نیوزیلاند

نیوزیلاند
نیوزیلاند Aotearoa (ماوری)
ئاڵا
	Anthems:; "خودا لە نیوزیلاند بەرگری بکات"; http://www.mch.govt.nz/anthem/index.html):--->"خودا شاژن بپارێزە":-->;
	[[File:[پەڕگە:NZL orthographic NaturalEarth.svg \|200 \|center \|alt=A map of the hemisphere centred on New Zealand, using an orthographic projection.\|A map of the hemisphere centred on New Zealand, using an orthographic projection.]] Location of New Zealand, including outlying islands, its territorial claim in the Antarctic, and Tokelau
پایتەخت	ویلینگتۆن
گەورەترین شار	ئۆکلاند
زمانە فەرمییەکان	ئینگلیزی; ماوری; زمانی ئاماژەی نیوزیلاندی;
گرووپە ڕەگەزییەکان (٢٠١٨)	٧١٫٨٪ ئەورووپایی; ١٦٫٥٪ ماوری; ١٥٫٣٪ ئاسیا; ٩٫٠٪ خەڵکی دەریای ھێمن; ١٫٥٪ ڕۆژھەڵاتی ناوین/ئەمریکای لاتین/ئەفریقی; ١٫٢٪ ئەوانی تر;
ناوی هاووڵاتی	New Zealander; Kiwi (informal)
دەوڵەت	Unitary پەرلەمان پاشایەتی دەستووری
یاسادانەر	پەرلەمان; (ماڵی نوێنەران)
قۆناخی سەرخوبوون	لە شانشینی یەکگرتوو
ڕووبەر
ژمارەی دانیشتوان
دراو	دۆلاری نیوزیلاند ($) (NZD)
ناوچەی کاتی	NZST (UTC+١٢)
شێوازەکانی ڕێکەوتنووسین	dd/mm/yyyy; yyyy-mm-dd
لای لێخوڕین	چەپ
کۆدی ISO 3166	NZ
پاوانی ئینتەرنێت	.nz
کۆدی تەلەفۆن	+٦٤

پۆتانەکان: 42°S 174°E / 42°S 174°E / -42; 174 نیوزیلاند (بە ئینگلیزی: New Zealand) وڵاتێکە لە ئۆقیانووسیا و لە چەند دوورگە پێکھاتووە. پایتەختەکەی ویلینگتۆنە.

زانیاری گشتی

پایتەخت: ویلنگتون
ڕێژەی دانیشتووان:٤٫٣ملێون کەس
ڕووبەر:٢٦٨٬٦٨٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە
سەربەخۆیی:١٩٠٧
زمان:ئینگلیزی ومائوری
ئایین :مەسیحی
ناوەندی تەمەن: ٧٨ ساڵ پیاوان و٨١ ساڵ ژنان
داھاتی سەرانە:٣٠٢٣٤
دراو:دۆلاری نیوزلاند
ھێمای ئەنتەرنێت:nz
کۆدی تەلەفون:٦٤+

جوگرافیا

ئەم وڵاتە پێکھاتوە لە دو دورگەی گەورەو و چەندین دورگەی بچووک و ھەروەھا چەندین ناوچەی ئۆتۆنۆم لەوانە:نیو دورگەکانی کۆک، نیو کاڵدۆنیا مەودایەکی زۆر لە نێوان نیوزلاند و وشکانییەکانی دیکەی گۆی زەوی ھەیە، دو ھەزار کیلۆمەتر لە نێوان ئەم وڵاتە و نزیکترین دراوسێی کە وڵاتی ئوستورالیایە مەودا ھەیە، دەریای تاسمان دەکەوێتە نێوانیان. دوای ئوستورالیا نزیکترین دراوسێکانی لە باکوورەوە دورگەکانی تونگا و فیجی و پۆلۆنێزییەکانن.

