki ailesini bu sene kelip tapa. Amza, mında 1942 senesi orta mektepni bitire. Lâkin, bu mektepni bitirgen künü aliy oquv yurtuna oqumağa degil de, Sovet ordusuna mecburiy hızmetke çağırıldı. 1942-1945 seneleri, üç yıl devamında, Ekinci Cian cenkiniñ eñ şiddetli cenk meydanlarında top nişanı mergini, topçular komandanı olaraq, mesül noqtalarda bulındı. Altı kere yaralandı. Ana babası 1942-1945 yılları arasında eki kere onıñ qattı uruşlarda elâk olğanı aqqında qara qağıt aldılar.

1946 senesiniñ baarinde arbiy hızmetten boşap, Özbekistanğa, ailesine qaytıp kelgen Amza Ablayev açlıq, hastalıq, asker zülmü altında ölip biteyatqan tuvğan halqınıñ ağır, müşkül vaziyetini kördi. Bu künlerini hatırlap Amza oca aradan çoq yıllar keçken soñ; - “Men mektep ve ondan soñki askerlik yıllarımda öz ailemizniñ çekken ağır sürgünlik azaplarını bir derece unutqan edim. Askerlikten kelgen soñ, qaçan bir sebepsiz vatanından quvalanğan, bu yat memlekette açlıqtan, hastalıqtan, horluqtan ölgen balaçıqlarnı, çaresiz qartlarnı, qadınlarnı kördim, ondan soñ men bu devletke hoş baqmadım”, dey edi. Amzanıñ bu qorqunç tüş qalabalığına aşağan yılları boş keçmedi. O, askerlikke qadar özü tasil alğan mektebinde ocalıq etip başladı. Onda da, sovet qurumını maqtayacaq dersleri degil de, siyaset ve yalannen bağı olmağan riyaziyat derslerini bermege razı oldı. Aynı zamanda ğıyabiy şekilde oqumağa institutqa kirdi. Amza oca öz işini namuslı alıp barğan bir insan olaraq, tez vaqıtta çevresinde, umumen Qırımtatar cemaatınıñ ögünde büyük ürmetke nail oldı Taşkent Samarqand yolu üstündeki Qavunçlı qasabası cenk vaqtında bu yerge yerleşkenler ve sürgün etilgenler esabında ealisi ve sanayı qurucılığı ceetinden tez östi, 1950-nci yıllarnıñ başlarında şeer derecesine köterilip, Yangiyul adını aldı. Şeerniñ özünde ve etrafındaki qasabalarda pek çoq qırımtatar yaşay edi. 1953 senesiniñ küzünde olarnıñ arasında ğayrıdan atanğa qaytuv aqqında laflar köterildi. Bu meselenen Amza oca da meraqlana edi. 1956 senesiniñ soñlarında Amza oca; Ceppar Akimov, Bekir Osman ve Mustafa Selimov aqqında laf eşitmeye başladı. Çoq keçmeden Mustafa Selimovnen tanış oldı, Bekir Osmanovnen körüşmek imkânını buldı. Bu künden başlap, Amza Qırımtatar milliy areketi iştirakçileriniñ s��ralamasında ilklerden ve davanıñ soñuna qadar sadıq qalğanlardan biri oldı.

Ceppar Akimov ve Mustafa oca Halilovnıñ eñ yaqın safdaşlarından biri olğan Amza oca millet vekili olaraq, halq adından yazılğan arizalarneñ bir qaç kere Moskvağa, Kommunist Fırqası Merkeziy Komitetke (ЦК КПСС) bardı. O, Rus, Özbek ve Qırımtatar tillerini yahşı bilgen yüksek medeniyetli ve bilgili oca olaraq, çoq kereler halq adından yuqarı organlarğa yollanacaq arizalarnıñ azırlanmasına aktiv iştirak etti. Fırqa ve ükümet neşir organlarınıñ toplantılarında subette bulunıp, halqnıñ çekken aqsız eziyetlerine ve oña qarşı yapılğan areketlerge, tuvğan yurtunda milliy, medeniy abidelerge nisbeten yapılğan vandallıqlarğa qarşı şikâyet qarşılıq bildirdi. Amza Ablayev oca olaraq, Qırımtatar balalarınıñ ana tilinden tasil aluvı munasebeti ile qaç kereler devlet maarif idarelerine şahsiy mektüpleri, ana-babalar adından kollektiv arizaları esasında muracaatları teşkilândırdı.

1959 senesinden 1987 senesine qadar Amza ocanıñ evi defalarca tıntıldı. Hususan 1966 - 1970 seneleri Amza ocanıñ areketlerini fırqa qısımlarında, ocalar kollektivinde bir qaç kere muzakere etip, tenbileyler ve tazirler berip işten aydamaq tedbirineñ qorquza ediler. Onı fırqa saflarından çıqardılar. Lâkin o, böyle şantajğa berilmey, areketlerini ep devam etti.

Amza oca Ablayev, insan aqlarını qoruyıcı Moskvalı arqadaşlarınen bağlanğan semetdeşlerden biri edi. O, milletperver yazıcı Kosterin, cemaatçı Pisarev ve digerlerinen şahsen mektüpleşir. Moskvada olğanı zaman mıtlaqa olarnen körüşir edi. Amza ocanıñ halq areketine sadıq, ısrarlı areketleri Devlet telükesizligi Taşkent vilâyet idaresiniñ hadimi Svalov adlı bir alçaq erifni pek zıtlandıra edi. Onıñ teşebbüsinen Amza oca acele sürette alıp ketildi. Orada gecelernen sorğulana. Ama sabasına serbest bıraqıla edi.

Amza oca milliy areket işlerinde endi ösip yetken, oqumış yaşlarnı azırlamaq meselesine büyük diqqatnen baqa edi. 1972 - 1976 seneleri, özü bayağı yaşlanğan olğanına baqmadan, daima yaşlar arasında ola edi. Qızıl Meydandaki numayışlar vaqtında yaşı 80-tan ötke, sağlığı osallaşqan Amza oca bu vaqialarnıñ soñuna qadar yaşlarğa örnek oldı.

Amza Ablayev, 1989 senesinde balalarnı ve torunlarnı alıp Qırımğa qayttı. Ayatınıñ soñuna qadar halq areketinde, cemaat işlerinde faal iştirak etti. Milliy areket veteranları Cemiyeti Prezidiumnıñ azası olıp saylandı. O, 1998 senesiniñ sentâbr 10 künü vefat etti.

İdris Asanin, Kalgay Mecmuası, 34 sanı