دانیشتووان

زۆرینەی دانیشتووانی نیوزلاند کۆچبەرە ئەوروپییەکانن بە تایبەتی بەریتانی و ئیرلەندی. گرنگترین کەمەنەتەوەی ڕەنگین پێست مائورییەکانن کە دانیشتووی ڕەسەنی ئەو وڵاتەن و بە ھەزاران ساڵە لەوێ ژیاون. کەمەنەتەوەی دیکە ئاسیایی و پۆلۆنێزییەکانن کە زۆرتر لە شارەگەورەکان نیشتەجێن. ٧٢٪ی دانیشتووانی نیوزلاند نیشتەجێی ١٦ شاری ئەم وڵاتەن. نیوەی ئەم ڕێژەیە لە چوارشاری سەرەکی:ئوکلاند، ولینگتۆن، ھامیلتۆن وچراست چێرچ دەژین.

مێژوو

لە ساڵی ١٦٤٩دا دەریاوان «ئابڵ جانسۆن تاسمان» یەکەم ئەوروپی بو کە پێی نایە کەنارەکانی نیوزلاند. بەھۆی کۆژرانی چەندین مەلەوانی پاپۆرەکەی جانسۆن بە دەستی مائورییەکان بۆ ماوەیەکی زۆر چیدی ئەوروپییەکان بەم دورگەدا نەھاتنەوە ١٢٠ ساڵ پاش ھاتنی دەریاوان جانسۆن لە ساڵی ١٧٦٩ دەریاوانی بەریتانی «جەیمز کۆک» ڕێی کەوتە ئەم دورگەیە و لەم ڕێکەوتە بەدواوە پێوەندی ئەوروپی و مائورییەکان دەستی پێکرد. لە سەدەی نۆزدە کۆچکردنی ئەوروپییەکان بۆ نیوزلاند دەستی پێکرد. ئەمانە زۆرتر گروپ گەلێکی ئاینی بوون کە لە سکۆتلاند و بەریتانیاوە ھاتبون. بەپێی ڕێکەوتنی حکوومەتی بەریتانیا و مائورییەکان لە ساڵی ١٨٤٠ ئەم وڵاتە بوە بەشێک لە ئیمپراتوَرییەتی بەریتانیا. لە ساڵی ١٨٥٦ یەکەم حکوومەتی ئۆتۆنۆم لەم وڵاتەدا پێکھات و لە ساڵی ١٨٧٦ دەسەڵاتی ناوەندی دەستی بە سەرانسەری ئەم وڵاتەداگرت. نیوزلاند لە ساڵی ١٩٠٧ سەربەخۆیی ڕاگەیاند بەڵام پۆستی ڕەمزی سەرۆکی حکوومەتی بۆ شاژنی بەریتانیا ھێشتەوە. جێگری شاژن لەو وڵاتە سەرفەرمانداری گشتییە کە بە پێشنیاری سەرۆک وەزیر و بە دەنگی پەرلەمان ھەڵدەبژێردرێ.

سەرۆکایەتی

سەرۆکی ئەو وڵاتە «شاژن ئیلیزابێتی دووھەمە» و سەر فەرمانداری گشتی لەلایەن پەڕلەمانی وڵاتەوە ھەڵدەبژێردرێت و وبەرپرسیارەتی واژۆکردنی یاساکانی لە ئەستۆیە. دەسەڵاتی شاژن و سەرفەرماندار ڕەمزییە و پەرلەمان کە لەلایەن خەڵکەوە ھەڵبژێردراوە دەسەڵاتی سەرەکییە. سەرۆکی حکوومەت واتە سەرۆکی دەزگای بەرێوەبەر لەلایەن پەڕلەمانەوە ھەڵدەبژێردرێت.

زمان

لە ٩٥٪ ی خەڵکی نیوزلاد بە زمانی ئینگلیزی قسەدەکەن و ھەر ئەم زمانەش زمانی ڕەسمی وڵاتە.

دەسەڵات و سیاسەت

جۆری دەسەڵاتی سیاسی نیوزلاند پاشایەتی سنوردارە و دیموکراسییەکی پەرلەمانی ھەیە. باڵاترین پۆست لەم وڵاتە مەلیکەی بەریتانیا واتە ئەلیزابێتی دوھەمە. کە بەپێی یاسای ١٩٧٤ وەک مەلیکەی نیوزلاند و سەرۆک وڵات دەناسرێ. سەرفەرماندار نوێنەری مەلیکەیە لە نیوزلاندو کەسی یەکەمی وڵاتە. ئێستا کە (ئاناند ساتیاناند) ئەم پۆستەی لە ئەستۆیە. ئەم وڵاتەش وەک بەریتانیا یاسای بنەرەتی نوسراوەی نییە، بەڵام یاسای مەرجدارکردنی ساڵی ١٩٨٦ یاسا ورێساکانی ئەم دەوڵەتەی ڕونکردوەتەوە. سەرۆک وەزیر سەرۆکی حکوومەتە و لەلایەن پەرلەمانەوە ھەڵدەبژێردرێت، سەرۆک وەزیری ئێستای نیوزلاند ھێلێن کلارکی سەرۆکی پارتی کاری نیوزلاندە. لە ھەڵبژاردنی گشتی کە سێ ساڵ جارێک بەرێوە دەچێت ،١٢٠ نوێنەری پارلەمان ھەڵدەبژێردرێن. لە ھەڵبژاردنی ساڵی ٢٠٠٥ پارتی کار بە سەرۆکایەتی «جیم ئەندێتۆن» زۆرینەی دەنگەکانی بە دەست ھێنا. (جان کەی) سکرتێری پارتی گەل سەرۆکی ئۆپۆزیسیۆنە. پارتی سەوز و پارتی «داھاتوی یەکگرتو» دو پارتی گرنگی دیکەی ئەم وڵاتەن. پارتی مائوری و پارتی یاساش بەشێکن لە ئۆپۆزسیۆن. لە مارسی ٢٠٠٥ تا ئوکتوبەری ٢٠٠٦ نیوزلاند تەنیا وڵات بوو لەجیھاندا کە سەرۆکی وڵات و سەرۆکی ھەرسێ دەزگا سەرەکییەکانی وڵات واتە دەزگای بەرێوەبەر و دەزگای یاسادانان و دەزگای داد، ژن بون
مەلیکە ئەلیزابت
سەرفەرمانداری گشتی:سیلڤیا کارترایت
سەرۆک وەزیران:ھێلێن کلارک
سەرۆکی دەزگای داد:سییان ئێلیاس
سەرۆکی پارلەمان:مارگارێت ڤیلسۆن
جێی ئاماژەیە بەرێوبەری گشتی گەورەترین کۆمپانیای ئەم وڵاتەش خاتوو «ترێزا گاتۆنگ» ە
لە مێژوودا نیوزلاند پێشەنگی نەھێشتنی جیاوزای ڕەگەزی بووە. ئەم وڵاتە یەکەم وڵاتی جیھان بووە کە مافی دەنگدانی ژنانی بە ڕەسمی ناسیوە، بەڵام تا ساڵی ١٩١٩ ژنانی ئەم وڵاتە نەیانتوانی خۆیان بۆ پەرلەمان بپاڵێون.

ئابووری

ئابوری نیوزلاند پێشکەوتووە و ڕوو لە گەشەیە. ڕێژەی بەرھەمی ساڵی ٢٠٠٧ ١٢٨٫١ میلیارد دۆلار بوە و داھاتی سەرانەشی لەم ساڵەدا ٣٠٢٣٤ دۆلار بوە. کە بەم پێیە بیست و ھەشتەمین وڵاتی جیھانە.

پلەو پێگەی نیوزلاند

پلەو پێگەی نیوزلاند لە ڕووی پێوانە جیھانییەکانی گەشەکردن و پێشکەوتن، بە پشت بەستن بە چەندین لێکۆڵینەوەی زانستی ئەمانەن:
پێوانی گەشەکردنی مرۆیی- سندوقی گەشەی ئابوری-کۆمەڵایەتی unساڵی ٢٠٠٦ –پلەی ١٩ ی جیھان بووە
ئاستی ژیان- گۆڤاری ئێکۆنۆمیست ساڵی ٢٠٠٦-پلەی ١٥ دایە
دڵخۆش بوون بە ژیان ئەنیستیتۆ لیاتۆم ساڵی٢٠٠٧- پلەی یەکەم
ئاستی بەختەوەری وخۆشگوزەرانی گشتی- ئەنیستیتۆ لێگاتۆم ساڵی ٢٠٠٧-پلەی ٥
ھەڵسەنگاندنی ئاستی ژیان –دامەزراوەی مێرسێر ساڵی ٢٠٠٧-ئۆکلەند پێنجەمین و ولینگتۆن پلەی پانزەھەمی شارە لەبارەکانی جیھان بۆ ژیان بەسەر بردن. پێوەری ئاشتی جیھانی-پلەی ٤
ئازادی کاری ڕاگەیاندن-رێکخراوەی ھەواڵنێرانی بێ سنور-پلەی ١٥
پێوەری گەندەڵی ئابوری-یەکێکە لەو سێ وڵاتەی کەمترین ڕێژەی گەندەڵی ئابوری تیایە.

ڕێبەران

سەرۆکی وڵات:مەلیکە ئەلیزابێت
سەرفەرمانداری گشتی:ئاناند ساتیاناند
سەرۆک وەزیران:جاسیندا ئاردێرن^[٧]

سەرچاوەکان

^ «Protocol for using New Zealand's National Anthems». Ministry for Culture and Heritage. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی ئایاری ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٧ی شوباتی ٢٠٠٨ ھێنراوە.
^ New Zealand Government (21 December 2007). International Covenant on Civil and Political Rights Fifth Periodic Report of the Government of New Zealand (Report). p. 89. Archived from the original on 24 January 2015. Retrieved 18 November 2015. "In addition to the Māori language, New Zealand Sign Language is also an official language of New Zealand. The New Zealand Sign Language Act 2006 permits the use of NZSL in legal proceedings, facilitates competency standards for its interpretation and guides government departments in its promotion and use. English, the medium for teaching and learning in most schools, is a de facto official language by virtue of its widespread use. For these reasons, these three languages have special mention in the New Zealand Curriculum." ٢٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
^ «The New Zealand Land Cover Database». New Zealand Land Cover Database 2. Ministry for the Environment. ١ی تەممووزی ٢٠٠٩. لە ڕەسەنەکە لە ١٤ی ئازاری ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٦ی نیسانی ٢٠١١ ھێنراوە.
^ «Population clock». Statistics New Zealand. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی تەممووزی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٤ی نیسانی ٢٠١٦ ھێنراوە. The population estimate shown is automatically calculated daily at 00:00 UTC and is based on data obtained from the population clock on the date shown in the citation.
^ «New Zealand Daylight Time Order 2007 (SR 2007/185)» (بە New Zealand English). New Zealand Parliamentary Counsel Office. ٦ی تەممووزی ٢٠٠٧. لە ٦ی ئازاری ٢٠١٧ ھێنراوە.
^ There is no official all-numeric date format for New Zealand, but government recommendations generally follow Australian date and time notation. See «The Govt.nz style guide»، New Zealand Government، 9 December 2016، لە 7 March 2019 ھێنراوە {{citation}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی).
^ «نیوزیلاند مافی پەنابەری دەداتە بەھرۆز بوچانی». www.rudaw.net. رووداو. لە 18ی تشرینی یەکەمی 2020 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= (یارمەتی)